Научная статья на тему 'Role of heritable factors in development of the metabolic syndrome'

Role of heritable factors in development of the metabolic syndrome Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
183
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕТАБОЛИЧЕСКИЙ СИНДРОМ / НАСЛЕДСТВЕННЙ ФАКТОР / САХАРНЫЙ ДИАБЕТ / ГИПЕРТОНИЯ / ГИПЕРЛИПИДЕМИЯ / METABOLIC SYNDROME / HERITABLE FACTOR / DIABETES MELLITUS / HYPERTENSION / LIPIDEMIA

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Тошева Хакима, Кайимова Динара Ихтиёровна

Среди исследованной группы (городское население) распространенность метаболического синдрома составляет в среднем 37,8% (среди женщин 38,2% и 34,3% среди мужчин). Наиболее часто встречаются такие компоненты метаболического синдрома как ожирение (47,5%) и гиперлипидемия (42,8%). Наследственный фактор определен при ожирении у 81,6%, артериальной гипертонии у 92,1% исследованных. Среди больных сахарным диабетов наследственных фактор выявлен лишь в (16%) случаях.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ НАСЛЕДСТВЕННЫХ ФАКТОРОВ В РАЗВИТИИ МЕТАБОЛИЧЕСКОГО СИНДРОМА

Among the studied group (urban population) abundance of a metabolic syndrome averages 37,8% (among women there are 38,2% and 34,3% among men). Most often such components of a metabolic syndrome as an obesity (47,5%) and a lipidemia (42,8%) meet. The heritable factor is defined at an obesity at 81,6%, an arterial hypertension at 92,1% investigated. Among patients sugar Diabetums heritable the factor is revealed only in (16%) cases.

Текст научной работы на тему «Role of heritable factors in development of the metabolic syndrome»

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

ТЕРАПИЯ

УДК: 613.2.038 +616.43

МЕТАБОЛИК СИНДРОМНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ИРСИЯТНИНГ АХАМИЯТИ

ТОШЕВА ХАКИМА - Бухоро тиббиёт институти Умумий амалиёт врачларини кайта таёрлаш ва малакасини ошириш курси ассистенти

КАЙИМОВА ДИНАРА ИХТИЁРОВНА - Бухоро тиббиёт колледжи микробиология ва санитар гигиена кафедраси укитувчиси

РОЛЬ НАСЛЕДСТВЕННЫХ ФАКТОРОВ В РАЗВИТИИ МЕТАБОЛИЧЕСКОГО СИНДРОМА

ТОШЕВА ХАКИМА - ассистент курса подготовки и повышения квалификации врачей общей практики Бухарского государственного медицинского института. Бухара, Республика Узбекистан

КАЙИМОВА ДИНАРА ИХТИЁРОВНА - преподаватель кафедры микробиологии и санитарной гигиены Бухарского медицинского колледжа. Бухара, Республика Узбекистан

АННОТАЦИЯ

Среди исследованной группы (городское население) распространенность метаболического синдрома составляет в среднем 37,8% (среди женщин 38,2% и 34,3% среди мужчин). Наиболее часто встречаются такие компоненты метаболического синдрома как ожирение (47,5%) и гиперлипидемия (42,8%).

Наследственный фактор определен при ожирении у 81,6%,

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

артериальной гипертонии у 92,1% исследованных. Среди больных сахарным диабетов наследственных фактор выявлен лишь в (16%) случаях.

Ключевые слова: метаболический синдром, наследственнй фактор, сахарный диабет, гипертония, гиперлипидемия

ROLE OF HERITABLE FACTORS IN DEVELOPMENT OF THE METABOLIC SYNDROME

TOSHEVA HAKIMA - the assistant to a course of training and professional development of general practitioners of the Bukhara state medical institute. Bukhara, Republic of Uzbekistan

KAYIMOVA DINARA IKHTIYOROVNA is a teacher of department of a microbiology and sanitary hygiene of the Bukhara medical college.

Bukhara, Republic of Uzbekistan

ABSTRACT

Among the studied group (urban population) abundance of a metabolic syndrome averages 37,8% (among women there are 38,2% and 34,3% among men). Most often such components of a metabolic syndrome as an obesity (47,5%) and a lipidemia (42,8%) meet.

The heritable factor is defined at an obesity at 81,6%, an arterial hypertension at 92,1% investigated. Among patients sugar Diabetums heritable the factor is revealed only in (16%) cases.

Keywords: metabolic syndrome, heritable factor, diabetes mellitus, hypertension, lipidemia

Метаболик синдром (Синдром Х, Улим квартети, ИР синдроми)-полимета-болик ва полиорган бузилишларидан иборат булиб, таркибига куйидаги холатларни бирлаштиради:

1. Абдоминал семизлик

2. Глюкозага толерантликнинг бузилиши (ГТБ)

3. Гиперлипидемия

4. Артериал гипертония

Кейинги йилларда бир гурух тадкикотчилар МС таркибига гиперурикемия, чап коринча гипертрофияси (ЧКГ), гиперфибриногенемия, тухумдонлар склерокистози, гиперурекимия ва бошка янги тушунчаларни киритдилар.

Метаболик синдром кейинги йилларда бутун дунёнинг кардиологлари, эндокринологлари, патофизиологлари,

невропатологлари, умумий амалёт врачлари ва клиник фармакологларининг диккат эътиборини тортиб келмокда. Биринчидан, бу касалликнинг ахоли орасида кенг таркалганлиги (20% гача) билан тушунтирилса, иккинчи навбатда, бу симптомокомплекснинг ривожланишида бошлангич механизм нима эканлиги тушинтиришга каратилган тортишишлар халигача тула уз ечимини топмаганлиги билан тушинтирилади. [Галина Бут, 2004]. Эндокринологлар МС ривожланиши асосида глюкозага толерантликнинг бузилиши марказий уринни эгаллайди деб тушунтирсалар, кардиологлар фикрича полиметаболик бузилишларнинг асосида АГ га олиб келувчи томирлар эндотелийсининг дисфункцияси ётади. Невропатологлар бу жараёнларни симпатик асаб тизими фаоллигининг ошиши натижасида келиб чикишини, умумий амалиёт врачлари носоглом турмуш бирламчи эканини тушинтиришга харакат килишади. Хуллас, МС

134

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

ривожланиши охиригача тула аникланмаган булиб, купгина клиник эпидемиологик, экспериментал ва патоморфологик текширишларни талаб килади. [С. Алешин, 2003].

1989 йилда N. Kaplan абдоминал "улим квартети" терминини киритади ва бунга асосий 4 та симптомни (семизлик, артериал гипертония, кандли диабет ва гипертриглицеридемия) киритади.

Хозирги вактда семизлик, кандли диабет, ва артериал гипертония орасида бир катор богликликлар борлиги аникланган булиб, бугунги кун кардиология ва эндокринологиясининг долзарб муаммолари хисобланади.

Метаболик синдром белгилари бор кишиларда юрак томир касалликлари ва уларнинг асоратлари ривожланиш хавфи бошка кишиларга нисбатан бир неча баравар юкори эканлиги илмий жихатдан тула исботланган. Метаболик синдром ривожланишининг асосида инсулиннинг рецепторлар билан узаро таъсирининг бузилиши ётади. Бу холатда циркуляциядаги инсулиннинг юкори концентрацияси хам узининг биологик таъсирини курсата олмайди, соглом одамларда инсулиннинг паст концентрацияси хам узини самарасини курсатади. МС ривожланишида ирсий факторлар борлигини хам унутмаслик керак. Юкорида санаб утилган сабабларнинг хар бири алмашинувнинг у ёки бу турининг бузилишига ирсий мойиллиги борлиги туфайли МС ривожланишида бирламчи сабаб булиши мумкин. Инсулин рецепторларининг гени 19- хромасомада жойлашганлиги аникланган. [J.Hone ва бошк., 1994]. Бу геннинг 50 дан ортик мутациялари ёзиб колдирилган. [S.Taylor ва бошк., 1992].

Rabson-Mendenhall синдроми - инсулин рецепторлари дефекти натижасида келиб чикади. Асосий клиник белгилари тишларнинг

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

дисплазияси, вактдан олдин жинсий ривожланиш тирноклар дистрофияси ва acanthosis nigricans.

Оилавий инсулинга резистенлик синдроми - соматик бузилишлар ва эпифизнинг гиперплазияси конда инсулин микдори юкори булишига карамасдан, гипергликемия ва хатто кетаацидоз билан кечади. Бундан беморларда вактдан олдин жинсий ривожланиш, гирсутизм, тишларнинг нотугри усиши кузатилади.

Вернера синдроми - аутосом-рецессив касаллик. Юкори даражали гипергликемия, усишнинг оркада колиши, аллопеция, катаракта, гипогонадизм ва мушаклар атрофияси билан кечади.

Шунигдек, инсулин рецепторлари генларининг купчилик мутациялари симптомсиз кечиши аникланган. [R.Boor ва бошк., 1993]. Купчилик оилаларни текширишлари курсатишича ака-укалар, эгизаклар ва якин кариндошларнинг II тип кандли диабет билан касалланиши инсулинга резистентликнинг ирсий булиши мумкин деган хулосани тасдиклайди. S.Haffner ва бошк., 1988]. Инсулинга резестентликка олиб келувчи инуслин рецепторлари генларидан бошка генлар хам аникланган: Ь3-адренорецепторлар [E.Widen ва бошк., 1995], ёг кислоталари билан богланувчи оксил [M.Prochazka ва бошк., 1993], ангиотензин узгартирувчи фермент [K.Chiu, J.McCarthy, 1997], липопротеидлипазалар [S.Cole, 1993], инсулин [M.Haneda ва бошк., 1984].

МС нинг ривожланиши ва авж олишида организмнинг компенсатор имкониятлари ва ташки мухит омиллари мухим рол уйнайди. МС ривожланишида ахамият касб этувчи ташки мухитнинг мухим омиллари жумласига ёгли таомларни ортикча истеъмол килиш, ва кам харакатчанлик киради.

Куплаб хайвон ёгларини истеъмол килувчиларда ёг кислоталарига туйинган ёглар оганизмда тупланиб колади. Агар овкат

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

махсулотлари билан организмга тушувчи ёглар организм эхтиёжларидан купрок булса, ёглар организмда захирага тупланиб, семириш бошланади. Организмга овкат билан бирга тушган туйинган ёг кислоталари хужайра мембраналаридаги фосфолипидлар структурасининг узгариши ва инсулин сигналини хужайрага утказишни назорат килувчи генлар экспрессиясининг бузилишига олиб келади.

Бундан ташкари ёглар оксил ва углеводларга нисбатан калорияли хисобланади, 1 гр ёг 9 ккал, оксил ва углеводлар эса 4 ккал энергия саклайди. Шунинг учун организм ёгларни истеъмол килганда, бир хил микдордаги оксил ва углеводларга нисбатан ёглардан 2 марта куп энергия олади. Жисмоний фаолликнинг камайиши - семизлик ва инсулинга резистентликнинг ривожланишида ортикча ёгларни имстеъмол килишдан кейинги уринда турувчи ташки мухит омилларига киради. Кам харакатлиликда липолиз ва триглицеридларнинг мушак ва ёг тукималарига утилизацияси, шунингдек, глюкозанинг мушаклар томонидан узлаштирилиши секинлашади, окибатда инсулинга резистентлик ривожланишига олиб келади. [G.Reaven, 1996].

Метаболик синдромнинг биринчи клиник белгиларига артериал гипертония киради. Артериал гипертония патогенезида бир канча механизмлар ётади. Кучли вазоконстриктор хусусиятга эга булган биологик актив моддалар - эндотелина I, тромбоксана А2 ишлаб чикарилиши ортади ва кучли вазодилататорлар - простациклин ва азот оксиди (N0) секрецияси камаяди.

Артериал гипертензия ривожланишида хам ирсий мойиллик бор деган назария бир неча йилдан бурун илгари сурилган булиб, хозир хам уз ахамиятини йуккотгани йук. [Ж.Д. Кабалова, 2003].

Максад

Бухоро шахар 4-сон поликлиникаси ахолиси орасида метаболик синдром компонентларини таркалишида ирсиятнинг ахамиятини урганиш

Вазифалар

> 4-сон шахар поликлиникаси ахолиси орасида метаболик синдром компонентларини таркалишини аниклаш

> Метаболик синдром компонентларининг таркалишида ирсиятнинг ахамиятини урганиш (махсус суровнома асосида).

Материал ва услублар

Изланишлар Бухоро шахар 4-сон поликлиникаси худудида олиб борилди. Ишни олиб бориш жараёнида биз поликлиниканинг 20-70 ёшлардаги ахолиси орасидан тасодифий танлаш йули билан 103 та кишини ажратиб олдик. Тасодифий танлаш йули билан ажратиб олинган ахолининг ёш ва жинс таркиби деярли бир хил булди. Танлаб олинган ахолини проспектив усулда тулик клиник, лаборатор ва инструментал текширувлардан утказдик. Текширувимизда:

• Артериал кон босими ва пульс

• Тана вазни, утирган ва турган холатдаги буйи

• Кетле индекси КИ = тана вазни / (буй)2 формула оркали аникланди

• Кукрак кафаси, бел ва сон айланалари

• 12 та уланишдаги ЭКГ

• кон ва сийдикнинг умумий тахлили

• кондаги канд микдори уч карра аникланди - аввал нахорда аникланиб, 1 мг/кг микдорда глюкоза поршоги берилди ва ундан сунг 1 ва 2 соатдан кейин аникланди.

• Кондаги липидлар фракцияси (умумий холестерин, триглицеридлар ва р- липопротеидлар) аникланди.

Шунингдек, махсус суровнома оркали кукрак кафасидаги огриклар (Роуз анкетаси), бел сохасидаги огриклар, зарарли одатлар, ирсий мойиллик ва психологик холатлари хам урганилди.

Суровноманинг ирсий анамнез кисми махсус 19 та саволдан иборат булиб, унда респондентнинг ота-онаси, бобо ва бувиси, ака-укалари, фарзандлари хакида маълумотлар олишни таъминлайди. Суровномадан респондент оиласида артериал гипертония, кандли диабет, ортикча тана вазни борлигини аникловчи, шунингдек, агар вафот этган булса ота-оналарининг улим сабабларини аниклашга каратилган саволлар урин олган.

Текшириш ишларини олиб бориш жараёнида куйидаги материаллардан фойдаландик.

• Ростомер, тиббий тарози, сантиметрли лента

• Тонометр, фонендоскоп

• ЭКГ аппарати ва ленталари

• Глюкометр, скарификатор, экспресс полоскалар

• Глюкоза порошоги

• Шприц, пробиркалар, штатив, центрифуга

• Махсус суровнома ва таклифнома

Олинган натижалар статистик-аналитик усул билан тахлил килинди ва хулосалар чикарилди.

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

Натижа ва тахлиллар

Текшириш ишлари Бухоро шахар 4-сон поликлиникаси худудида олиб борилди. Репрезентатив йул билан танлаб олинган ахоли тиббий скрининг курикка таклиф килинди. 200 дан ортик текширилувчи махсус таклифномалар оркали курикка чакирилди. Курикка келмаган ва барча скрининг текширишлардан тулик утмаган кишилар натижаларни тахлил килишда хисобга олинмади.

Жадвалдаги ракамлардан куриниб турибдики,

текширилувчиларнинг 2/3 кисмини аёллар ташкил этган.

Ёш гурухлари буйича текширилувчиларни асосий гурухини катта ёшлилар ташкил килди. Урта ёшли мехнатга лаёкатли катламининг сони камчиликни ташкил килди.

Текширилувчиларнинг орасида антропометрик курсаткичлар (тана массаси индеси) ва тонометрик курсаткичлар натижаларининг тахлили куйидаги жадвалда келтирилган.

Тана вазни хам кон босими хам текширилувчиларда ёш ортишига мос равишда ортиб бормокда. 61-70 ёшли контенгентда кон босими курсаткичи 72,4% ни ташкил килди. Тана вазнини юкори курсаткичи 5160 ёшли контенгентда учради.

Текширувларимизда глюкозага толерантликнинг бузилиши 37,9% холатда, кандли диабет эса 10,6% холатда учради. Кандли диабетнинг 18,8% (2та) си биринчи марта аникланди.

Метаболик синдромнинг яна бир мухим компоненти липидлар алмашинувининг бузилишларини аниклашда липидларнинг 3 та мухим параметрлари умумий холестирин, тригдлицеридлар ва бета-липопротеидлар текширилди.

Ахоли орасида липидлар алмашинувининг бузилиши кенг

140

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

таркалган. Липидлар алмашинувининг бузилишлари орасида гепер беталипопротеидемия етакчи уринни эгаллайди.

Текширилувчиларнинг 39 (37,8%) тасида метаболик синдром аникланди.

Уларда компонентларнинг таркалишини тахлил килиб курдик. 9 (8,7%) кишида юкоридаги белгиларнинг хаммаси учради, 14(13,6%) кишида белгиларнинг учтаси, 16 (15,5%) кишида иккита белги борлиги аникланди.

Метаболик синдром компонентлари бор булган кишилар орасида ирсий анамнезни урганиш учун махсус суровнома оркали сураб суриштирдик. Суровномада катнашганлар (97,4%) ни ташкил килди. Уларнинг орасида 26 тасини (38,2%) аёллар ва 12 тасини (34,3%) эркаклар ташкил килди.

Метаболик синдром компонентларини алохида-алохида оилавий анамнезини урганиб чикдик. Ортикча тана вазни 38 та респондентдан жами 31 (81,6%) тасининг оиласида бор, шулардан 14 тасида (36,8%) хам отасида хам онасида ортикча вазн булган. Маълумотларимизни куйидаги диаграммада келтирамиз.

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

Диаграмма № 1 Ортикча тана вазнини ирсиятга богликлиги

□отаси ва онасида □отаси ёки онасида

Диаграмма ракамларидан куриниб турибдики, ортикча тана вазнини учраши 81,6% холатда ирсиятнинг урни борлигини курсатмокда. Факат 18,4% холатда тана вазнини ортиши оилавий ахамият касб этмайди. Шуни эътиборга олиш керакки, бу маълумотларнинг хаммаси нисбий булиб, суровнома натижаларига асосланган. Хакикий текширилганда бу ракамлар балки бундан ортиши ёки аксинча бироз камайиши хам мумкин.

Оилада артериал гипертониянинг аниклашга каратилган жавоблар тахлилини курсатишича, респондентларнинг 7 (18,4%) тасида отасида ва онасида гипертония бор, (73,7%) тасида отаси ёки онасида гипертония бор, (7,9%) тасида оилада гипертония йук.

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

Диаграмма №2

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Артериал гипертониянинг ривожланишида ирсиятнинг ахамияти

□ отаси ва онасида □отаси ёки онасида

Кандли диабетнинг оилавий ахамиятини аниклаганда олинган натижалар тамомила тескари ракамлардан иборат булди. 84,2% холатда оилада кандли диабет йук. 5 та (13,2%) кишида отаси ёки онасида кандли диабет булган, 1 (2,6%) ота ва онасида кандли диабет булганлиги аникланди. Натижаларни диаграммада келтирамиз.

Диаграмма №3

КД нинг оилавий ахамияти

Оилада липидлар алмашинувининг бузилишлари ва глюкзага толерантликнинг бузилишини суровнома оркали урганишнинг иложи булмади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, отаси ёки онасида АГ ва

143

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

КД бор йуклигини билмайдиган кишиларни биз оилада диабет ёки АГ йук деган гурухга киритдик.

Суровномада катнашганларнинг 31(81,6%) тасининг отаси ёки онаси вафот килган. Шуларнинг 19 (50%)тасини хам отаси хам онаси вафот килганлар ташкил килади.

Тахлил килиш учун 19 та ота-онаси вафот этганларни улим сабабларини аникладик. Улардан 5 (26,3) тасида отаси ва онаси юрак-кон томир касаликлари асоратларидан (миокард инфаркти, инсульт, юрак хуружи) вафот этганлиги маълум булди. 8 (42,1%) тасида отаси ёки онаси юрак томир касалликлари асоратларидан вафот этганлар. 6 (31,6%) кишини эса ота-онаси юрак-томир касалликларидан вафот этмаган ёки уларнинг улими сабабини билмайдилар.

Диаграмма №4

Оилада юрак-томир касалликларидан улим холатлари тахлили

Оилада ота-онасини улим сабабларини билмаганларни бошка касаллик сабабли вафот этган деган гурухга киритдик. Текширишларимизни режасида респондентларнинг боболари ва бувилари хакида хам саволлар куйилган эди, лекин купчилик аник

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» 2017 №1 (январь)

билмаганлари сабабли натитжаларимиз тахлилида буни хисобга олмадик.

ХУЛОСА

1. Бухоро шахар 4-сон поликлиникаси ахолиси орасида метаболик синдромнинг таркалиши уртача 37,8% ни (аёллар орасида 38,2% эркакларда 34,3%) ташкил килади

2. Метаболик синдром компонентлари орасида ортикча тана вазни (47,5%) ва гиперлипидемия (42,8%) куп таркалган.

3. Метаболик синдром компонентлари таркалишида ирсий омил катта урин тутади, ортикча тана вазни 81,6% холатда, артериал гипертониянинг 92,1% холатда оилавий ахамиятга эга экани аникланди. Кандли дибет таркалишида ирсий омилнинг ахамияти сезилмади (16%).

4. Текширилувчиларнинг 19 таси (50%)нинг ота ва онаси вафот этган, уларнинг 13 тасида (68,4%) улим сабабини юрак-кон томир касалликларининг асоратлари ташкил этади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Каримов Х.Я., Юлдашев Н.М., Саидов С.А. Современные аспекты метаболического синдрома. Учебно-методическое пособие, Ташкент 2006

2. Каримов Х.Я., Саидов С.А., Юлдашев Н.М., Вазомоторная функция сосудов при метаболическом синдроме, Ташкент, Мед ж. Узб.- 2006. №4-100-102

3. Каримов Х.Я., Саидов С.А. Спорные вопросы патогенеза метаболического синдрома. Аллергология и иммунология. 2005, №2, 291-292

4. Кобалава Ж.Д., Котовская Ю.В. Особенности суточного профиля артериального давления у больных гипертонической болезнью с метаболическими нарушениями. Клиническая фармакология и терапия 1995;4(3): 50—1

5. Мычка В.Б., Богиева Р.М., Мамырбаева К.М., Чазова И.Е. Терапия акарбозой как профилактика множественных сердечнососудистых факторов риска метаболического синдрома. Артериальная гипертензия 2003; 9(2).

6. Мычка В.Б., Горностаев, В.В., Богиева Р.М., Чазова И.Е.. Артериальная гипертония у больных сахарным диабетом 2 типа и метаболическим синдромом. Consilium Medicum. Приложение Артериальная гипертония 2001; 1:25-30.

7. Саидов С.А. Метаболический синдром: вопросы моделирования, патогенеза и лечения. Автореферат на соискание ученой степени доктора медицинских наук. Ташкент, 2006

8. Чазова И.Е., Мычка В.Б. Метаболический синдром и артериальная гипертония. Артериальная гипертензия 2002; 8(1).

9. Чазова И.Е., Мычка В.Б. Метаболический синдром. Consilium medicum 2002; 4(11)587-92

10. Яськова К.Н., Мычка В.Б., Чазова И.Е., Творогова М.Г. Внутривенный глюкозо-толерантный тест в диагностике инсулинорезистентности у пациентов с метаболическим синдромом. Клиническая лабораторная диагностика 2003; 10.

11. Яськова К.Н., Мычка В.Б., Чазова И.Е., Творогова М.Г. Инсулинорезистентность и методы ее диагностики. Лабораторная медицина 2003; 6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.