CC BY
3
Цдырбаев Ц.М.
Каракалпакский государственный университет им. Бердаха
Республика Узбекистан, г.Нукус
РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ ТВОРЧЕСТВА АЖИНИЯЗА В РАЗВИТИИ ФИЛОСОФСКОЙ МЫСЛИ КАРАКАЛПАКСКИХ МЫСЛИТЕЛЕЙ
XIX ВЕКА
Аннотация: В этой статье отражены философско-нравственные взгляды поэта, жившего и творившего в XIX веке.
Ключевые слова: философские, социально-политические, этика, идея, проблема, прогрессивный.
Qdirbaev.Q.M.
Karakalpak State University named after Berdakh
Republic of Uzbekistan, Nukus
THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF AJINIYAZ'S CREATIVITY IN THE DEVELOPMENT OF THE PHILOSOPHICAL THOUGHT OF THE KARAKALPAK THINKERS OF THE XIX CENTURY
Abstact: The article reflects the philosophical and moral views of the poet who lived and worked in the XIX ctntury.
Keywords: philosophical, socio-political, ethics, idea, problem, progressive.
XIX эсирде Каракалпакстанда философиялык, этикалык хэм сиясий-жэмийетлик ой-пикирлер тийкарынан керкем эдебиятта, эсиресе поэзияда ез керинисине ийе болды хэм рауажланды. Каракалпак ойшылларынын арасында философиялык ойдын рауажланыуында Эжинияз Косыбай улынын орны гиреули. Ол каракалпак халкынын XIX эсирдеги прогрессив жэмийетлик-сиясий хэм философиялык ойынын ири уэкиллериниц бири болып калды.
Шайыр жасаFан дэуир каракалпак халкынын тарийхында ен ауыр заман болды. Бул дэуирде 0з-ара урыс-жэнжеллер, баскарыушы топарлардын зулымлыFы кYшейди, мийнеткеш халыкты ушилик, тонаушылык хэуиж алды. Сонлыктанда Эжинияз деретиушилигинин тийкарында - гуманизм идеялары, адамды кэдирлеу орайлык мэселелердин бири сыпатында каралады. Мэселен:
«Бул дуньянын керки Адам баласы, Адамнын да кекке жетер наласы».
Мине, бул, Эжинияз гуманизминин тийкары. Эжинияздын адамFа берген бул жокары бахдсына адамнын геззаллыFы, тэбиятты езгертиуде
хэм оны таFы да эжэйып етиуде адамныц уллы миссиясы тYCиниклерин киритеди. Тек Fана бул емес, дуньяныц керки, наFышы болFан адамныц емири, турмысы да геззал болыуы адамлар арасында карым-катнаслар бийик эдеп-икрамлы болыуы, адамныц бул дуньяда корлык мYтажлик кермей жасауы, адамFа ^рмет хаккындаFы тYCиниклеринин мазмунын курайды. Адамныц жэмийеттеги орны, оныц хукыкы хаккындаFы проблема неше эсирлер дауамында адамзаттыц алдыцгы пикир ийелериниц дыккат орайында турFан. Адам проблемасы, адам хукыкы бизиц хэзирги кунлеримизде де улыума адамзатлык проблемаларды шешиу ушын барлык халыклар хэм мэмлекетлер актив жумыс ислемекте.
взиниц гуманистлик идеяларына тийкарланып ойшыл шайыр этикалык тэлийматты ислеп шыгеады хэм оны заманныц реальллыгеы тийкарында алFа рауажландырады. Эжинияз этикасыныц мазмунын бул дуньяныц керки болган адамныц кэдир-кымбаты, адамлар арасындагы бир-биреуге хYPмет-иззет, адамды улыгелау оныц хэмме менен тец хукыклы болыуы, адамныц бахытка хукыклылыгы, социальлык жактан кэуендерликте болыуы тийкарFы мэселелерден бири болып турады. Бул мэселелерде ойшыл шайырдыц:
«Адам улы адам кэдирин билмесе, оннан ДYЗде отлап жYрген мал жаксы» 26 деген сезлери орайлык идея болып есапланады.
Соныц ушын, биз ез халкыныц бахты ушын, оныц ар-намысы, келешеги ушын, ез миллетиниц жокары эдеп-икрамлыFы ушын ^рескен, жан куйдирген, уллы патриот, гуманист Эжинияздыц прогрессив идеяларын кэстерлеп уйренип, оларды халыкты тэрбиялау бойынша кYнделикли жумысларымызда пайдаланыуымыз керек.
Эжинияз ШыFыс халыкларыныц алды^ы ойшылларыныц ислерин дауам етип, езиниц этикалык тэлиматында «жаксы» хэм «жаман» категорияларын каракалпак жэмийетиниц реальлыгеы менен рауажландырды. К,аракалпак ойшылы «жаксы»ны эдеп-икрамлыктыц ец жокарFы тYCиниклери хэм хэрекетлери менен жасаушы адам деп бахалайды. «Жаманды» шайыр пэс, адамгершиликтиц нышаны жок адам деп тYCинеди. Эжинияз ез шыFармаларында жаксы менен жолдас болыуды, оннан ернек алыуды айтади. «Жаксы» менен дос болыуды, оныц менен сэубетлесиуди адамныц жетилисиуинде Yлкен бир мектеп, деп биледи. «Жаксы» менен сэубетлесиудиц ези адамныц баска бир дуньяFа кириуи менен бирдей, жаксыныц шарапаты - бул бахыт, дейди шайыр.
«ЖаксыFа мал менен жаман тец болур, Жаман кеуил жаксылардан кем болур», «Хош жигит болса хэмрайыц, Не кайгыц бар, не пэруайыц,
26 БДалимбетов. «Ажинияз лирикасы». Некис-1981. 17-б
^листан кеуил сарайын, Кыс кунлерин жазга мегзер».27
«Жаксы гийне тутпайды, жаман гийнени умытпайды» - мине, «жаксы» менен «жаманнын» бир-биринен паркын «Болмаса» косыFында айырып таслайды. Ал «Мегзер» косыгеында: «Жаксыда ашыу, кек болмас» - дейди. Ашыу саклау, биреуден кек алыу ушыну, кызганыушылык, бир айтылган сезди иште саклап, уакты келгенде биреуге пэнт бериуди гезлеу -бул жаксы, парасатлы, эдепли адамнын иси емес, бундай кейиптеги адамлар елдин, халыктын пайдасына ис етпейди. Бундай жаман минезлерден адам боламан деген киси аулак болыуы тийис.
Мине, усындай эжайып пикирлер каракалпак ойшылы Эжинияздын деретиушилигинын бас идеясы болып табылады.
Сондай-ак, Эжинияздын шыFармаларында Шыгыс халыкларынын этикасындаFы тийкарFы проблемалардын бири ата-ана хэм балалар арасындаFы катнас мэселелеринен ибарат. Бул проблема бизин хэзирги ^нимизде де ез бахасына ийе.28 Дурысын айтыуымыз керек, ата-бала мэселеси Шыгыс халыкларында баска халыклардын бул мэселедеги тYCиниклерине караFанда белгили айрыкшалыкларына ийе екени мэлим. Сонлыктан Шыгыс халыкларынын бири болган каракалпак халкында балалардын ата-анага болган жаксы, мийримли сезимлери эдеп-икрамлыктын жYДЭ бах,алы нормаларынан есапланады. Сонлыктан баска каракалпак ойшыллары менен бир катарда Эжинияз да бул мэселеге езинин этикалык тэлийматында Yлкен дыккат аударFан.
«Абадандур оныц, солын, Жетеди хэр жерге колын, Болса жеделли мэрт улын, Кеулин бэлент тауFа мегзер».
Жаман перзенттин азабы, онын эдепсиз кылмыслары, онын келиспеген тэгдири ата-ана ушын Эжинияз айткандай:
«Кекке жетер шеккен налан, Ойран болар жигер, ханан, Ахмак болса тууган балан, Эмирин зимистанFа мегзер».
Мине, усындай эжайып пикирлер каракалпак ойшылы Эжинияздын деретиушилигинын бас идеясы болып табылады. Жуумаклап айтатуFын болсак, XIX эсирде жасап деретиушилик еткен Эжинияздын гуманистлик, этикалык идеяларFа толы кез-караслары Каракалпак ойшылларынын философиялык кез-караслары шенберинде Yлкен эхмийетке ийе.
Использованные источники: 1. Б.К,алимбетов. «Ажинияз лирикасы». Некис-1981. 17-б
27 Р.Орзибеков. «Лирикада кичик жанрлар». Тошкент-1976. 68-б
28 У.Худайбергенова.. «Каракалпак ойшылларынын философиялык кез-караслары». Лекция тексти Некис-2010. 23-б
2. Р.Орзибеков. «Лирикада кичик жанрлар». Тошкент-1976. 68-б
3. У.Худайбергенова.. «К,аракалпак ойшылларыныц философиялык кез-караслары». Лекция тексти Некис-2010. 23-б
