CC BY
46
ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒՄԸ ՎՈՒԱՄ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՑԻՆ ԵՎ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ
Գոռ ՀովհաեեիսԽե'
Միջազգային ասպարեզում տեղի ունեցող գործընթացները պետություններին մղում են ավելի ակտիվ փոխգործակցության և համագործակցության, ինտե-գրացիոն կապերի ուժեղացման ինչպես գլոբալ, այնպես էլ տարածաշրջանային մակարդակով, ինչը նշանավորվում է միջազգային կազմակերպությունների աճող դերով: Վրաստանը, գտնվելով պետականության կայացման փուլում,
փորձում է ամրապնդել դիրքերը միջազգային ասպարեզում: Հոդվածը նվիրված է 4ՈԻԱՄ շրջանակներում այդ փորձերի լուսաբանմանը:
Վրաստանը, ինչպես հետխորհրդային բոլոր պետությունները, ներկայումս գտնվում է պետականության կայացման փուլում, բախվում է բազմաթիվ չլուծված խնդիրների' ներառյալ էթնոտարածքային հակամարտությունները, տնտեսական ոլորտում և արտաքին քաղաքականության մեջ առկա հիմնա-խնդիրները: Այդուհանդերձ, Վրաստանը փորձում է ամրապնդել իր դիրքը միջազգային ասպարեզում, այս առումով ձգտում է ակտիվորեն համագործակցել Սևծովյան տարածաշրջանի երկրների հետ, որոնց հետ համանման պատկերացումներ ունի քաղաքական և տնտեսական հրատապ հիմնախն-դիրների վերաբերյալ: Նման համագործակցության օրինակ է ՎՈԻԱՄ միջազգային կազմակերպությունը:
ՎՈԻԱՄ քաղաքական-խորհրդակցական միավորը ձևավորվել է 1997թ. հոկտեմբերի 10-ին Ստրասբուրգում, Եվրախորհրդի գագաթաժողովի շրջանակներում Վրաստանի, Ուկրաինայի, Ադրբեջանի և Մոլդովայի նախագահների հանդիպման ժամանակ: ՎՈԻԱՄ հապավման հեղինակն ամերիկացի գեներալ Գոուենն է: Դա տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ դիվանագետներն աշխատում էին սահմանափակումների շեմի վերաբերյալ պայմանագրի վրա, որը պետք է լրացներ Եվրոպայի' սովորական սպառազինությունների սահմանափակման մասին պայմանագիրը: Հերթական ընդմիջման ժամանակ ամերիկացի գեներալը, անցնելով տարբեր երկրների փորձագետների խմբի *
* Հայ-ռուսական սլավոնական համալսարանի ասպիրանտ:
102
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիպաե
մոտով, որոնք աշխուժորեն իեչ-որ բան էին քննարկում, բացակաեչեց. «Օ , ՎՈԻԱՄ' Վրաստաե, Ուկրաինա, Ադրբեջաե, Մոլդովա, դուք նորից միասին եք և նորից խորհրդակցում եք, թե ինչպես մեզ և ռուսներին նեղը գցեք»1:
Ստրասբուրգյաե հռչակագիրն ամրագրեց քաղաքական մտերմության և այդ երկրեերի միջև գործնական համագործակցության մակարդակը, միջազգային առանցքային հիմեախեդիրեերի նկատմամբ դիրքորոշումների միասնությունը: ՎՈԻԱՄ շրջանակներում համագործակցության վերաբերյալ ձեռք բերված պայմանավորվածությունները Եվրախորհուրդե անմիջապես հավանության արժանացրեց:
Հետագայում' 1999թ. ապրիլի 24-իե, ՆԱՏՕ 50-ամյա հոբելյանին նվիրված վաշիեգտոեյաե գագաթաժողովում ՎՈԻԱՄ-իե միացավ եաև Ուզ-բեկստաեը, որից հետո կազմակերպությունը վերանվանվեց ՎՈԻՈԻԱՄ: Սակայն 2002թ. հունիսին Ուզբեկստաեը դադարեցրեց անդամակցությունը կազմակերպությանը, իսկ 2005թ. ընդհանրապես դուրս եկավ կազմակերպությունից, և ՎՈԻԱՄ-ը վերադարձավ նախկին քառակողմ ձևաչափիե:
Վաշիեգտոեում ՎՈԻՈԻԱՄ անդամ երկրեերի նախագահների ընդունած հայտարարությունները որոշակիացրիե նոր միավորման գործունեության սկզբունքներն ու հիմնական ուղղությունները: Նրա հիմնական նպատակներն էին' համագործակցությունը հակամարտությունների խաղաղ կարգավորման բնագավառում և ճգնաժամային իրավիճակներում, Մետաքսի մեծ ճանապարհի վերածնունդը, եվրասիակաե տրանսպորտային միջանցքի ստեղծումը, Կասպիական նավթի այլընտրանքային մայրուղու փնտրտուքն ու համատեղ իրացումը, բազմակողմ համագործակցությունը միջազգային կազմակերպությունների և ֆորումների շրջանակներում, ներառյալ' Եվրախորհուրդը, ՆԱՏՕ-ե և այլն [1, c. 98]:
Այս կազմակերպության արտաքին քաղաքական կողմնորոշումը պայմանավորված է Ռուսաստանի իետեգրացիոե ծրագրերի հետ ունեցած տարաձայնություններով, ինչը նրանց հարաբերություններին հաղորդում է մրցակցային բնույթ: Դրան գումարվում է եաև աշխարհաքաղաքակաե մրցակցությունը եվրասիակաե տարածաշրջանում, ինչը պայմանավորված է Կասպից ծովի ավազանի էներգակիրների նկատմամբ վերահսկողություն սահմաեելու ձգտմամբ, ինչը կօգնի վերահսկելու եաև Մետաքսի մեծ ճանապարհի առևտրատրաեսպորտայիե և էներգետիկ ցանցը, ինչպես եաև Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի երկրեերի տարածաշրջաեայիե շուկաները [2, c. 141]:
2000թ. Նյու Յորքում կայացած «Հազարամյակի գագաթաժողովում» հայտարարվեց ՎՈԻՈԻԱՄ-ի' միջազգային կազմակերպություն դառնալու մա-
1 Побирченко В, Основные направления внешнеэкономической политики Украины в рамках интеграционного обьединения ГУАМ. http:www.pu.if.ua
103
ԳՀովհ աեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
սին: ՄԱԿ շրջանակներում ընդունվեց հուշագիր, որը կարգավորում էր ՎՈԻՈԻԱՄ գործունեությունն ու ստեղծման նպատակները1: Նյույորքյան հուշագրում անդամ երկրների ղեկավարներն ընդգծեցին «արդյունավետ միջպետական, նախ և առաջ' տնտեսական և միջճյուղային կապերի հաստատման կենսական անհրաժեշտության մասին' իրենց երկրների ժողովուրդների բարեկեցությունը բարձրացնելու նպատակով» [3. c. 57]:
ՎՈԻՈԻԱՄ-ը 2001թ. ստացավ տարածաշրջանային միջազգային կազմակերպության կարգավիճակ: 2001թ. հունիսի 6-7-ին Յալթայում կայացած գագաթաժողովի ժամանակ ստորագրվեց ՎՈԻՈԻԱՄ կանոնադրությունը2: Գագաթաժողովում հատուկ ուշադրություն դարձվեց ազատ առևտրի գոտի ստեղծելու համաձայնագրին, որը ստորագրվեց Յալթայի գագաթաժողովում 2002թ. հուլիսին [3. c. 57]: ՎՈԻԱՄ' ազատ առևտրի գոտի ստեղծելու վերաբերյալ փաստաթուղթը ներառում էր նախաբան և 27 հոդված, որոնք վերաբերում էին առևտրային, տնտեսական, ինստիտուցիոնալ խնդիրներին և ներառում էին այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք էին հարկերի հավաքումը, առևտրի ոլորտում տեխնիկական արգելքների սահմանումը, մաքսային ընթացակարգերի, ապրանքային անվանացանկերի միասնականացումն ու ներդաշնակե-ցումը, ինչպես նաև դրամական օժանդակության, ծառայությունների, մրցակցության, պետական գնումների, վեճերի կարգավորման և այլ հարցեր [3]: Հա-մաձայնագրի կենսագործումը ՎՈԻԱՄ երկրներին հնարավորություն կտար ստեղծելու մերձկասպյան էներգառեսուրսների առաքման ընդհանուր էներ-գատրանսպորտային զարկերակ և իրականացնել միասնական էներգետիկ քաղաքականություն, ինչը թույլ կտար այդ պետություններին վարել անկախ քաղաքականություն միջազգային ասպարեզում:
Այս համատեքստում ուշագրավ է Վրաստանի դերն իբրև մի պետության, առանց որի վերոնշյալ գործընթացներն անհնար է իրականացնել: Այս առումով Վրաստանի դերը ՎՈԻԱՄ-ի համար անփոխարինելի է: Նրա նախաձեռնության շնորհիվ Վրաստանի, Ուկրաինայի և Ադրբեջանի միջև ստորագրվեց եռակողմ համաձայնագիր տրանսկովկասյան տրանսպորտային միջանցքի վերաբերյալ, որը նախատեսում է ստեղծել միասնական տրանսպորտային երթուղի բեռնափոխադրումների և ուղևորների սպասարկման համար, որը կարող է կապել Բաքուն, Թբիլիսին, Փոթին, Օդեսան և Կիևը [1, c. 99]:
Ադրբեջանը Վրաստանի հիմնական գործընկերն է տարածաշրջանում: Այդ երկիրը ՎՈԻԱՄ կառույցում կարևոր դերակատարում ունի իբրև էներգառեսուրսներ արտահանող: Ընդհանուր շահերը, որոնք պայմանավորված էին դեպի Արևմուտք էներգակիրներ արտահանող խողովակաշարերի առկայու-
http://ru.wikipedia.org/wiki/ryAM
http://ru.wikipedia.org/wiki/ryAM
104
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիսյաե
թյամբ, Վրաստաեի և Ադրբեջաեի հարաբերությունները դարձրին ռազմավարական: Վրաստաեի տարանցիկ նշանակությունը մեծացավ Մետաքսի մեծ ճանապարհի եախագծի վերակաեգեմամբ: Այդ կապակցությամբ Վրաստաեե ակտիվորեե զարգացրեց հարաբերություններն Իչկերիայի Հանրապետության' տարածաշրջանի ամենակարևոր ուժային կենտրոններից մեկի հետ' առաջ քաշելով Վրաստաեի, Չեչեիայի և Ադրբեջաեի մասնակցությամբ Կովկասյան ընդհանուր շուկայի ստեղծման գաղափարը [1]: Այս առումով Վրաս-տաեի քաղաքականությունը ՎՈԻԱՄ շրջանակներում ուղղված էր Չեչեիայի' Ռուսաստանի Դաշնության կազմում գտնվող սուբյեկտի անկախ պետություն ճանաչելուն, ինչը, անկասկած, տվյալ կազմակերպության հակառուսական ուղղություններից մեկի արտացոլումն էր:
Էական է եաև Վրաստաեի դերն Ուկրաինայով էներգակիրների տարանցման հնարավոր նոր ուղիների զարգացման գործում, ուր Վրաստաեե Ուկրաինայի և Ադրբեջաեի միջև կապող օղակ կարող է դառնալ: Այս առումով, վրաց-ուկրաիեակաե էներգակիրների տարանցման ուղիների կենսագործումը կարող է հանգեցնել բարդությունների ոչ միայն Ռուսաստանի հետ' իբրև Եվրոպայի գլխավոր էեերգամատակարարի, այլև Թուրքիայի, որը ևս ձգտում է դառնալ էներգետիկ կարևոր խաչմերուկ' Եվրոպա էներգակիրներ արտահանելու գործում: Այսպիսով, վրաց-ուկրաիեակաե տարանցիկ ուղու շահագործման դեպքում Ռուսաստանն ու Թուրքիան շահագրգռված կլինեն խոչընդոտելու ՎՈԻԱՄ ամրապնդմանը: Մանավանդ որ Թուրքիան արդեն իսկ որպես դիտորդ ներկա է ՎՈԻԱՄ-ում:
Վրաստաեե ունի առանցքային դերակատարում Ուկրաինայի աշխար-հաքաղաքակաե հետաքրքրությունների իրագործման մեջ' կապված Սևծով-յաե տարածաշրջանում անվտանգության ամրապնդման հետ: Այս առումով Վրաստաեը բազմիցս դիմել է Ուկրաինային' վրաց-աբխազակաե հակամարտության գոտի ուկրաինական խաղաղապահ զորակազմ մտցնելու խնդրանքով, ինչին Ուկրաինան պատասխանել է, որ պատրաստ է զորակազմ ուղարկել խաղաղության պահպանման համար' պայմանով, որ այդ գործողություններն անցկացվեն ՄԱԿ և ԵԱՀԿ հովանու ներքո: Այդ առիթով Ուկրաինայի նախագահ Լ.Կուչմաե Յալթայում 1998թ. հունիսին հանդիպեց Վրաստաեի նախագահ Է.Շևարդեաձեի հետ և աջակցություն արտահայտեց աբխազական հիմեախեդրի խաղաղ կարգավորման առնչությամբ [1]:
ՎՈԻԱՄ շրջանակներում Վրաստաեը եաև ռազմական համագործակցություն է ծավալում Ուկրաինայի հետ հատկապես ռազմածովային ոլորտում' ներառելով եաև համագործակցության տեխնիկական կողմերը, իեչպի-սիե եե ուկրաինական ռազմական ձեռնարկություններում ռազմական տեխնիկայի արդիականացումն ու վերանորոգումը, եաև վրաց զինծառայողների ուսուցումն ու պատրաստումը Ուկրաինայի ռազմական ուժերի ակադեմիա-
105
ԳՀովհ աեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
յում: Այս համատեքստում, բնորոշելով վրաց-ուկրաիեակաե հարաբերությունների զարգացումը ՎՈԻԱՄ շրջաեակեերում, Վրաստաեի եախագահ Է.Շևարդեաձեե 1999թ. ապրիլիե եշեց, որ վրաց-ուկրաիեակաե շրջաեակայիե պայմաեագրում առկա եե ոչ միայե համագործակցություե եախատեսող, այլև փոխադարձ օգեություե տրամադրելու մասիե դրույթեեր [1]: Այսպիսով, Վրաստաեը ՎՈԻԱՄ շրջաեակեերում հույս ուեեր մասեակից երկրեերիե եեր-քաշել իր եերքիե խեդիրեերի լուծմաե մեջ:
Խաղաղությաե և աեվտաեգությաե պահպաեմաե համատեքստում ՎՈԻԱՄ շրջաեակեերում 1999թ. Բաքվում մասեակից երկրեերի պաշտպա-եությաե եախարարեերի հաեդիպմաե ժամաեակ քեեարկվեցիե խաղաղու-թյաե և միջազգայիե աեվտաեգությաե պահպաեմաե համար ըեդհաեուր խաղաղապահ գուեդ ստեղծելու համաձայեագրի և համատեղ խաղաղապահ զո-րակազմ ստեղծելու մասիե որոշմաե եախագծերը [1, c. 101]: Տվյալ գործըե-թացեերը հեեց իրեեց' ՎՈԻԱՄ մասեակիցեերի կարծիքով, ուղղված եե ոչ միայե իրեեց եերքիե էթեոտարածքայիե խեդիրեերի լուծմաեը, այլև հետագայում կեպաստեե ՎՈԻԱՄ միջազգայիե կառույց դառեալուե, որը խաղաղապահ ուժերի շրջաեակեերում ի զորու կլիեի գործելու այլ տարածաշրջաեեերում: Այսպիսով, ՎՈԻԱՄ հիմեակաե եպատակը միջազգայիե հարաբերություեեե-րում իբրև հետխորհրդայիե աեկախ պետություեեերի ձևավորված միավորում եերկայաեալե էր, որե ի զորու է ոչ միայե տարածաշրջաեայիե, այլև համըեդ-հաեուր եշաեակությաե հարցեր լուծել:
Հետագայում ՎՈԻՈԻԱՄ շրջաեակեերում չհաջողվեց այս կազմակեր-պությաե գործուեեությաեը գործեակաե բովաեդակություե հաղորդել, իսկ ՎՈԻՈԻԱՄ հաեդիպումեերի ժամաեակ մասեակից պետություեեերը սկսեցիե եերկայացեել ավելի ցածր մակարդակի պաշտոեյաեեր: Դա հաեգեցրեց ՎՈԻՈԻԱՄ-ից Ուզբեկստաեի դուրս գալուե 2005թ. դեկտեմբերի 25-իե, իեչի համար ձևակաեորեե պատճառ դարձաե «եախապես հայտարարված եպա-տակեերից և խեդիրեերից կազմակերպությաե էակաե շեղումեերը»: Իեչպես ասված էր Ուզբեկստաեի եախագահ Իսլամ Քարիմովի եամակում, Ուզբեկս-տաեիե չեե բավարարում «սառեցված հակամարտություեեերի լուծմաե, միասեակաե զիեված ուժերի ձևավորմաե և աեվտաեգությաե գոյություե ուեե-ցող համակարգերի վերաեայմաե մասիե կազմակերպությաե շեշտադրումեե-րը»: Ուզբեկստաեի իշխաեություեեերը եաև բացատրեցիե, որ ի զորու չեե ակ-տիվորեե մասեակցել ՎՈԻՈԻԱՄ գործըեթացեերիե «աշխարհագրակաե դիրքի պատճառով»1: Ուզբեկստաեի կորուստը ՎՈԻԱՄ-ի համար առաեձեապես զգալի չէր, քաեի որ վերջիես 2002 թվակաեից ի վեր արդեե չէր մասեակցում կազմակերպությաե միջոցառումեերիե:
1 http://ru.wikipedia.org/wiki/ryAM
106
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիսյաե
2005թ. սկզբիե ՎՈԻԱՄ շրջանակներում սկսեց ակնհայտ առաջընթաց նկատվել մասնակից երկրների հարաբերությունների մեջ: Դրա պատճառը հիմնականում 2003թ. Վաստանում և 2005թ. Ուկրաինայում «թավշյա հեղափոխության» առաջնորդների իշխանության գալն էր: Այդ նոր հեղափոխական ուժերի հիմնական նպատակը իրենց օրինակով ժողովրդավարության «տարածումն» էր ամբողջ հետխորհրդային տարածքում և պայքարն անջատողականության դեմ: Երկրորդ շեշտադրումը' պայքարն անջատողականության դեմ, 2005թ. Քիշնևում անցկացված ՎՈՒԱՄ գագաթաժողովում դարձավ գլխավոր թեման' նպաստելով մասնակից երկրների համախմբմանն այդ կազմակերպության շրջանակներում [4, c. 113]: Հատկանշական է, որ ի տարբերություն հետխորհրդային տարածաշրջանի հակամարտությունների կարգավորմանը վերաբերող բազմաթիվ միջազգային-իրավական փաստաթղթերի, Քիշնևի հռչակագիրն ազգերի ինքնորոշման իրավունքի վերաբերյալ որևէ հղում չէր պարունակում և անառարկելիորեն կարգավորման նպատակ էր հռչակում «չվերահսկվող տարածքների վերամիավորումն այն պետություններին, որոնց մասն են նրանք կազմում»1:
Վրաստանի իշխանությունների համար ավելի ու ավելի հրատապ էր դառնում արտաքին քաղաքական ձեռքբերումները ներքին քաղաքականության մեջ օգտագործելը: Այս առումով հատկանշական է, որ Արևմուտքում Վրաստանը ճանաչվում է իբրև ԱՊՀ տարածքում ժողովրդավարության առաջնորդ և «գունավոր հեղափոխությունների հայրենիք»: Այս տեսանկյունից նախկին ԽՍՀՄ տարածքում տեղի ունեցող ցանկացած իրադարձություն, որը կարելի է մեկնաբանել ժողովրդավարության տարածման տրամաբանությամբ, նպաստում է վրացական նոր իշխանությունների քաղաքական դիրքերի ամրապնդմանը: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ Վրաստանի հետաքրքրու-
ռ
թյունը ՎՈՒԱՄ-ի նկատմամբ պայմանավորված է նաև վերոնշյալով: Չէ որ դաշինքի կազմում, որն իր առջև ժողովրդավարացման և անջատողականության դեմ պայքարի նպատակ է դրել, ժամանակակից Վրաստանը գրեթե ինքնաբերաբար վերածվում է գլխավոր խաղացողի' որպես «ամենաժողովրդա-վարականը» և անջատողականությունից առավել «տուժածը»' չլուծված էթնո-տարածքային երկու հակամարտության համապատկերում: Ընդ որում, դա բնավ կախված չէ նրա իրական տնտեսական և աշխարհաքաղաքական կարգավիճակից [4, c. 114]:
Այսպիսով, «վարդերի հեղափոխությունից» հետո Վրաստանին հաջողվեց ձեռք բերել քաղաքական հեղինակություն' որպես ամենաժողովրդավար պետություն, որն ի վիճակի է ժողովրդավարություն «արտահանել» հետ-խորհրդային բոլոր պետություններ:
1 [http://www.guam.org.ua/181.499.0.0.1.0.phtml] 27 июня, 2006.
107
ԳՀովհ աեեիսյաե
21 րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
Սակայն խնդիրն այն է, որ ՎՈԻԱՄ շրջանակներում ժողովրդավարության բաղադրիչի զարգացումը բախվեց որոշ սահմանափակումների: Նախ և առաջ, այս կառույցն ակնհայտորեն ռեսուրսների պակաս ունի, որն անհրաժեշտ է հետխորհրդային տարածաշրջանում ժողովրդավարության' վրաց-ուկրաինական տարբերակի տարածման համար: Եվ երկրորդ' ԱՊՀ տարածքում տարածաշրջանային միավորում ստեղծելու նպատակը, որն ի վիճակի կլինի այլընտրանքային դառնալու Մոսկվայի առաջարկած տարբերակներին, զգալիորեն հակասում է արևմտյան և լիբերալ քաղաքական գաղափարների հանդեպ անվերապահ կողմնորոշմանը: Նման ուղղվածությունն աջակցություն չի գտնում հետխորհրդային շատ ռեժիմների կողմից [4, c. 115]:
Անհրաժեշտ է նշել, որ ՎՈՒԱՄ գործունեության մեջ ավելի ու ավելի շատ են «գոյատևման հիմնական միջոցներ» դառնում նախ' Ռուսաստանի և Արևմուտքի բարդ հարաբերությունները, և երկրորդ' հետխորհրդային տարածքում չճանաչված պետությունների սրված հիմնախնդիրները, ինչն օբյեկտիվորեն նպաստում է ՎՈՒԱՄ կառույցի ամրապնդմանը [4, c. 117]:
Այսպիսով, հարկ է ընդունել, որ ՎՈՒԱՄ-ին ինչ-որ չափով հաջողվեց «կայանալ», և նրա արտաքին քաղաքականության «աեիեքեուրույեութ]աե» ու արևմտյան երկրներից կախվածության վերաբերյալ տարածված դատողությունները չեն կարող անվերապահ լինել: Այս առումով հատկանշական է 2006թ. սեպտեմբերի 14-ին Նյու Յորքում անցկացված ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայում ստեղծված իրավիճակը, երբ ընդունվեց որոշում նախկին ԽՍՀՄ տարածքում «սառեցված» հակամարտությունների հարցի քննարկման վերաբերյալ: Այս նախաձեռնությամբ հանդես եկան ՎՈՒԱՄ պետությունները, որոնք ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիայի և մի շարք այլ երկրների աջակցությամբ հասան հարցը նստաշրջանի օրակարգ մտցնելուն' հակառակ Ռուսաստանի ակտիվ դիմադրության: Այս որոշումը ՎՈՒԱՄ մասնակից երկրները համարեցին որպես համաշխարհային հանրության կողմից Մերձդնեստրի, Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի հակամարտությունների գոտում ռուսական խաղաղապահների ոչ արդյունավետ գործունեության ճանաչում և Մոսկվայի դիվանագիտական պարտություն: ՎՈՒԱՄ երկրների դիվանագետները Նյու Յորքում ընդունված որոշումը համարեցին ՎՈՒԱՄ քաղաքական դերի մեծացման վկայություն: Միաժամանակ, Վրաստանի ԱԳՆ-ն մեղադրեց Ռուսաստանին այն բանում, որ վերջինս «օգտագործել է բոլոր հնարավոր միջոցները»' խոչընդոտելու հարցը նստաշրջանի օրակարգում ընդգրկելուն: ՄԱԿ-ում Վրաստա-նի մշտական ներկայացուցիչ Իրակլի Ալասանիան հայտարարեց, որ ՎՈՒԱՄ երկրները դրանով իսկ «ճեղքեցին սև քարոզչությունը, որը գոյություն ուներ
108
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիպաե
ՄԱԿ-ում»1: Այսպիսով, ՎՈԻԱՄ շրջանակներում Վրաստաեի հավաեություեե ստացած եախաձեռեություեը հաեգեցրեց միջազգայիե հաերությաե' «սառեցված» էթեոտարածքայիե հակամարտություեեերի եկատմամբ հետաքրքրու-թյաե աճիե:
2006թ. սեպտեմբերի 25-իե ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 61-րդ եստաշր-ջաեի շրջաեակեերում հաեդիպելով Նյու Յորքում' ՎՈԻԱՄ մասեակից երկր-եերի արտգործեախարարեերը քեեարկեցիե «սառեցված» հակամարտություեեերի կարգավորմաե ըեթացքը ԱՊՀ-ում: Ռուսաստաեը հրավիրված չէր հաե-դիպմաեը, փոխարեեը եերկա էր ԱՄՆ պետքարտուղարի օգեակաե Դևիդ Կրամերը: Հաեդիպմաե մասեակիցեերը պայմաեավորվեցիե ստեղծել սեփա-կաե ոստիկաեակաե ուժեր, որոեք պետք է փոխարիեեիե Վրաստաեի և Մոլ-դովայի հակամարտայիե գոտիեերում գտեվող ռուսակաե խաղաղապահեե-րիե: Այս պայմաեավորվածությաե իրագործումե առայժմ հետաձգված է աեո-րոշ ժամաեակով: ՎՈԻԱՄ մասեակից երկրեերի ԱԳՆ ղեկավարեերը եաև համաձայեեցրիե համատեղ միջոցառումեերի ռազմավարակաե ծրագիրը' «ՎՈԻԱՄ երկրեերի տարածքեերում ձգձգված հակամարտություեեերի խաղաղ կարգավորմաե հարցում միջազգայիե աջակցությաե ըեդլայեմաե վերաբերյալ», որի գլխավոր եպատակը ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ձգձգվող հակամարտություեեերի վերաբերյալ բաեաձևի ըեդուեմաեը հասեելե է2:
Ավելի վաղ ելույթ ուեեեալով ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի եստաշրջա-եում' Վրաստաեի եախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլիե մեղադրեց Ռուսաս-տաեիե Աբխազիաե և Հարավայիե Օսիաե «զավթելու» մեջ. «Այդ տարածքեերը բռեի կերպով իրեե է կցել Ռուսաստաեը, որե աջակցում է դրաեց' իր կազմի մեջ մտեելու քայլերիե' միտումեավոր և զաեգվածաբար տրամադրելով ռուսակաե աեձեագրեր' խախտելով միջազգայիե օրեեսդրություեը: Վիճելի տա-րածքեերի բեակիչեերե ապրում եե Ռուսաստաեի ավազակայիե օկուպացիայի մեջ»: Ուկրաիեայի ԱԳ եախարար Բորիս Տարասյուկե աջակցություե հայտ-եեց Սահակաշվիլուե' հավելելով. «Ուկրաիեաե մերժում է Կոսովոյի և ՎՈԻԱՄ երկրեերի տարածքում չկարգավորված հակամարտություեեերի միջև զուգահեռեեր աեցկացեելու ցաեկացած փորձ»: Այս դիրքորոշումը հակասում է Ռուսաստաեի ղեկավարությաե այե տեսակետիե, որի համաձայե, եթե Կոսովոյիե տրվի աեկախություե, ապա եույե կերպ հարկ է լուծել եաև ԱՊՀ տարածաշրջաեայիե հակամարտություեեերը:
ՎՈԻԱՄ երկրեերի արտգործեախարարեերի որոշմաեե արձագաեքեց ՌԴ պաշտպաեությաե եախարար Սերգեյ Իվաեովը. «Վրաստաեը ձգտում է օգտագործել ՎՈԻԱՄ ռազմակաե եերուժը' Աբխազիայում և Հարավայիե
http://ru.wikipedia.org/wiki/ryAM Նույե տեղում:
109
ԳՀովհ աեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
Օսիայում ռուսական խաղաղապահներին փոխարինելու նպատակով: Վրաս-տաեի տարածքում լրացուցիչ զինուժի առկայությունը թույլ կտա նրա ղեկավարությանը չզսպել ցանկացած պահի մկանները ցուցադրելու ցանկությունը, ինչպես վերջերս ցուցադրեց Կոդորի կիրճում, ինչպես նաև օգտագործել այն որպես լրացուցիչ հաղթաթուղթ Սուխումի և Ցխինվալի հետ հակամարտությունում»: Բայց, նրա կարծիքով, «Ռուսաստանը, որը հանդես է գալիս առկա հակամարտությունները միայն քաղաքական մեթոդներով կարգավորելու օգտին, կգտնի համապատասխան միջոցներ' նման սցենարով իրավիճակի զարգացումը թույլ չտալու համար»1:
Այսպիսով, Վրաստանին ՎՈԻԱՄ շրջանակներում հաջողվեց որոշ չափով իրենից հեռացնել Ռուսաստանի կողմից հնարավոր «հարվածը»' կապված Կոսովոյի օրինակով Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի ճանաչման խնդրի հետ:
2006թ. մարտի 23-ին Կիևում կայացած ՎՈԻԱՄ գագաթաժողովում կազմակերպության բարեփոխման մասին որոշում ընդունվեց: Գագաթաժողովի ընթացքում պետությունների ղեկավարները ստորագրեցին «ՎՈԻԱՄ-ի' հանուն ժողովրդավարության և տնտեսական զարգացման կազմակերպության» կանոնադրությունը1 2:
2006թ. սեպտեմբերի 25-ին Նյու Յորքում կայացած ՎՈԻԱՄ նախարարների խորհրդի նիստում մասնակից երկրների արտգործնախարարները կազմակերպության գլխավոր քարտուղար նշանակեցին Վրաստանի ԱԳ փոխնախարար Վալերի Չեչելաշվիլուն, որը մինչ այդ «ՎՈԻԱՄ-ի' հանուն ժողովրդավարության և տնտեսական զարգացման կազմակերպության» ազգային համակարգողն էր Վրաստանի կողմից3: Այս նշանակումն, անկասկած, ցույց է տալիս, որ գլխավոր «շարժիչ ուժը» ՎՈԻԱՄ գործունեության մեջ Վրաստանն էր:
Հետագայում ՎՈԻԱՄ գործունեության մեջ նկատվեց որոշակի պասիվություն: Այսպես, ՎՈԻԱՄ հերթական գագաթաժողովում, որը կայացավ 2007թ. հունիսի 18-19-ին Բաքվում, որոշում ընդունվեց ստեղծել ՎՈԻԱՄ համատեղ խաղաղապահ գումարտակ4: Սակայն, Մոլդովայի նախագահ Վլադիմիր Վորոնինի խոսքերով, այդ որոշումն ավելի ուշ կասեցվեց: «Վերջ տվեք այս խաղերին: Փառք Աստծո, ՎՈԻԱՄ որոշումները կոնսենսուսով են ընդունվում: Եվ երբ մենք հրաժարվեցինք ստորագրել փաստաթուղթը, այդ գաղափարը հօդս ցնդեց»5:
Այսպիսով, ՎՈԻԱՄ քաղաքականության մեջ կազմակերպության հետա-
1 http://ru.wikipedia.org/wiki/ryAM
2 Նույն տեղում:
3 Նույն տեղում:
4 http://regnum.ru./news/1116535.html
5 http://www.kommersant.ru/doc.aspx?docsID=865338&NodesID=5
110
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիպաե
գա նպատակների ձևակերպման առումով ներկայումս անորոշություն է նկատվում: Այս առումով անչափ բնութագրական է ռազմական վերլուծաբան, «Կոն-վերսիա» ամսագրի խմբագիր Իրակլի Ալադաշվիլու տեսակետը, որի համաձայն, ՎՈԻԱՄ-ը ստեղծման պահից իսկ մեռելածին կառույց էր: Այդ դաշինքի մասնակիցները չափազանց տարաբևեռ են, խիստ տարբեր են նրանց ձգտումներն ու հայացքներն իրենց քաղաքական ապագայի և տարածքային նախագծերի նկատմամբ: Միակ բանը, որում նրանք միասնական են, Եվրոպային ինտեգրվելն է: Սակայն այս հարցում էլ միշտ չէ, որ միակամություն է նկատվում:
Այս տեսակետին համաձայն է նաև Մոսկվայի պետական համալսարանի հետխորհրդային երկրների ուսումնասիրության տեղեկատվական-վեր-լուծական կենտրոնի տնօրեն Ալեքսեյ Վլասովը, որի համոզմամբ, ՎՈԻԱՄ-ը ԱՊՀ պատճենն է այն առումով, որ այդ կազմակերպության անդամները չեն կարողանում ընդհանուր հայտարարի գալ, որի արդյունքում կազմակերպության զարգացումն առավել դինամիկ կլիներ1 * 111: Այսօր ՎՈԻԱՄ շրջանակներում չի իրականացվում որևէ խաղաղարարական քաղաքականություն, չի գործում ազատ առևտրի գոտի, ոչ էլ փոխադարձ ներդրումներ են արվում: Շոշափվում է միայն ժողովրդավարության զարգացման թեման, այն էլ' բանավոր մակարդակով: Այլ երկրներ ներգրավելու ՎՈԻԱՄ փորձերը սահմանափակվեցին միայն քաղաքական հռչակագրերով: ՎՈԻԱՄ շրջանակներում ամենահրա-տապ թեման մնում է «սառեցված» հակամարտությունների հարցը: Թբիլի-սիում ցանկանում են վերադարձնել Աբխազիան և Հարավային Օսիան, Բաք-վում' Լեռնային Ղարաբաղը, Քիշնևում' Մերձդնեստրը: Սակայն կազմակերպության անդամներն այդպես էլ չկարողացան գործունեության ընդհանուր կանոններ մշակել նույնիսկ վրաց-ռուսական հակամարտության ժամանակ 2008թ. օգոստոսին, երբ հարցը վերաբերում էր ՎՈԻԱՄ անդամներից մեկի տարածքային ամբողջականության կորստի սպառնալիքին: Վրաստանում ծավալված այս ճգնաժամային իրավիճակում մասնակից երկրներից միայն Ուկրաինան լիակատար աջակցություն հայտնեց Թբիլիսիին, այն էլ ոչ առանձին, այլ արևելաեվրոպական քաղաքականության շրջանակներում' Լեհաստանի և Բալթյան երկրների հետ: Այս ձևաչափն ակնհայտորեն ցույց է տալիս, որ այս ակցիայի մասնակիցները, անկախ ստեղծված իրավիճակից, բացահայտ հակառուսական միավորում են, և կարևոր չէ, թե որտեղ և ինչպես արտահայտեն իրենց հակառուսական դիրքորոշումը. կարևորն այդ դիրքորոշման դրսևորումն է:
Ըստ էության, Հարավային Օսիայում տեղի ունեցած պատերազմն ակնհայտորեն ի ցույց դրեց այն, որ կազմակերպությունը ճգնաժամի մեջ է: Եվ էթ-
1 Кавказский узел-ГУАМ не является приоритетом в политике Грузии, Азербайджана, Украины и Молдовы,
считают эксперты.Ь1ш
111
ԳՀովհ աեեիսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
եոտարածաշրջաեայիե հակամարտությունների լուծման հարցում Ռուսաստանի գործունեությանն իբրև այլընտրանք ներկայանալու փորձերը հանգեցրին ՎՈԻԱՄ լիակատար անճարակությանը, ինչն ակնհայտորեն դրսևորվեց վրաց-հարավօսակաե հակամարտության ժամանակ:
Այսպիսով, Վրաստաեի դերը ՎՈԻԱՄ-ում, որը սկզբից ևեթ ուղղված էր ռուսական ազդեցությանը հակակշիռ դառնալուն, հանգեցրեց այդ սպասելիքների լիակատար ձախողմանը: Վրաստաեի այդ գործունեությունը հանգեցրեց Աբխազիայի և Հարավայի Օսիայի լիակատար կորստիե, որը նույնպես կարելի է համարել էթեոտարածքայիե հիմեախեդրի «լուծում»: Եվ ներկա փուլում կարելի է արձանագրել այն, որ ՎՈԻԱՄ-ը հենց սկզբից էլ չէր կարող այլընտրանք դառնալու հեռանկար ունենալ, նախ, որովհետև Արևմտյան երկրեերը չեն կարող անտեսել Ռուսաստանին և նրա շահերն այս փուլում' հօգուտ աննշան պետությունների շահերի, և ՎՈԻԱՄ գործունեությունը, որը պիտի խոչընդոտեր ռուսական քաղաքականությանը, չէր կարող բացահայտ աջակցություն ստանալ Արևմուտքից, թեև որոշ դեպքերում այն ուղղված էր հենց ռուսական քաղաքականության ամրությունը ստուգելուն: Եվ երկրորդ' ՎՈԻԱՄ անդամներն իրենք իբրև պետություններ կայացած չեն, որպեսզի միջազգային ասպարեզում կարողանան առաջ տանել իրենց քաղաքականությունը նույնիսկ միասնական միջազգային կազմակերպության շրջանակներում: Ընդհանուր առմամբ ՎՈԻԱՄ մասնակից երկրեերի քառակողմ ձևաչափի առանձնահատկությունն այն է, որ այդ պետությունները' ներկայիս տարածքային կազմով, հիմնականում ստեղծվել և «կայացել» եե Ռուսական կայսրության, ապա եաև ԽՍՀՄ կազմում: Ներկայումս ՎՈԻԱՄ երկրեերի հարաբերությունը Ռուսաստանի հետ կարելի է նմանեցնել այն մարդու հոգեվիճակիե, որն օրինական ճանապարհով չի տիրապետում իրեն բաժին ընկած ժառանգությանը, եա կամ փորձում է մոռանալ այդ մասին, կամ էլ ներկայացնել իրեն շահեկան լույսով' տվյալ դեպքում հղում անելով հազարամյա պատմությանը, ինչպես Վրաստաեը, կամ էլ ներկայանում է իբրև քաղաքական զոհ:
Այսպիսով, հարկ է արձանագրել, որ Վրաստաեիե այդպես էլ չհաջողվեց ՎՈԻԱՄ շրջանակներում ստեղծել հուսալի քաղաքական համակարգ, որը պետք է օգներ հաղթահարելու վրացական պետության մասեատվածություեը, որի պատճառը հենց ինքն է, ինչպես եաև դառնալ ժողովրդավարության նոր «լոկոմոտիվ» հետխորհրդայիե երկրեերի մեջ: Ուստի, մոտ ապագայում, ամենայն հավանականությամբ, ականատես կլինենք ՎՈԻԱՄ' որպես քաղաքական միավորի վերացմանը:
Մարտ, 2010թ.
112
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 2 (30), 2010թ.
ԳՀովհ աեեիսյաե
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Парахонский Б, Формирование модели регионального сотрудничества в системе ГУУАМ. Центральная Азия и Кавказ. -N 2 (8), 2000.
2. МатийчикЯ, ГУАМ: Состояние, риски, перспективы. Центральная Азия и Кавказ. -N 5(35), 2004.
3. Линотт Д, Л-Э Оун, ГУУАМ: Соглашение о создании зоны свободной торговли. Центральная Азия и Кавказ. N 1(25), 2003.
4. Силаев Н, ГУАМ и Малая игра на постсоветском пространстве. Центральная Азия и Кавказ.-N 4 (46) , 2006.
РОЛЬ ГРУЗИИ В РЕГИОНАЛЬНОЙ И МЕЖДУНАРОДНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ГУАМ
Гор Оганесян
Резюме
Действия Грузии в ГУАМ, изначально направленные на создание противовеса российскому влиянию, привели к полному провалу этих попыток и, более того, к полной утрате Абхазии и Южной Осетии. Грузии так и не удалось создать в рамках ГУАМ надежную политическую систему, а также стать новым «локомотивом» демократизации на постсоветском пространстве. Таким образом, в ближайшем будущем мы, по-видимому, станем свидетелями ликвидации ГУАМ как политической единицы.
113
