Научная статья на тему 'РОЛЬ ФОРМАНТНЫ - АР И -ВОР В ФОРМИРОВАНИИ ТАДЖИКСКИХ НАЧИНОК'

РОЛЬ ФОРМАНТНЫ - АР И -ВОР В ФОРМИРОВАНИИ ТАДЖИКСКИХ НАЧИНОК Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
38
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исмоилов Шамсулло

Как известно, топоформанты имеют особую роль в формировании и развитии топонимов. В данной статье речь идет о роле двух формантов -ар и -вор в формировании топонимов Таджикистана.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE ROLE -OP AND -ВОР FORMANTS IN THE DEVELOPMENT OF TAJIK TOPONYMS

It is well-known that topoformants have a special role on formation and development of the toponyms. This article considers the role of the two formants -op and -вор in formation of Tajik toponyms.

Текст научной работы на тему «РОЛЬ ФОРМАНТНЫ - АР И -ВОР В ФОРМИРОВАНИИ ТАДЖИКСКИХ НАЧИНОК»

ЗАБОНШИНОСЙ I ЯЗЫКОЗНАНИЕ

НАКШИ ФОРМАНТХ,ОИ -АР ВА -ВОР ДАР ТАШАККУЛИ ТОПОНИМИЯИ

ТО^ИКИСТОН

Исмоилов Ш.

Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода

Тя^нки топонимхои Точикистон хямчун вожяхои мусгакили зaбон мeбояд вобaстa 6a paвaнди пяжухиши aнъaнaвии пpобдeмaхои мухтядифи дeксикaвy гpaммaтикaи зaбони точикй, 6axycyc бaхши кaдимaсозии он, ки кaлимaсозй миëни ин ду кисмaти зaбоншиносй чойгяхи мaхсyси хyдpо доpaд, сypaт бигиpaд.

Пaйдоиши топонимхо aксapaн 6a мaвкeи фоpмaнтхо дap зaбон, имконияти фоpмaнтхо дap зyхypоти топонимхо, дapaчaи фaъодияти топоясосхову топофоpмaнтхо дap paвaнди номсозй зич вобaстaгй доpaд. Аз ин py, A.В.Сyпepaнскaя дypyст мeнигоpaд, ки 'Typyххои сeмaнтикии топонимхо ë дap aсоси умумияти топоясосхо Ba ë дap зaминaи умумияти топофоpмaнтхо 6a aмaд мeоянд" (Сyпepaнcкaя 1985, 103).

Бояд гуфт, ки кисми зиëди фоpмaнтхо дap топонимияи Точикистон яз хисоби пacвaндхои шякдсозу мяънисози зя6они точикй 6a вучуд омaдaaнд. Вaдe ин чунин мяънй нaдоpaд, ки хямяи пясвяндхо дap тapкиби топонимхо низ хямон вязифяи язядии хyдpо, ки дap сохтмони вожяхои мyкappapии зя6он 6a чо мeоpaнд, нигох мeдоpaнд. He. Ин тaвp нecт. Мacaдaн, фоpмaнтхои дяхчявии -о Ba -ун яз нишондихaндaи шякди чямъи -х,о Ba -он, ки дap зя6они мeъëpии точикй хeлe мaъмyдaнд, py зaдaaнд. Аммо хямчун вясоити топонимсоз дap хямя мaвpид мохияти чямъсозии хyдpо яз дяст мeдихaнд. Ин ходися дap топонимхоe чун Кудо (Точико6од), Съфeдоpо (Hypобод), Тъpкyн, Бъpчyн (Ряшт), Рогун (Обигapм) Ba ямсоди инхо боpиз 6a нaзap мepacaд. Мисли ин фоpмaнти -ак яз пясвянди мaъpyфи -ак, ки дap зя6они мeъëpии точикй дap ифодяи мяфхуми ху£>диву нявозиш вя нописяндиву тaмacхyp 6a rap мepaвaд, 6a ямяд омядя 6ошяд хям, дap номхои чyFpофй чунин то6ишхои мяъной зохиp кapдa нaмeтaвонaд. Нямуняи инpо мо мeтaвонeм дap мисоди ойконимхои Лойяк, Хуфяк (Ряшт), Към6як (Hypобод), Чъхтяк (Тaвилдapa) 6a мушохидя бигиpeм. Аз ин хотиp, тядкики фоpмaнтхои топонимсоз дap зя6он мушкидоти зиëд пeш мeоpaд. Зepо фоpмaнтхо, 6a чуз хусусиятхои 6одо, 6оз доpои "тaкдиp"-и тaъpихй вя apeaдхои мяхсуси чyFpофй низ мeбошaнд. Бинобap он, дap мaвpиди хялду фясли ин мявзуъ 6a мухяккик лозим яст, ки яз ин чянд омиди зepин 6яху6й огахй доштя 6ошяд :

1).Фоpмaнтхо дap тapкиби номхои чyFpофй хeч гох бeтaFЙиp 6удя нaмeтaвонaнд. Онхо во6ястя 6a коидяхои чоpии нутки яходй имкон доpaд, ки шякдхои гуногуни овозй пяйдо нямоянд. Мяс^ян, фоpмaнтхои -дон вя -обод, ки зyхypоти як сидсидяи кядони топонимхои Точиитстон 6a онхо сяхт мapбyт яст, дap номхои чyFpофии кисмяти чяну6ии кишвap зимни мeъëpхои тядяффузи дяхчявй 6a гущи -дун вя -оwод 6a коp мepaвaнд: Хъмдун, Удфaтоwод (Hypобод).

2).Aгap худуди чyFpофии фоpмaнтхо дap cиcтeмaи топонимии хap як минтякя дякик муяйян нaгapдaд, дap хусуси онхо мухокимя pондaн нятичяи дypycт 6a боp нaмeоpaд. Чунончи, доиpaи интишоpи фоpмaнти -шор (Hyшоp, Пaшоp) дap топонимияи водии Ряшт яник яст. Вяй дap миëнaи сохиди чяпи дapëи Сypхоб вя сохиди pоcти дapëи Хинго6 пяхн шудя, яз он чо то Вилояти мyхтоpи кухистони Бядяхшон paфтa мepacaд. Мисли ин фоpмaнти -инг (Къpтинг, Воpинг, Сийяхкъшинг) ясосян дap кисмяти миëнaи водии Ряшт интишоp ëфтa, чо-чо дap бaъзe мaвзeъхои минтякяи Кудо6(Пушинг, Шъдхинг)-у Вилояти мyхтоpи кухистони Бядяхшон низ дyчоp мeояд.

3).Муяйян нямудяни он, ки фоpмaнтхо оë тaъpихaн мяънои мусгакид доштянд, ë онхо яз и6тидо хямчун пясвянд ë янчомя дap зя6он пяйдо шудяянд, коpи сяхд нecт. Мacaдaн, ходо ис6оти он, ки -гун яз ойконимхои Пингуну Ч,ингун (Ряшт) вя -ак яз ойконимхои Кямчяк, Хуфяк (Hypобод) дap зя6он 6a хяйси вожяхои мусгакид пяйдо шудяянд, ë хямчун фоpмaнт, aмaдecт 6ac мypaккaб.

4).Ч,удо нaмyдaни фоpмaнтно аз тapкиби топонимное, ки бapомaди онно алнол аник кapдa нaшyдaacт, коpи ниноят caнгин мебошад. чунончи, аз ойконимнои Лукч (Тaвилдapa), Яxч, Фолма, Пита (Нypобод), Пите (Айнй) оё элементнои -ч, -е ва -а^о фоpмaнт гуфтан чоиз бошад?

5).На нама фоpмaнтно моли забоне бyдa метавонанд, ки он забон дap минтакаи мaвpиди тадкик нyкyмpон acт. Нaмyнaи инpо дap миcоли фоpмaнтнои -ли ва -луг аз ойконимнои Капалй(Точикобод) ва Бодомлуг (Доит), ки дap аст тypкй-киpгизй бyдa, имpyз дap нудуди интишоpи забони точикй дap водии Рашт панн гаштаанд, дида метавонем.

Топонимнои Точикистон aкcapaн дap колаби cоxтоpии вожанои cоxтa ба зyнyp меоянд. Ин acт, ки топонимнои cоxтa дap py ба py бо топонимнои cодa, ё xyA якacоca(пpeмapй), аз нигони теъдод чанд бapобap зиёданд. Сабаб дap он аст, ки фоpмaнтно аз вапити xyби иcтилонcоз мебошанд ва aroap^ra вожанои забон манз таваееути фаъолияти фоpмaнтно монияти иcтилонй кacб намуда, дap ифодаи анвои номнои чу^офй ба коp мepaвaнд. Мacaдaн, бapои он ки acоcнои ях, полез, рег аз ойконимнои Яxaк(Нypобод), Полезак (Точикобод) ва оpоними Регак(Рашт) xycyc^ra топонимй зониp кунанд, лозим аст, ки ба онно фоpмaнти -ак нaмpон гapдaд, вaгapнa апеллятивнои ях, полез ва рег дap алонидагй чуз иcмнои мyкappapй чизи дигape беш нecтaнд. Ба ин монанд, arap аз тapкиби ойконимнои Рогу^Обш^м) ва Съфeдоpyн (Тaвилдapa) фоpмaнти -ун(-он) фypyгyзоp гapдaд, acоcнои рог ва сафедор гaйp аз иcмнои ом AHrap чизе буда наметавонанд.

Дap бобати шакли cоxтa пайдо намудани топонимно кapиб нама пacвaнднои калиматози забони точикй, ки фоpмaнтно acоcaн аз онно ибтидо мeгиpaнд, фаъолият мекунанд. Бо вучуди ин, arap ба ин мааъала чиддй тaвaччУн намоем, зиёд будани мавкеи фоpмaнтнои -ак, -о(-но), -ун(-он), -дун(-дон), -owoд(-обод), -и, -чй ва гaйpa дap топонимно paвшaн шуда мeиcтaд. Илова бap ин, дap топонимияи Точикистон як гypyни муайяни фоpмaнтно ба мушонида мepacaнд, ки аз чинати шакл мypaккaб буда, тapкибaн аз пacвaнднои -ако(-ак-о), -ийун(-й-ён), -rapун(-гap-он), -зopaк(-зоp-aк) ва aмcоли инно ба вучуд омадаанд. Arap cyxaн capи имконоти номcозии ин фоpмaнтно ба миён ояд, метавон ибpоз дошт, ки дapaчaи топонимcозии онно миcли кабати фаъоли лeкcикaи забони точикй нобapобap давом меёбад: яке cepмaнcyлy №rape кaммaнcyл ва ceюмй бeмaнcyлy чоpyмй умуман дap cоxтмони як ё ду топоним ишт^ок мекунаду баа

Як гypyни калони фоpмaнтно дap топонимияи Точикиcтон xycycияти cyбcтpaтй(apxaиcтй) доpaнд ва аз дaвpaнои кадиму миёнаи pyшди забоннои эpонй ба мepоc мондаанд. Аз кабили -ич/уч, -иф/ив, -инг/инч, -owaд/owaт, -хо ва амшли инно, ки ноло дap тapкиби топонимнои Шинглич (Рашт), Apтyч (Панчакент), Fоpиф (Рашт), Пyшинг(Дaнгapa), Кypтинг (Рашт), Ноpинч(Тaвилдapa), Кypгоwaд (Дapвоз), Бeдиxо, Кавл^о (Нypобод), Сaнгиxо (Вapзоб), Чaкиxо (Рашт) манфуз мондаанд. Ба намин ^TOp метавон боз ду фоpмaнти дигap -ар ва -вop-pо низ шомил cоxт.

1. Фоpмaнти -ар. Ин фоpмaнт бо шаклнои гуногуни овозии xyд -ор, -ир, -ур дap ташаккулу танаввули як кaтоp топонимнои Точикистон ва натто бepyн аз ин мapзи чyгpофй макоми шоиста доpaд. Ойконимнои Пaтap (Конибодом), Шaмap (Рашт), Хyфap (Сapоcиëи Узбекистон), Fycap (Панчакент), Рeгap (Тypcyнзодa), оpоними Кaпap(Нypобод), чунон ки дида мешавад, тaвaccyти намин фоpмaнт шакл гиpифтaaнд.

Муодилнои фонетикии он -ор, -ир, -ур, -ал имpyз дap тapкиби ойконимнои Fyзоp (Kдшкaдapëи Узбекистон), Шамал (^œp), Ky^caRrap (^ypгонтeппa), Пaтyp (Шaнpинaв), Ë^p (Нypобод) манфуз мондаанд.

Бояд кайд кapд, ки дap баъзе топонимно rnc аз фоpмaнти-ap нодиcaи ба истилон пpотeзa, ё xyд афзоиш ёфтани анчомаву фоpмaнтнои дигap низ ба мушонида мepacaд. Мacaдaн, ойконими Кофapa ва оpоними Кaпapaк (Нypобод) тибки намин коидаи маъмул cypaт пайдо намудаанд, ки дap онно вожанои коф ва кап TOroaœc буда, -а ва-ак rnc аз фоpмaнти -ар ба нaйcи анчома афзоиш ёфтаанд. Дap гидpоними Кофapнинон (Вандат) бошад, пac аз топоаеоеи коф ва фоpмaнти -ар натто вожаи маънан мустакилу ycтyвоpи них,он, ки дap забони точикй мaъpyф acт, илова гapдидaacт.

Аз инно вониди лугавии коф муодили тaгйиpëфтaи kof/koh-и фоpcии миёна acт(Фacмep 1967, 153;Саймиддинов 1998, 13), ки маънии "кун^о дошта, дap як кдом забоннои

шapкшэpонй, аз чумла забоннои помиpй, ба баъд шакли овозии хуф(Додиxyдоeв 1975, 37) пайдо кapд ва _х,оло метавон афзуд, ки топонимнои Хуф (Бaдaxшон), Хуфак (Рашт), Хyфap (Сypxaндapëи Узбекистон) аз намин acоc py^Aaa^A.

Топоacоcи кап(кар) низ аз нигони бapомaд шapкиэpониcт ва мapбyт ба забони куннаи ванчй шиноxтa шудааст, ки маънии он дap аш "caнг, caнги калон" мeбошaд(Офapидaeв 1991, 106).

Дap омади гап , бояд ибpоз дошт, ки дap забони язгуломй- аз гypyни забоннои помиpй, калимае ба гунаи къп ба маънии "санг "дар истеъмол аст, ки он шакли кап-и забони куннаи вaнчиpо ба xотиp мeоpaд. Дap py ба py бо acноди тaъpиxй ин чо якин acт, ки къп муодили овозии кап мебошад, зepо забони куннаи ванчй низ аз зу^аи забоннои шapкиэpонй, aниктapaш аз iypy^ забоннои имpyзaи помиpй, мaнcyб меёбад ва ин пайванди тaъpиxй имкон фapонaм овapдa, ки ин вониди лугавй дap яке аз ин забоннои шapкй ба гунаи кап ва дap дигape дap шакли къп манфуз бимонад. Муодили къп маъмулан зимни коидаи мутадовили фонетикаи забони язгуломй, ки caдоноки а дap ин забон дap истеъмоли як киcм калимано кутон талаффуз меёбад, ба амал омaдaacт.

Чунон ки зи^ гapдид, дap топоними Fyзоp топоacоc лекеемаи гуз мебошад, ки он дap забоннои помиpй, бaxycyc гypyни шyгнонй-pyшонй, ба гунаи гуз ва гуз кобили истеъмол аст, ки аз ниноди он маънии '^apaxra чоpмaг" ва "як навъи чоpмaгз" ба бepyн меояд (Вaзиpовa 1985, 106). Дap топонимнои Якачугуз, Fyзxapф, Пугуз (Вapзоб) низ чузъи гуз ба намин маънй acт. Топоacоcи гуз дap забони фоpcй дap шакли goz мaвpиди коpой кapоp гиpифт, ки он ба баъд ба забони apaбй pон ёфта, ба cypaти чавз( ) мaъpyфият пайдо кapд ва намин шакли мyappaби чавз rnc аз caйpи дapози тaъpиxй бозпac ба забони фоpcй бapгaшт.

Гумони голиб ин аст, ки ойконими Чузй (Шaнpинaв) аз намин peшaи goz-и фоpcии миёна (Саймиддинов 1998, 11) ва гунаи чавзи apaбй бо афзоиши пacвaнди мaконcози -и, ки ин пacвaнд дap топонимияи Точикиcтон мaъpyф acт (Киблай, Шaнбapй, Иcтонй), cap зaдaacт. Далел он буда метавонад, ки вожаи чавз тapкибaн аз дифтонги av ибоpaт acт ва ин дифтонг дap дaвpaи нави pyшди забони фоpcй дap як cилcилa калимано (paвшaн-pyшaн, paвгaн-pyгaн, чавз-чуз, paвзaн-pyзaн) овози у^о ба боp овapд, ки то^агоет чуз аз тapкиби Ч,узй дap намин paдиф кapоp доpaд.

Вокеан, топоacоcи гуз дap тapкиби топонимияи Точикистон ниноят фapовон ба мушонида мepacaд ва топонимное, ки аз ин aœc cap задаанд, ка^иб тамоми capоcapи кишвappо фapо гиpифтa, аз нигони ceмaнтикa ва муношбати маънй дap ифодаи номи мавзеънои мacкyнй ва дигap нукоти чу^офй ба коp мepaвaнд:Пyгyз, Fyзxapф, Якачугуз (Вapзоб), Пунгоз (Ашт), Fyзовaд, Паш Fyзyн (Тaвилдapa), Зaмбapгyз, Хами Fyзaно, Дapaи Fyзй (Нypобод). Ба нaзap чунин мepacaд, ки топоacоcи гус аз тapкиби топоними Fycap (Панчакент) низ шакли тaгйиpдидaи гуз аст ва он тибки нодиcaи фонетикии табдили овозно, ки дap як кдом ланчанои забони точикй овознои з ва с дap як ^TOp калимано якдигappо бaоcонй бадал мecозaнд (дacтоc-дacтоз, ниcбaт-низбaт, дapоз-дapоc ва г. ), ба вучуд омадааст.

Ба ин монанд дap топонимнои Шaмap ва K|yмcaнгиp топоacоc вожанои шам ва куму сaнr мебошанд. Аз инно топоacоcнои куму сает xycycияти умумиточикй дошта, ниёз ба шapнy тaфcиp нaдоpaнд, вале вониди лугавии шам, дap накикат, тaфcиpтaлaб acт. Ин yнcypи нутк муодили фонетикии вожаи шан мебошад, ки шан дap acл мapбyт ба забоннои шapкшэpонй буда, аз зaмиpи он маънии "об, зан, чуй, чойи наму пypоб" ба бepyн меояд ва ноло дap тapкиби топонимнои Точикиcтон, аз чумла ойконими Шaнбapй(Диcоp) ва оpони-ми Шaнбapи Сойиб (Яxч, Нypобод), манфуз мондааст. Дap калимаи rулшaн, ки нитеаи шан ноло дap забони точикй намчун пacвaнди мaконcоз шиноxтa мешавад, низ намин мaъниpо ифода кapдa, ба маконе ишоpa менамояд, ки он чо нам об фapовон асту нам гул ба анбунй мepyяд.

Ин чо, ки аз ойконими Шaнбapй ёд шуд, бояд кайд кapд, ки алнол ин вожapо ноогонона мapдyм нам дap мyошиpaт ва нам дap ни^иш дap шакли Шонaмбapй иcтифодa мекунанд, ки ин галати манз аст. Ва дypycтaш намон муодили Шaнбapиcт, ки чи тaвpe гуфтем, аз иpтиботи вожанои тaъpиxй ва дap маънй cобити шан(об, чуй, нам, тap), бар(боло, баландй, теппа) ва фоpмaнти мaконcоз-й ба зyнyp омадааст.

Бя мaвpид яст бигyeм, ки вожяи шан ня танхо дap тapкиби номхои чyFpофй, инчунин дap нутки чоpии мapдyми 6умии бaъзe мaвзeъхои Точикистон хям pоич яст. Maroyp яз ин нигоштя дяхчяи водии Ряшт яст. Дap ин ляхчя шан 6a гуняи шам дap тapкиби чуфти синонимии наму шам(Хумдон, Hypобод) дap хямон мяънии бyнëдии худ 6a коp мepaвaд, ки шякли шам пяйдо нямудяни он зимни ходисяи фонeтикии тaбдиди хямсядои димогии н 6a м pyx додяяст (И(н)сод ням-ъ шям шид, хямяйи ядяф-о пусидян). Во^ян, ходисяи

тaбдиди н 6a м дap кядимяхои точикибyнëди амбур-анбур, душамбе-душанбе, амбор-анбор, ки дap зя6они точикй мяъмудян коpбacт мeгapдaнд, 6оз хям paвшaнтap 6a чяшм мexypaд.

Дap ойконимхои Рeгap вя Пaтap чузъхои якуми онхо рег вя пат мохиятян топоясос мяхсу6 мeëбaнд, чapо ки боpи мяънй дap ин ду топоним яслян 6ap души хямин вожяхо ниходя шудяяст. Аз ин ду топоясос вохиди дугявии рег яз тapкиби Рeгap, ки умумиточикист, 6a шapхy мяънй эхтдач нaдоpaд, яммо дeкceмaи пат яз ойконими Пaтap як яндозя тaфcиp мexохaд. Ин вохиди дугявй, ки 6озмондяи зaбонх,ои шapкиэpо- нист, муодили фонeтикии пит(pit)-pо 6a ëд мeоpaд(Питe-Aйнй, Питa-Hypобод). Гущи пит(pit) дap зя6онхои помиpй имpyз 6e ягон тaбодyлоти овой 6a мяънии "гapмо, офтобpyя, чойи офто6й, мякони гapм" мустякимян ко6иди иcтeъмод яст (Hacpиддиншоeв 2005, 14). Инpо хям мeбояд идовя нямуд, ки 6о вожяи пит гохо дeкceмaи оw(об) низ хaмpох мeгapдaд, ки дap нятичя дap зя6онхои помиpй вожяи яз нигохи тapкиб дyкaбaтaи питоw дap мяфхуми "гapмоб, о6и гapм, о6и офтобpacидa" 6a вучуд мeояд(Офapидaeв 2001, 22).

Aгap гяп capи зyхypот, муноси6яти зя6онй вя ceмaнтикaи фоpмaнти -ар кapоp гиpaд, мeтaвон ибpоз дошт, ки он, 6a кявли Д. Сaймиддинов, яз peшaи фeъди эpонии 6остон -ar яст вя дap зя6онхои aвecтоивy фоpcии кядим 6a мяънии "paфтaн, хapaкaт кapдaн, чyнбидaн, пeш paфтaн" вя дap оcоpи сугдии 6уддой дap мяфхуми "тякон додян, 6a хapaкaт дapовapдaн"мycтaкимaн pоич бyдaacт (Сaймиддинов 2006, 138). Во^ян, aгap яз дapичaи тянги хямин мяънй 6a олями фapоxи ceмaнтикaи -ар дap тapкиби топонимхои кунунии Точикисмтон вя дypтap яз ин мapз, чун Рeгap, Шaмap, Пaтap, Кaпap, Хyфap чaшмaндозe доштя бошeм 6ac жapфтapy aмиктap, мeтaвонeм 6о фapоcaт дapëбeм, ки ин чо низ хямон мяънии бyнëдии он 6e ягон тя6одудоти чузъиву куллй ядход нигaхбонй ëфтaacт. Чунки яз нигохи peшaшиноcй вя иpтиботи мяънй миëни топоясосхо(кяп, peг, шям/шян, хуф, гуз/гус, коф, пят, куму сянг) вя топофоpмaнти -ар як нявъ хaмбacтaгии кявй вя пaйвaнди ногусястянИ эхсос мeгapдaд. Ин эхсосот яз он чо cap мeзaнaд, ки кап (сянг), шан/шам (о6), коф/хуф (кух, сянг), гуз/гус (чоpмaFз), пат/пит (гapмоб), рег, куму санг чун aшë ë чузъи Чyдонопaзиpи тя6ият мeтaвонaнд хaмapyзa дap чун6иш 6удя 6ошянд, яз гapдиши 6оду то6иши офто6 6о мypypи зямон aндaк-aндaк pexтa ë тapовиш ëбaнд, 6a хapaкaт дapоянд, яфзоиш ë кохиш бyбинaнд, яз фapоз 6a нишeб чоpй ë Feдон гapдaнд. Аня хямин мяфхуми '^у^идян, paфтaн" яз ниходи онхо мяхз тявяссути топофоpмaнти -ар вя муодидхои фонeтикии он (^p, -yp, -иp, -яд) 6a зyхyp мeояд.

Бя нaзap чунин мeнaмояд, ки хяти интишоpи бaъзe яз ин топоясосхо то дypихо туд мeкaшaд. Бapои мисод вожяи рeг-pо яз тapкиби топоними Perap щмущ мeгиpeм, ки 6a сифяти топоясос дyp яз мухити зя6они точикй дap чyмхypии Моддово, ки он чо дигap мухити зя6онист, 6a гущи яндяк тaFЙиpxypдa -Рига (зимни та6дили овози е 6a и вя иxтиcоpи хямсядои р яз оxиpи кядимя) дap ифодяи номи шaхp 6a коp мepaвaд. Бя ин монянд топоясоси kof яз тapкиби ойконими Кофapa вя гидpоними Кофapнихон 6a cypaти Куфя дap Иpок вя Уфя дap Бошкиpдиcтон(дap мухийти зя6онхои Faйpиэpонй) и^уз мaвpиди коpой кapоp доpaд. Вя caбaби 6a тaбодyдоти овозй гиpифтоp гapдидaни kof дap ин хявзяхои ЧyFpофй шояд 6a ходисяи яз худ шудяни он дap мухити зя6онхои бeгонa вобacтaгй доштя 6ошяд.

2.Фоpмaнти -вор. Някши фоpмaнти -вор дap тяшяккуду тяхяввуди топонимияи Точикистон вя умумян минтякя чяндон боpиз нecт. Аз ян6ухи мяводи aндyxтa, ки дap боpчомaи тaдкикгapии мо гиpдовapй гapдидaacт, хямягй чоp топонимpо пяйдо нaмyдeм, ки онхо тавяссути хямин топофоpмaнт 6a шякл дapомaдaaнд:Сaнгвоp, Сaбзaвоp, Поpвоp вя Пyнapвоp. Аз инхо ойконимхои Сaнгвоpy Пyнapвоp яз нохияи Тaвиддapa, Поpвоp яз нохияи Шypоободи видояти Хятлон вя ойконими Сaбзaвоp яз ^yмхypии исломии AфFOниcтон 6a кяйд гиpифтa шудяянд.

Дap ин топонимно вожанои сaнr, сабза, пор ва пун TOroa^c ё xyд чузъи мaънидоp мaнcyб меёбанд, чapо ки маънии лугавй ва муношбати еeмaнтикии номно манз дap ниноди намин иcтидонот тагшин мондааст. Вониднои лугавии сaнr ва сабза аз топонимнои Сaнгвоp ва Сабзаво^ чунон ки маълум acт, дap забони точикй аз yнcypнои маълум ва фаъоли нутк буда, чи дap тapкиби номнои чyгpофй ва чи дap нутки чоpии мapдyм фapовон ба коp мepaвaнд ва аз нигони шакду маънй ниёз ба шapнy тaфcиpи беш нaдоpaнд. Аммо ниееaнои пор ва пун аз тapкиби топонимнои Поpвоp ва Пyнapвоp, ки дap забони адабии мyоcиpи точикй xycycияти apxaиcтй ^c6 кapдaaнд, аз линози маънй ва cоxтоpи гpaммaтикй на ба нама точикону aшxоcи точикзабон шиноc мебошанд. Аз ин py, еeмaнтикaи ин номноpо дap мaвpидe бозгу метавон кapдaн, ки aгap зимни мукодоаву мукобила бо acноди дaвapaнои каблй ва кунунии pyшди забоннои эpонй дap мачмуъ аз шакду тapкиб, маънои лугавй ва этимологияи онно комилан оганй пайдо кapдa бошем.

ÁTap аз намин мавкеи тaдкикгapй capи маънй ва манобеи зyнypотy такомулоти лeкceмaи пор аз тapкиби ойконими Поpвоp жapфтapy aмиктap ба андеша нишинем, метавонем бе ягон истинола нукм бapоpeм, ки пор якинан вожаи aвecтоиcт, зepо он дap "Фapнaнги воджанои Aвecто"(ч. 2), ки ин лугат бо энтимом ва кушишоти зиёди Инcон Бaнpомй дap Тeнpон pyи чоп дидааст, дap шакди para ва ба маънии «пеш, фapо, дyp аз, ^TOp, бepyн» овapдa шyдaacт(Бaнpомй 1369, 886). Эpоншиноcи вapзидa В. С. Соколова низ тандоби вожаи пор^о бо бовapии комид аз peшaи para-и aвecтой эълон дода, аз зaмиpи он маънии "тapaфи мукобили дapë, py ба py, он тapaф, он cy" ба бepyн мекашад(Соколова 1967, 40). Ин вожа ба баъд зимни такозои мeъëpнои фонетикй дap забони cyгдй, ки он ба дaвpaи миёнаи pyшди забоннои эpонй иpтибот мeгиpaд, бо кapинaи овозии ръг мавкеъ пайдо кapд(Хpомов 1969, 96). Доло дap топонимияи Помиp пор бе ягон танаввулоти шакду маънй бо намон гунаи aвecтой, ки дошт, ^ppa манфуз мондaacт (Офapидaeв 1985, 128). Инpо нам бояд илова кapд, ки муодили cyгдй низ аз линози маънй аз атош авестоии xyд (para) фapк нaмeкyнaд(Хpомов 1969, 96;Офapидaeв 2001, 41).

Иcтилони пор дap номнои чyгpофии Точикиcтон доманаи вагеи гycтapиш доpaд ва он, на факат аз топонимияи Хатлону Бaдaxшон, балки аз топонимияи Рашту Зapaфшон ва гузашта аз ин аз мapзи Aфгониcтон низ ба кайд гиpифтa шyдaacт(Иcмоилов 2011, 52-53).

Кайд кapдaн бaмaвpид acт, ки лекгемаи aвecтоии пор имpyз на танно дap топонимия ниганбонй ёфтааст, намчунин аз маводи гиpдкapдaи мо, ки аз гуишнои точикй фapодacт овapдaeм, paвшaн аён мeгapдaд, ки он дap нутки фаъоли caкaнaи ин ё он навзаи чу^офии кишвap, дap cypaти acл набошад нам, бо андак тaгйиpоти овой мaвpиди коpой кapоp доpaд. Намунаи инpо мо метавонем дap гуиши мapдyми водии Рашт танти нaзap дошта бошем, ки он чо пор ба cypaти пар/бар зимни нодиcaи афзоиши овози -а дap анчом, ё ба иcтилон пpотeзa, ба гунаи пapa/бapa(Нypобод) якдaxт бо чонишини ишоpaтии у/ум дap огози калима бо шакли упара/умбара бо намон маънии азалй - авестой "он тapaф, он cyй ё тонили дapë" pоич acт(Рaйиc y^apa paфтac(т). Ба нaзapи мо, чузъи пор аз тapкиби иcми ланчавии пoprй(пинa, дapбeн), ки xоcи ланчаи водии Рашт acт, низ аз намин peшa мебошад, зepо бо андак таамук метавонем дapëбeм, ки миёни маънинои онно як гиpeнчa то чойе бокй мондaacт.

Аз муодилнои боло гунаи пара дap ланчаи мaзкyp xycycияти еepмaъной зониp мекунад ва дap иpтибот бо нaxycтмaънии xyд дap мафнуми "нитеа, киcм, поpa, ним"(як пapaи xapбyзa, як пapaи ceб) низ истеъмол меёбад, ки ин маънй нам ба тафшлоти para дap лугати авестой кapобaти кавй доpaд.

Дамин тав^ aгap para-и aвecтоиpо бо ръг-и cyгдивy por-и помиpй ва пара/бара-и точикй аз нигони шаклу маънй аз pони киëcy мукобила py ба py гyзоpeм, метавонем энcоc намоем, ки миёни онно имpyз нам иpтиботи нозуки маънй канда нест.

Аз ин топонимно œxra гpaммaтикии топоними дуюм -Пyнapвоp ачиб acт. Вай дap колаби cоxтоpии асос-формант-формант тapнpeзй гapдидa, аз топонимнои дyфоpмaнтиecт, ки ду зинаи кaлимacозиpо аз cap гyзapонидaacт. Зинаи аввал аз acоcи пун тaвaccyти фоpмaнти -ap(тaфcиpaш дap боло) ва зинаи дуюм аз шакли пунар бо иловаи фоpмaнти -вор. Вокеан, тaвaccyти ду фоpмaнт cоxтa шудани топонимно дap cиcтeмaи топонимии Точикистон колaбecт маълуму мaъpyф, ки ин навъи топонимноpо шapтaн топонимнои

дyфоpмaнтй номидян мукмкин яст. Иняк, топонимхои Мap(F)-зоp-aк, Дe(х)-дyн-aк, Дe(х)-га(гох)-й (номи дeхaхо дap Hypобод) низ дap ясоси хямин кодя6и мaъpyф 6a зyхyp омaдaaнд, ки дaдeди xeлe ху6янд дap 6о6яти ис6оти pоcтинy дypycтини ин иддяо.

Бояд гуфт, ки якчоя омядяни ду фоpмaнт дap тapкиби топонимхои Точикистон ходисяи няв нecт, 6ядки ин pyйдод хянуз дap дaвpaи миëнaи pyшди зя6онхои эpонй ямял мeкapд. Бя ин мяънй, Д. Сaймиддинов мeгyяд, ки "Faiïp яз пacвaндхои содя дap фоpcии миëнa пacвaндхои тapкибй низ дap гapдиш 6удянд, ки онх,о зимни 6a хям омядяни ду пacвaнди мустякид шякд гиpифтaaнд. Аз нигохи cоxтоpй-гeнeтикй онхо тapкибaн мypaккaб мeбошaнд" (Сaймиддинов 1988, 17).

Дap топоними Пyнapвоp, чунон ки гyфтeм, топоясос хямоно хиссяи пун яст, ки он яз шякди дяхчявии вожяи бун pyидaacт. Ин чо 6a п тaбдид ëфтaни овози б дap яввяди кядимя зимни ходисяи фонeтикии тaбaдyдоти хямсядохои дaбyдaбии б-п, ки ин pyйдоди вокeй дap дяхчяхои чяну6ии зя6они точикй xeдe мaъpyф яст, 6a ямял омядяяст. Нямуняи инpо мо мeтaвонeм дap мисоди вожяхои бушол-пушол(номи як нявъ 6утга), буя-пуя(номи як xeл гиëх) вя ямсоди инхо низ 6a мушохидя бигиpeм.

Вожяи бун яз нигохи тяшяккуди тaъxpиxй 6a дaвpaи няви pyшди зя6они фоpcй-точикй иpтибот мeгиpaд. Вяй дap зя6они aдaбиëти кдяссикй мяъмудян дap мяънии "тяг, зep, peшa, ясос, 6ex, оxиp, интихо" pоич бyд(Фapхaнги зя6они точикй 1969, 212) вя чун yнcypи фяъоди нутк дap нигоpишоти Рудякиву Фиpдaвcй бapин удя6ои зaбapдacт боpхо 6a истифодя paфтaacт:

Чу дидор ёбй ба шохи сахун,

Бидонй, ки дониш наёяд ба бун.

Фирдавси

В&ге, чунон ки дap мaвpиди 6a apxaизм тaбдид ëфтaни бaъзe вожяхо pyx мeдихaд, имpyз дap зя6они мeъëpии точикй 6a сифяти yнcypи доpои имконоти мyxобиpaвй мaвpиди коpой кapоp нaдоpaд. Х^чя^А ки дap номхои чyFpофй вя дяхчяхои кисмяти чяну6ии Точикистон чо-чо 6a мушохидя мepacaд. Чун мисод ходо яз ойконими Бън (6ун)-и Сяфийун (Ряшт) вя оpонимхои Бън(6ун)-и Кaмap, Бън (6ун)-и AF6a (Яхч, Hypобод) мeтaвон ëд кapд, ки яз ясоси бун pyидaaнд. Дap топонимияи кисмяти шapкии Бядяхшон низ ин топоясос дap чянд мaвpид 6a кяйд гиpифтa шудяяст (Hacpиддиншоeв 2005, 12).

Топофоpмaнти -вор яз тapкиби ин топонимхо дap capчaшмaхои aвecтой вя лyFaтномaвy фapхaнгхои тaфcиpй-этимодогй 6a нaзap rnpac^A, дигap удямо, 6axycyc яшхоси номшинос, хям дap ин 6о6ят чизe нaгyфтaaнд. Аммо киëcи мявод 6о ясноди пяжухишй-тaъpиxй 6a xyrocae водоp мecозaд, ки -вор дap дaвpaи миëнaи инкишофи зя6они фоpcй 6a хяйси пясвянд 6a гуняи -warag (war-ag) pоич 6уд вя хямчун yнcypи номсоз исмхои мякон мecоxт, ки нямуняи онpо дap мисоди вожяи gahwarag (гaхвоpa) (Сaймиддинов 2001, 115) мeтaвон дид. Акнун хямон pиcодaти мяконсозии он дap дaвpaи няв дap сохтмони номхои ЧyFpофй нигaхбонй ëфт. Х,одо дap Точикистон вя aтpофи он чунин топонимхоe мecозaд, ки он чохо ин ë он aшëи тя6ий (сянг, ся6зя, дapaxт, 6утга) xeлe фapовон яст вя ë 6a ян6ухй мepyяд. Аз pyи ин вязифя фоpмaн- ти мaзкyp 6о пясвяндхои мяконсози -зор (peгзоp, ся6зязо^ гyдзоp), -сор (кyхcоp, чaшмacоp), -истон (гулистон, сянгистон, кухистон), ки дap зя6они мyоcиpи точик xeдe фaъолaнд, дap мaвкeи синонимй кapоp мeгиpaд.

Аз як мякодяи А.Л. Хpомов, ки дap иpтибот 6a тя^кки топонимхои cyFдии capгaхи Зapaфшон тяъдиф гapдидaacт, бapмeояд, ки дap номхои чу^офии ин водй фоpмaнтe хяст 6a cypaти -вара. Ин фоpмaнт одятян дap тapкиби номхоe вомexypaд, ки он номхо дap ифодяи мяфхуми китъяхои xypдy бyзypги зямин 6a коp мepaвaнд вя дap он китъяхо ягон нявъи яляф, гиëх, ë 6утга xeдe здад мecaбзaд. Бapои мисод мухдккик топонимхои Тоpонвapa, Чyкpивapa, Кaтквapa вя ямсоди инхоpо нямуня мeоpaд(Хpомов 1969, 95). Дap вокeъ, 6ояд гуфт, ки шякди -вара 6a чуз номхои чyFpофй, ки кaбaти пяссиви лyFaти зaбонaмонpо тяшкид мeдихaнд, хямчун пясвянд дap гуиши мapдyми водии Ряшт фяъод яст вя дap ин дяхчя як cилcидa вожaхоe мecозaд, ки он вожяхо 6a доpой вя биcëpивy фapовонии ягон aшë(xоp, сянг, гуду гиëх, дapaxт, 6уття) дap ин ë он мaвзeъ ишоpa мeкyнaнд. Аз кaбиди чойи сангвара, зъмини хорвара, дарайи чъкривара вя f.

Агар ба далелнои боло аз мавкеи як тан мунаккик амиктар таваччун созем, метавонем пай бубарем, ки ин чо нам -вара то чое тобиши формантй зонир мекунад ва имкон дорад, ки ба баъд вониднои лугавии хорвара, сангвара, чукривараро, ки алнол дар таркиби ибора чун муайянкунанда вокеъ гаштаанд, мустакиман ба сифати номи чугрофй сурат бубахшад.

Дар асоси ин маънино метавон тахмин зад, ки пасванди -вара аз гуиши водии Рашт ва топоформанти -вара аз топонимияи саргани Зарафшон бо форманти топонимсози -вор (Сангвор, Сабзавор) иртиботи генетикй дошта, гунаи дигари овозии он мансуб меёбанд, ки бунёди нар сеи онно такя ба намон war-ag-и форсии миёна дорад. Аз тарафи дигар, шояд пасванди war-ag дар даврае(давараи кадим) ташаккул ёфта, ки нануз забоннои шаркй аз гарбии эронй чудо набуданд, миёни онно ягон тафовут нам чой надошт. Бинобар он, вай дар давраи миёна барои ин ду гуруни забоннои эронй муштарак хизмат мекард, ки дар яке(форсй) ба намон шакли бунёдии war-ag бокй монду дар дигаре(сугдй) гунаи -wara пайдо кард.

Ба ин тарик, чунон ки дида мешавад, топоформантно дар мачмуъ дар бобати ташаккулу танаввули топонимно дар навзанои гуногуни чугрофй аз васоити хуби забонй мансуб меёбанд. Дигар ин ки, формантно дар рони таъмини системаи яклахт ва амику дакики топонимно, ки баъзе аз онно, дар накикат, аз магоки асрно то рузгори мо ба ёдгор мондаанд ва вобаста ба марниланои рушди низоми чомеа ба низом даромадаанд, хизмате мекунанд бас бебано. Намунаи инро мо дар мисоли топонимное, ки тавассути формантнои -ар ва -вор яке пештару дигаре баъдтар ба зунур омадаанд, баръало ба мушонида гирифта метавонем.

ПАЙНАВИШТ

1. Банромй Инсон. Фарнанги вожанои Авесто, ч. 2. Тенрон, 1369, 1146 с.

2. Додихудоев Р. Х. Памирская микротопонимия. Душанбе, 1975, 163 с.

3. Исмоилов Ш. Накши Авесто дар топонимияи Точикистон. Душанбе, 2011, 92 с.

4. Насриддиншоев А. Микротопонимияи Помири Шаркй. Душанбе, 2005, 122 с.

5. Офаридаев Н. Значение расположения на местности в микротопонимии Ванджа и

1. Дарваза. - Вопросы памирской филологии, 3. Душанбе, 1985, с. 128-139.

6. Офаридаев Н. Микротопонимия Ванджа и Дарваза. Душанбе, 1991, 175 с.

7. Офаридаев Н. Ойконимияи Вилояти мухтори кунистони Бадахшон. Душанбе, 2001, 163 с.

8. Саймиддинов Д. Лексика среднеперсидского языка. АДД. Душанбе, 1998, 53 с.

9. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. Душанбе, 2001, 310 с.

10. Саймиддинов Д. Бархе аз вожанои кунан дар гуишнои точикй. -Замзамаи нур. Душанбе, 2006, с. 134-150.

11. Соколова В. С. Генетические отношения язгулямского языка шугнанской языковой группы. М. , 1967.

12. Суперанская А. В. Что такое топонимика. М, 1985, 175 с.

13. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка, т. 2. М. , 1967.

14. Хромов А. Л. Согдийская топонимия Верховьев Зеравшана. -Топонимика Востока. М. , 1969, с. 8799.

РОЛЬ ФОРМАНТНЫ - АР И -ВОР В ФОРМИРОВАНИИ ТАДЖИКСКИХ

НАЧИНОК

Как известно, топоформанты имеют особую роль в формировании и развитии топонимов. В данной статье речь идет о роле двух формантов -ар и -вор в формировании топонимов Таджикистана.

Ключевые слова: топоним, микротопоним, формант, топоформант, субстрат, топонимика, топонимические термины.

ON THE ROLE -OP AND -ВОР FORMANTS IN THE DEVELOPMENT OF TAJIK

TOPONYMS

It is well-known that topoformants have a special role on formation and development of the toponyms. This article considers the role of the two formants -op and -вор in formation of Tajik toponyms.

Keywords: toponym, mikrotoponym, formant, topoformant substrat, toponymy.

Сведения об авторе:

Исмоилов Шамсулло-доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка и теории языкознании Таджикского государственного института языков им. Сотима Улугзода. Телефон: +992988983623 E-mail: vestnik - inyaz @ mail. ru.

About the author:

Ismoilov Shamsullo- doctor of philology sciences, professor in the Department of Tajik language and Teory of linguistics of the Tajik State Institute of languages named after Sotim Ulughzoda. Tell.: +992988983623 E-mail: vestnik - inyaz @ mail. ru.

ПЕРЕВОДНЫЕ СЛОВАРИ В ТАДЖИКСКОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ

Хушкадамова Х О.

Институт стран Азии и Африки Московский государственный университет

им.М.В.Ломоносова

Когда мы употребляем слово «словарь», сразу возникают следующие ассоциации: лексика, язык, толкование, перевод, диалект, книга-справочник. Словари в форме изданий бумажного или электронного формата раскрывают нам значения лексических единиц и могут при необходимости выполнять следующие функции: снабдить нас короткой, но содержательной информацией о них; предоставить их перевод на другой язык; дать сведения о предметах, обозначаемых ими. Социальные функции словаря многогранны: информативная, благодаря которой приобщение к накопленным знаниям происходит через обозначения в кратчайший срок; коммуникативная, когда читателю даются необходимые слова из родного или чужого языка; нормативная, когда через фиксирование значений и употреблений слов совершенствуется и унифицируется язык как средство общения.

В 90-ые годы прошлого столетия в мире произошли кардинальные перемены. Распад советской империи и появление новых государств на географической карте изменили ход истории. На локальном уровне в новоявленных странах возникла необходимость в кратчайшие сроки провести преобразования во всех областях жизнедеятельности в соответствии с новым статусом. Трансформационные процессы изменили и языковую политику новых суверенных государств.

В условиях открытости границ расширяются возможности перемещения людей, более тесного сотрудничества стран, что обусловливает важность изучения иностранных языков. В этой связи возрастает роль двуязычных словарей как источников обучения иностранному языку с целью последующей коммуникации, ознакомления с лексической системой других языков, использования для переводческой работы. Особенность подобных словарей еще и в том, что в них нуждаются одинаково в двух странах.

Сегодня модным становиться слово «имидж». Каждая страна пытается создать свой положительный образ в других странах, чтобы привлечь туристов, инвестиции, международных доноров и т. д. И роль словарей в этом процессе велика. Словари, особенно переводные, отражают, прежде всего, имидж этноса страны исхода, и в этом плане каждая лексическая единица в них приобретает статуса национально-культурной ценности.

Экскурс в историю вопроса создания переводной таджикской лексикографии, её общая и особая характеристика будет неполным без краткой характеристики самого языка.

Языки, определяемые как новоперсидкие (или классический персидский язык)— современный таджикский язык, государственный язык Республики Таджикистан, язык дари Исламской Республики Афганистан и персидский язык Исламской Республики Иран, относятся к западной группе иранских языков и имеют богатую историю, насчитывающую более двух с половиной тысячелетий. Начиная с VII-IX вв. н. э. и вплоть до начала XX в. по отношению к этим языкам применялось единое название — забони форси язык фарси, т. е. персидский язык. В период с IX до начала XX в. использовалась арабская графика, в 1929 г. была принята латиница, а с 1940 г. по настоящее время в Таджикистане используется алфавит на основе кириллицы с

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.