РЕЖИССЕР МЕН АКТЕРДІҢ СУРЕТКЕРЛІК ТАНДЕМІНІҢ МАҢЫЗЫ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

РЕЖИССЕР МЕН

АКТЕРДЩ

СУРЕТКЕРЛ1К ТАНДЕМ1Н1Н

МАНЫЗЫ

ш

е-

СЛ

е-

о£ <

МРНТИ 18.45.15

Т.К. Жаманкулов Д.Э. ЖYсiп2

Т.^. Жургенов атындаFы К,азак улттьщ енер академиясы, (Алматы, К,азакстан)

РЕЖИССЕР МЕН АКТЕРДЩ СУРЕТКЕРЛ1К ТАНДЕМ1НЩ МАЦЫЗЫ Ацдатпа

Театр eнерi - бiрегей ър организм, сонан сок ¥жымдык; екбек. Онда ешкiм де жеке дара, ез бетiмен белек енер жасай алмайды. Бiр актердщ театры деген спектакльдерде де жеке дара жалгызды; жо;. Спектакль - ¥жымдас;ан суреткерлердщ - актердщ, режиссердщ, суретшЫщ, композитордык, драма авторынык т.б. бiрлесiп тудырган керкем шыгармасы. 0з рольдерiн эр актер сахналы; шеберлiгiне сай шамасы мен eресiне байланысты эр шыгармашылы; декгейде орындап шыгады, eзiне гана тэн жYрiп-т¥PУ мэнерiмен, ым-ишарат, мэзiретпен байытып, салма;тандыра алады. Спектакльдщ сахналы; ;¥рылымы кезiндегi кeркемдiк ¥йымдастырушысы - режиссердщ де eзiндiк байламдары мен ^з^раст^ы бар. Мiне, дэл осы процесс кезшде актер мен режиссердщ тек суреткер ретшдеп татулыщ-тустютИ, шыгармашылды; тандемi eте макызды рeл ат;арады. Алайда, кeп ретте, актер мен режиссердщ суреткерл^ шамшылды; мiнездерi кедерп болып жататын т¥стар да жо; емес. Режиссер «мен т¥рганда сен шмсщ» деп, ал актер «менщ сенен ;ай жерiм кем» дегендей, эр;айсысы eз ыр;ымен кетсе eнер деген ¥лы ¥^ымга обал. Санаткерл^ саналы тYсiнiстiкке, шыгармашылы; мэмiлеге келу - тек режиссердщ парасат биИне, суреткерл^ ождан мен мэдениетiне, т¥спалдамай турасын айтса;, а;ыл-санасына байланысты.

Таптаурындылыцца салынып бара жатцан, саяз актер эдетте, eзiнщ эбден машыцтанып алган сYрлеуiне басып, рольден рольге кешт отыратын цимыл-цозгалыс, ишарат-мэзiреттерiн цайталай бастайды. Сондыцтан да онык орындаган рeлдерiнщ цайсысы цай спектакльдегiсi екенш кeзi царацты керермен ажырата алмай, залда отырган цауым алакдап, царадай ^йшт, кYйзелiп, шатасып элекке тYседi. Ондай актердщ жасаган бейнелершщ жагымдысы мен жагымсызынык еш айырмасы болмайды. Кeрермендi ондай кYйзелiске тYсiрген, ^шенюпен келген кeркемдiк бейне таза енер емес. Сахналыц бейне жасау - кездщ аласын кeбейтiп, кiрпiк жапсырып, цулацца сырга тагып сылцымсу емес екенш, немесе элiмсацтан агзасына сщген, Yйреншiктi ым-ишарат, мэзiреттi жeн-жосыцсыз цайта-цайта, рольден рольге пайдалана беруден актер таланты танылмайтынын ^п артистер цаперше ала бермейдi. Сахналыц ым-ишарат белг^ бiр жагдаяттарга байланысты емес, спектакльдщ жанрына царай жыгылуы керектiгiн кeбi уццанмен, тыкгылыцты назар салмайды. Бiр гана монологты орындау Yстiнде, рольдщ ок жамбасы мен ыкгайына сай ым-ишаратын дэл тауып цолданбасак, ^рерменнщ ^к^ш босатудык орнына кYлкiсiн келпрт, талгампаз цауымнык таза масцарасына цалуык бек мYмкiн. ТYЙiн сездер: эрекетт сeз, формальдi декломация, астар мен Yстер, монолог, диалог, шешен сeздер, кейiпкермэндiлiк, жака формалар мен режиссер, актер шеберлИ, кeрермен талгамы, сахналыц шешiм hэм сeйлеу мэдениетi, суреткерлш устаным

Кiрiсnе

К.Станиславский тYзген театр теориясынык жYйесiне де бiр гасыр уацыт eттi. Адамзат мэдениетiне, онык бYгiнгiдей eркен жаюына бул жYйенiк ыцпалы eте мол болганына ешшм дау айтпас. Алайда, eмiр бiр орнында турмайды, «баягы - Байгожанык таягы» дегендей, мэкгi баци бiр шиырмен жYре беру де есплшке, актерлiк ептiлiкке жатпас. Актерлар мен режиссерлардык жака толцыны театр eнерiнiк функциясы мен атмосферасына жака леп, жака Yрдiс, жака жYрек согысын цоспас па.

Элбетте, актер сахнага тагдырын кешiп отырган кейткершщ сезiм пернелерiне «шертiлiп», ягни, бертт шыгуы керек. Сонымен цатар, сахна цуфрет деген актер Yшiн тYсiндiрiлiп болмайтын бiр сицыр бар, кез-келген рольдщ сезiм температурасы сахнада, цан шымылдыцтык ар жагында, тура спектакльдщ жYрiп жатцан кезiнде

пайда болады да, орындаушынык еркiнен тыс жака сезiмдерге, eзге жан толцыныстарына жетелейдк Сондай кездерде басцалай ишарат-мэзiреттер, сeз саптаудык сан-салалы ыргацтары пайда болып, актердiк шыгармашылыц цулашы кекге жайылып, айдын кeлде цалцыган аццу сынды кeкiрек сарайы ашылып, хас шешендердей шешiледi де, тYйдек-тYйдек сeз маржандарынык бiрде-бiрi шашау шыцпай, кeрерменнiк ^кейше октайымен цонып жататын ертегiдегiдей ерекше кYйге енiп, кейiпкержандылыц деп аталып жYрген шыгармашылыц мектептiк бел ортасынан бiр-ац шыгады. Мундай шыгармашылыц бацыты, кeбiне, сезiм сокында кете бермейтш, сахнада eзiн гана, сонан сок сeзiн гана ойламайтын, Yстiндегi жалтыр жабуы мен шоцтыгындагы Yкiсiмен iсi жоц хас ЖYЙрiктердiк, KYШ-цажырынык ерИн ептi уысында устай алатын арцалы,

рационалды актерлардык макдайына жазылган, Yйткенi ол сахнада не ютеп т¥рганын аны; бiлетiн бiлiмдi, алымды актер. Керiсiнше, сезiм си;ырынан ажырай алмайтын ;ияли адам актерлар аулынан, жалпы eнерден алыс цонганы абзал, олай болган кYнде, бiрде бiр Дездемонаны ойнаган актриса сахнадан сау шы;паган болар ма ед^ кiм бiлсiн?

Аса ^рнеки театр теоретигi, Yлкен ¥стаз Б.Захава бiздiк б¥л ойларымызды былайша зерделептi: «Сахнадагы сезiм жайындагы неше тYPлi экпме-болжамдардык эзiрге бiрде-бiрiнiк бэтуасы жо;, Yйткенi театр eнерiнiк екi багытынык да (кейткержандылы; пен кейткерсындылы;) б¥л мэселе жeнiндегi байламдары диалектикалы; т¥ргыдан емес, формальдi тYPден бастау алып жатты. Сезiмнiк сахналы; варианты болуга керек пе, жо; элде болмауга керек пе, шешiмiн таппай т¥рган тYйiн осы болатын. Алайда, б¥л жерде сезiм деген психологиялы; тебiренiс жэй бiр ^зге кeрiнiп т¥ратын, немесе ¥стап, сипап бтуге болатын зат сия;ты тергелт отыр. Сезiм деген, элбетте зат емес, табиги ;¥былыс ;ой, сонды;тан да, онык эртYPлi eзгеру стадиялары, eршу сатылары, ;аншама мшез-;¥лык;тары, сан жетпес сыры мен ;ырлары болады емес пе, айта берсек ттп, адам баласынык санасы мен агзасында секунд сайын сыргып eтiп жататын eзге де тебiренiс - ;¥былыстармен ;атарласа ;абысып кетiп жатпай ма? Осы т¥ргыдан ой таратса;, тек актерга гана тэн, онык сахнадагы кешетш си;ырлы eмiрiне байланысты, ерекше бeлек жан тол;ынысынан туатын сахналы; суреткерл^ сезiмнiк, сахналы; толгацтык болатынын дэлелдi тYPде жариялауымызга толы; ха;ымыз бар. Сонымен, роль орындаушы актер сахнада сезiмнiк ;¥лы болып,

кейiпкерiнiк кeкiл-кYйiн кYйттеуi керек пе, жо; па деген теориялы; сауалга былай деп жауап беруге болар: eмiрдегi eз басына гана тэн пендеки сезiмдi сахнага экелуге болмайды, б¥л - басы ашы; мэселе, ал, eмiрдегiден eзге, сахналы;, шыгармашылы;, суреткерлiк ке^спктеп сезiм болса, онда онык жeнi бас;а; ол - сахна талабы, театр eнерi eмiрге экелген ерекше ;¥былыс» [1, 33-34 бб]. Б¥л тамаша т¥жырымга бiздiк ;осып айтарымыз мынау гана: актер сезiмдi аспаннан, я болмаса, ойдан ;¥растырып ала алмайды, ол бэрiбiр eз сезiмiне сYйенедi. Ол да ет пен сYйектен жаралган адам, тек сонык сахналы; тYрiн табарда айналып келт, жаратылыс берген талант;а табынады. 0мiрдегi шынды;тан Yйренiп, сахналы; шынды;;а жету - екiнiк бiрiнiк басына ;она бермейтiн ба;ыт.

Эдiстер

К.Станиславскийдiк теориясын eзiне eзгермес ;агба ретiнде емес, компас ретшде де емес, бар-жогы теория деп ¥станган суреткер гана eзiн шынайы режиссер, не нагыз актер деп есептеуiне болар. бйткеш, эр актердiк eзiне гана тэн с¥рыптап алган, сYPлеулеп алган eз жолы, эдiс-жYйесi болады. Адам табигатынык, онык физиологиялы; ;¥рылымынык тYптеп келгенде бiрдей екенiне ешкiм шYбэ келаре ;оймас, сонды;тан да онык шыгармашылы; мYмкiндiктерiнiк де шегiн ешкiм болжап та, бтт те болмайды. Бiр рольдi бiрнеше мэрте ойнаган актер, eзiн-eзi еш ;айталай алмайтыны да дэлелдеудi ;ажет етпейтiн аксиома. БYгiнгi ойнаган ролiн тап сол ^йшде ертек ойнап шы;са, немесе кешепсш еш eзгерiссiз бYгiн ;айталаса - ол актердщ «б^маз бейшарасы» (Абай), онда ол eте нашар актер болганы; таптаурын, ;ызы;сыз,

селт еткiзерi жоц деп осындайлар жайлы айтылады. Мундай жагдайда жогаргы талгам мен бiлiм декгейiнен келетiн актер eнерi дейтiн ауылды экгiме цылудык еш жeнi жоц деп бiлемiз.

Сeз eнерi дегенде алдымен бiз, цазацтык «eнер алды - цызыл тiл» деген аталы сeзiн еске алсац ип. Бул пайым, эаресе, цазац театры Yшiн магынасы бшк пайым. Бiздiк ойымызша, шешендiктiк шер тарцатар кестелi сeздерiмен шегенделген шымыр монологты бiрде-бiр роль ойнамаган актер - нагыз цазац актерi емес, актерлыцтык айдын шалцарында, цолтыц сeге цулашын сермей алмай ЖYрген шерменденщ бiрi гана. 0йткенi ол жэй шешендштщ пафостыц цалыцтауы мен eнер ретiндегi шешендiкдiктiк кек цулашты самгау бацытынык ара жiгiн ажырата алмайды. Онсыз онык ойнаган рольдерi арзан ^пшу мен мэнсiз макгаздану сияцты саяздан су iшкен, жалак пафоспен пакданган можантопай мырцымбайлардык бiрi болып цана шыгады.

Европалыц сын мектебшен тэлiм алган театр ойшылдары сахна eнерiндегi жалган пафосца царадай ^йшт царсы шыццаны белгiлi. Алайда, сол сыншылардык бiрде-бiрi бул проблемага дифференциалды TYPде кeзцарас таныта цоймады, улттыц театрлардык eзiндiк ерекшелiктерiне ат басын бурмады. Рольдерiнiк кeбiн кeтерiккi ^йде, биiк пафостыц багытта ойнау - цазац театрларынык ага актерларынык TYгелiнiк дерлiк YPДiсi. Оны айтасыз, актерлыц шеберлiктiк бул TYрi бурын да, элi KYнге дейiн де цазацы кeрерменнiк кeкiлiнде, ок санатта турганын, сары тiстi сыншынык шак басцан сYЙiктi сeресiндегi шeлiн цандырар сусыны екенiн де жасыра алмаймыз.

Дей турганмен, улттыц театрлардык

декгейi бiр орнында тапжылмай тура бермес, оган да eсу, eрлеу, элемдiк мэдени ортанык багыт-багдарынан, кекiстiк-биiктiктерiнен кенже цалуга болмас. Казац театрынык eткен кезекшдеп кейбiр пафостыц шешiмдерге цурылган режиссерлыц цолтакбалардык ескiргенi де рас, ендИ жерде бYгiнгi KYнге, цазiргi талгамдарга сай жака стильдер, соны кeзцарастар цалыптастыру керек шыгар. Эйтсе де, бiздiк ойымызша, сахнадан кестелi сeздi цурац кeрпедей цулпыртып сeйлейтiн, от ауызды, орац тiлдi би-шешендердiк, дуалы ауыз хан-тeрелердiк сан-салалы, салмагы батпан, цуаты цоргасын, сонда да «ттге жекiл, ЖYрекке жылы тиетiн» (Абай), цыздык жиган ЖYгiндей эсем текшеленген тект монологтарын кeтерiккi кeкiл-KYЙсiз, актерлыц пафоссыз шолтак еткiзiп айта цою да шын суреткерге циын согатын-ац шыгар. Ал, пафос сeзi бYгiндерi театр eнерi тeкiрегiндегiлер Yшiн цулацца TYPпiдей тиер терiс пигылда, онык заманы eткен, кeште цалган кейткерсындылыц мектептiк кекесiн кeзцарастаFы шак басцан есшсшдей елес бередi. Мэскеудiк ^ркем театры мен мейерхольдтыц театрлар ЖYЙесiн синтездеп зерделеген улы режиссер Е.Вахтангов болса, кезшде былай деген екен: «0з ролiн терек сезiнген талантты суреткер маржан сeздердiк мэнiн масаттана, кeтерiккi, театрлыц пафоспен орындаса - ^к^ eскен кeрермен сол актермен бiрге отырFан орнынан кeтерiле ушады, сол биiкте цалциды, Yйткенi ол сахнада жанып турFан ЖYректiк сокынан ергенiн, суы таза булацтык дэмш татцанын ЖYрегiмен сезедi. Ал, кемталанттык кекештенген кембаFал сeз саптауынан, «жанынан жалын тeкпес» (Х.ЕрFалиевтiк афоризмi) быцсыFынан, жабы желiс шоцыраFынан, жалFан пафосца кетт,

ел^теу-солыцтаудан басца ешнэрсе кере алмас» [2, 206-207 бб].

Бiз бул жерде, орыстыц улы режиссершщ бул пайымдарын тiлге тиек етерде мына 6îp цызыц жайды еске салгымыз бар. Орыс театрларында ерекше байцалатын эдемтеп, 9уездi ыргацпен «театрша сейлеу» мэнершщ орыс актерларында белек сипатта, ттт солай сейлемесе жараспайтындай боп туратынын, сол мэнердщ цулацца ерекше жагымды естiлетiнiн ыцылас цойып айта кеткiмiз келiп отыр. Ерекше мэдениетке ие, асцан б^мдар орыстыц театр сыны бул жагдайды iлтипатпен багалайтынын да бiлемiз, ейткенi орыс актерлары сахна т^ деген сындарлы iлiмге асцан жауапкершЫкпен царайтынын мойындауымыз керек. «Ауруын жасырган - еледi» демекшi, цазац актерларында мундай тектшк кеп кездесе бермейдк Студент кездерiнде ездерiн оцытцан устаздар цауымыныц цаншама цажыр-^шпен жетесiне жеткiзе, тiптi шартты рефлекспк жагдайына дейiн апарып Yйретiп-тэрбиелеген, ендi мэцп умытпастай етiп машыцтандырган мацдай терi кэсiби сахнага шыга салысымен «умытылып», сез цудiретi жайлы бурын ешкiм айтпагандай, еш жерде еспмегендей цалыпца тYсiп алатындары екiнiштi.

Нэтижелер

Т.ЖYргенов атындагы Улттыц енер академиясыныц кеп жылдыц тэжiрибесi бар сахна тЫ пэншщ устазы Д.Туранцулованыц мына пайымы ете-мете орынды: «...актер - халыцца енер керсетiп, эстетикалыц лэззат берушi гана емес, сонымен цатар тiл сияцты мол цазынаныц сацшысы, сездi дурыс айта бтуф Yйрететiн, насихаттайтын, нормалайтын адам» [3, 15 б.]. Жацсы-ац айтылган, «ттдщ сацшысы!», езгелерге

Yлгi болатын, <^йрететш!», «нормалайтын адам!» дейдi. Орысша ойлап, ;аза;ша сeйлеп т¥ратын кейбiр актерлар мен актрисалар аузынан шы;;ан аталы сeздiк эрiн кетiрiп жYPгенiн сезт, ¥ялып, MYЙiзi сыр;ырау былай т¥рсын, «;» мен «г»-ны, «к» мен «н»-ны кYлдiбадамдап, сингармония мен орфоэпия закдылы;тарын eмiрi естiмегендей белден басып жYре беретiн болган. Ал, ¥стаздар ;ауымы, тiл жанашырлары оны са;тайтын, сeз сeйлеудiк белгiлi бiр нормасын ¥стануды Yлгiлейтiн актерлар деп, ауыз толтырып, Yлкен сенiм артып айтады! 0кiнiшке орай, ол сенiмнiк а;талуы eмiрде екiталай екенiн жасырмаган абзал. Б¥ган бiрден-бiр кiнэлi орыс мектебшде о;ыган, немесе, о;у миына ;онбаган актер гана емес, сол актерга сондай роль берiп, бедерлi сeздiк берекесiн кетiруге MYMкiндiк берiп отырган маргинал режиссура. Актердiк сахнадагы еркшдИ, ;иял ;анаты дегенге сYЙенгенсiп, «бояушы-бояушы дегенге, са;алын бояуга» барар б¥рал;ылардык кeрсетер тэлiмi сол болганда, ДYбэрэ бiлiм алган ДYMше актер сия;ты сахнадан:

«-Елiм шалгай... Жерiм де шалгай... Кiмiм бар ар;а сYЙерлiк!... Кiмiм бар, назым eтерлiк!... Сары аурудан сауыгу бар ма едi, бтемш де саргая... Кiмге ;¥рбы, шмге дос бола алам, Кетемiн де ^^рене!» [4, 44б] - деген шер мен зарга толы запыран сeздердi, fабит МYсiреповтiк киелi ;аламынан туган шешендiктiк шыр;ау биiгiндей кестел^ кесек-кесек киелi сeздердi кулагындагы «сыргасынык сыкгырына» ;осып, с¥рлана, сYЙiктiсi Баянга сыртын бере, шiрене айтып т¥рар ма едi! 0з тiлiнiк исш сезбейтiн, тYсiн кeрмейтiн, дэмiн бтмейтш, пар;ын ¥;пайтын, ;асиет-кепиетЫен

YPiкпейTiн режиссердщ актерFа мацсат цоярда, мизансцена TYзерде «ей, не деп турсык, мен не деймiн, цобызым не дейдь> деп цацпайлап, шешендiк деген арлы eнерге араша TYсерлiк пэтш таппаFан шарасыздыFы жумсац айтцанда, маргиналдыц емей немене! Осы орайда бiздiк бул ойларымызды дeп басатын айтулы театр сыншысы, eнертану докторы Б.Кундацбайулынык мына бiр Fылыми тужырымын келаре кетудi жeн кeрдiк: «...рольдерде ойнаFан актерлар спектакль дайындау процесiнде шы^армашылыц белсендiлiк таныта алмауын, eздерiн бейтарап устауын цалай TYсiнемiз. К,ойылымдаFы эклектиканы кeрмеуi, сезбеуi, режиссерлiк жeнсiздiкке царсы eз пiкiрiн усына алмауы - шы^армашылыц немцурайлыц, элсiздiкке апаратын жол Fой. Ултымыздык кешегi улы актерлары мундай цисынсыз сахналыц интерпретацияларFа ^нбей, роль, тiптi спектакль жайындаFы eздерiнiк ЖYЙелi ойларын усыну дэстYрi мен батылды^ын умытуFа бола ма? Дэстур дегеннен шыFады, KYнi кешеге дешн актерларымыз шетiнен сeзге шешен, онык табиFатын жете TYсiнiп, сахнадан айты^ан сeз кeрермен залына ацаусыз, сицырлы сырымен, мол астарымен жететш. БYгiнгi сахнада осы тамаша дэс^р жоFалып барады, сeздiк кeркемдiк цуаты элсiреген жерде драмалыц спектакльде цасиет цалмайды. Сахналыц эрекеттiк сeзден туатынын, оFан ерекше мэн берудi умытпаFан абзал» [11. Б.257-258]. Ралымнык осы пайымдарына дэлел ретiнде, сол F.МYсiреповтiк сулу да сындарлы сценариi бойынша TYсiрiлген атышулы «Кыз Жiбек» ^ркем фильмiндегi мынадай бiр эпизодты еске алайыцшы. Жауды жекiп, желпiнiп келе жатцан ^ш-керуеннщ Yстiнде СырлыбаЙFа

Косеркеште болган айцастыц жагдайын жыргап, жыр гып келе жатцан Бекежанныц мацтанып айтцан мына эцпмеа цулацца жагымды естiлерi жасырын емес:

«Жайыцтыц жагасы цанга боялды, алдияр! КYндiз ^н тутылды, тYнде ай тутылды. Найза цысцарып, таяц болып цалды, цылыш цысцарып, пышац болып цалды. ...шацга аунатып урдыц, цанга аунатып цырдыц!» [4, 48б] - деп, екпшдеп, кестеленiп келетiн сездердi естт отырган керерменнщ кез алдына экранда кершген сол айцастыц езiнен де айшыцты, 9серлi елес беретiнi цалай? Жауабы сол баягы - сез цуфрет^ кестелi шешен сездщ кереметк Немесе, сол фильмде асцан шеберлш пен суреткерлштщ сымбатын айрыцша танытцан хас шебер, улттыц колоритi еш кемiмеген кемецгерлшке барабар актер Кененбай Кржабековтыц Сырлыбай ролiндегi сара жумысы, сез саптау м9нерi цандай керемет! Эр цазацтыц циялындагы цасца мацдайына бiткен нагыз рубасы, екселi ел агасы осындай-ац болган шыгар.

СЫРЛЫБАЙ: «Ураныц басца болса да, ерющ бiр екенiн керсеттщ, Бекежан мырза! Сый тацдауы сенiкi, тер бит сенiкi! Капыда кеткен жайымыз бар едi, журтым! Етек-жевд жинай алмай цалып, цаша кешкен жайымыз бар едП... Бекежан мырза болмаса, Алты-Шектi абыройдан бiржола айрылатын ба едiк, элде цайтер едш?... Осы апаттан елдщ жанын мм алып цалса, Шектшщ улын цул етт беуге, цызын етт беруге ырзамын деген сертiм барды... Калауыц болса, езщ айтарсыц, цацпаймын цолыцды!» [4] - деген текпел^ыргацты, кестелi-нусцалы, ектем де ежет шешенсездщ тасцынын топ алдында тYйдек-тYйдегiмен еш мYДiрмей, мYкiстенбей, Yнiн бузбай,

зар бабына келаре тепелей бiлу - улттыц устынына ацау тYспеген актердщ гана цолынан келер едИ Кезшде цайгылы тагдырга тап болган, алайда оган мойымай актерлыц аттан тYспей еткен кенен ойлы, кец енерлi Кененбай Кожабеков кешегi Каллеки мен Елагацдардын, Курекец мен Серагацдардыц соцгы сарцыншагындай екен-ау! Бiздiц пайымдауымызша, «Кыз^бек» фильмшщ ел алдындагы ерекше сYйкiмге ие болуыныц цупиясын, негiзгi сырын басты рольдердегiлерден гана емес, тап осы Сырлыбай-Кожабековтен iздеу керек сияцты. Оган цоса, сценарий авторы, сылцым суреткер, асцан зергер F.МYсiреповтiц шегендi шеберлИнщ ерекше ^ш-тегеуршшщ, сонымен бiрге фильмнщ цоюшы-режиссерi, ултжандылыгы Yлкен эрi арлылыгы алапат, теп бтк азамат С.Кожыцовтыц кэсiби маман ретшде кино енершщ техникасына тэуелдi бола турса да, сез тYсiнер цазацы цаны суйылмагандыгыныц, оныц цасиетт кепиетiнен сацтанатындыгыныц, ез ултыныц тарихы мен енерiне деген патриоттыц сезiмiнiц семiмегендiгiнiц белгiсi екендiгi, жэне сол фильмге цисапсыз, цалтцысыз редакторлыц цызмет еткен шурайлы сездщ султаны, асцан эстет Асцар СYлейменовтiц де Yлкен эсерi болганы айдан аныц.

Бiз шешендiк сездщ кино енерiне жасаган азгана ыцпалына шегiнiс жасадыц, ал театрдыц дербес енер ордасы ретшде эрине, ез зацдылыцтары бар. Кейде осы зацдылыцтарга байланысты емiрде кездест цалып жататын кейбiр оцигалар ецделт, езгерiп, кейде тiптi цайта жазылып жататын тустар болады. Кейде ттт^ басцаша мацсат цойылып, жанры жацарып, кYлкiлi, яки керiсiнше, муцды мазмун алып кететiнi де жасырын

емес. Ал, шешендш енер езiнше дербес жанр болгандыцтан да, оган басцалай ец беруге, театрландырылган эдiс-айлаFа салуда аса сацтыц керек. Болгар оцымыстысы В.Стефановтыц мазасыз кYйден туындаFан мына бiр кYДiк-цорцынышы назар аударарлыц. Ол цазiргi кездегi театр енерiнде жанрлардыц аралас-цураласынан ой-пайым мен эстетика шекараларыныц аяусыз бузылFандыFын басып айтады. Тарата тYсiндiретiн болсац, «пантомима мен жалац сездi жалпылдатып / декламация/ сейлеудi Fана цаперiне алып, жанр элементтерш женаз-жосыцсыз жацашалаудан шы^арманыц стильдiк, композициялыц шешiмiне нуцсаннан басца пайдасы шамалы, керiсiнше ол «жацашалаулар» театр зацдылыцтарын ерескел бузуда, жэне ешцандай керкемдш табыс экелiп жатцан жоц.. Инсценировкалар сахнаFа элдецашан беллетристиканы еркiн енгiзiп, пьесалардыц денi жылаццы лирикаFа бой урFанда, кино енерше Fана тэн кейбiр эдiстер театрFа дендей енiп, актерлардыц авансценада модель цыздар сынды цылымсып жYрiп-туру, ерс^-царсылы цол сiлтеу сияцты тек цана сахналыц цалыпца /поза/ Fана мэн берт жатцанда, жоFарыда айтылFан ойлар артта цалушылыц, ескiлiк болып керш^ бек мYмкiн. Трагедия мен комедия араласып, драма мен фарс кершi цонып, водевиль мен мелодраманыц ара жИ жоFалып, пьеса деген ешшмге зияны жоц атау да «спектакльге арналFан материал», «сахналыц эцгiме» деп стандартца сыймайтын езгерiстерге ушырады» [6, 33б]. Казiргi театр енерiнiц таFДыр-талайына осындай кYй туFанда, ата-бабамыз алFы шепке цоЙFан сез енерi сынды мэдени мурамызFа аялы алацан керектiгi белгiлi боп цалды.

Сол Yшiн де шешендш енер мен театр енершщ езара байланыс кезекдерш муцият зерттеген жен. Бул еш енердщ бiрiне бiрiнщ эсершщ арцасында цойылымнык керкемдiк жэне идеялыц салмагына цосатын ок нышаны цанша, немесе улттыц мэдениетЫздщ сYйегiне сызат тYсiретiн тусы цайсы, мiне осы шекараны белгiлеп алуымыз керек. Белгiлеп алып цана цоймай, улттыц мэдениетiмiздщ бул еш тYрiнщ болашацтагы езара байланыстарынык перспективаларын болжап, келер кYнгi цойылатын спектакльдерде актерлар мен режиссерларга типзер кемегiн, бэлкiм тiптi, кiм бтед^ цазац театрынык болашацтагы жака багытта жумыс iстеуiне жасайтын серпiндi ыцпалын да айцындап алуымыз керек шыгар. Эйтпесе, сез цадiрiн бiлместiк талай жерде, талай жылдары бармац тютеткенш жасырып не керек. М.Эуезовтык цанатты цаламынан туган «Карацыпшац Кобыланды» спектаклшде Карлыга цызды ойнаган аса талантты актриса Ф.Шарипова (Бул рольдi алгашында Хадиша Бекееванык цалай ойнаганынан хабарымыз болганмен, ез кезiмiзбен кермеген сок, ттге тиек етпедiк):

«...Хан кеке, тыкда, хан кеке! Касиетi асцан ел алад, Кылыгы асцан цыз алад, Касиет, цылыц бiлмеген Кызталацтар ненi алад!» [7] -деп, кестелент келетiн шешендiк сездiк маржанын майцамдап, жен-жосыцсыз цылыш сермелеп, Бiрсiмбай мен Алшагырга атылардай алшакдап, ретсiз сацылдап кYлiп, бYтiн бiр елдiк бiрегей батырларынык алдында цыз басымен талтакдар ма едi. Салмацты сездi сандалтып, цакбац цурлы кермей, ауыздан шыццан жел есептi жагдайга жеткiзген осынау оспадар, сез цадырын

бiлмес, маргинал режиссуранык цисынсыз мизансценасын еркiнен тыс орындаган актрисанык iшкi жан кYйзелiсi цасиеттi цыз Карлыганык тектiлiк турпатына сызат тYсiрiп турган жоц па? Ерен екбекцор, асцан талант иеа, цазац театр енерiнiк тарлан актрисаларынык бiрi Фарида Шарипованык хас шеберлИне шYбэ келтiрiлiп, шешендiк сездiк сек бузылып, кезi царацты керерменнiк кекшше цаяу тYсiрiлмедi ме екен, цулагына тYрпiдей тимедi ме екен?

Пймрталас

Тарихца жYгiнсек, еткен гасырдык 60-жылдары цойылган осы спектакль жайлы, ондагы режиссуралыц белден басу, бура тарту мен цисынсыздыцтар текiрегiнде «Казац эдебиеть» газетi бiраз шулы пiкiрталастар тудырганымен, толыццанды тYйiн мен тужырым жасауга жYректерi дауаламаган керiнедi. Ол кездердеп орыс сыншыларынык ектемдiгiнен аса алмайтын, соларга царап тон пiшiп, тYрегеп «кiш» етудi кYштеп дагды цылган цазац зиялылары ез цолдарын ездерi кесе алмапты. Соны, ягни сол сыншылардык «батыл эксперимент, ерекше жакалыц» деп есiрте мацтаганын малданган театрдык шыгармашылыц ужымы улттыц енердi маргинализмнщ майцамдай бастаганы мен цазацтык сез саптау мэнерш белден басып, таптап жYргендерi цаперлерiне келмей, масаттанып, марапаттанып бiраз уацыт беркiн аспанга лацтырган екен. Бiз бул жерде спектакльдщ мацтанарлыц тустары мYлдем жоц деген ойдан аулацпыз, сез жоц, кезшде «Карацыпшац Кобыланды» цойылымы цайсыбiр мэскеулiк спектакльдiк сырт пшнш еске салганмен, цазац театр тарихынан езiнiк ерекше орнын алган, Мэмбетов режиссурасынык сындарлы

сатылырынык бiрi болганын уа;ыт дэлелдеген. Бiз ;арастырып отырган жэйт, ;аза;тык ;алыпты менталитетiнiк мыжылгандыгы, сeз ;¥Дiретiнщ сек б¥зылганы, М.Эуезовтей ¥лы суреткердiк сахнага ас;ан сарабдалды;пен сыналап енгiзген, ¥тымды октайлап, ;аны мен сeлiн б¥збай-жармай иiп экелiп, тiптi Yйiп экелт ¥лт фольклорынык т¥ма б¥лагын агызган т¥мша шешендiгiнiк, с¥лу да сYЙектi сeздердiк актерлардык аузынан шы;;анда эрi кетiп, ;ор болганы, сол с¥мды;;а «;ой» дейтiн ;ожанык, «эй» дейтш эженiк» табылмаганы!

Каза;тык ¥лтты; драма театрынык спектакльдерi туралы кезiнде ^п жазган сыншы Н.Румянцева ¥лты орыс болса да «Кобыландыдагы» осы жайды о;сата, бiлгiрлiкпен айт;ан екен. Ол eзiнiк кeлемдi ма;аласында спектакльдi талдай келт: ...«Кейде режиссер мен суретшшщ ;иялында шек болмайды. Бiрiне-бiрi eткiр контрастагы бейнелеу ;¥ралдарын шамадан тыс мол ;олданудан спектакльдiк ой бiрлiгi мен ;¥рылысы жойылып, кeркем шыгарманы т¥тас ;абылдауга MYMкiндiк бермейдi. Менщ ойымша спектакль осындай жагдайга тап болган. Режиссер Э.Мэмбетов пен суре^ Е.Манкенiк кeрерменге еткен есепсiз ^п эсерiнен спектакльдi Yлкен ;иынды;пен ;арайсык. Есiмiзде калганы тек ;ана Yйлесiмдi жасалган с¥лу Yлгi, дак-д¥к дыбыс, жар;-ж¥р; жары;... Ай;ынды; М¥хтар Эуезовтщ шыгармасын ;олга алып о;ып шы;;аннан кейiн гана келедi. Спектакльдегi ;ылыштык шык;ылы мен кeтере айтылган речитативт хор онык ашы; поэтикалы; Yнiн басып кеткен. «Кобыландынык» поэтикалы; ойы колонналардык арасында, алаулаган оттардык ортасында, м¥нда шамадан тыс артылып жат;ан «ай;ын бейнелеу ;¥ралдарынык iшiнде» адасып ЖYP, тiптi кейбiр ;ызы;ты

актер ж¥мыстары да соган батып кеткен» [8, 3б] - деген ;орытынды жасаган. Жалпы режиссура мен актерлы; eнердiк спектакльдегi сeз eнерi мен онык ¥лтты; идеясынык алдындагы суреткерлш жауапкерлiгi жайында eнертану докторы Б.К¥нда;баЙ¥лынык мына т¥жырымдары да жогарыда сeз болып отырган алакдаушылы;;а толы; непз бола алады: ...«Кара;ыпша; Кобыланды» драмасы кeтерiккi, а; eлекмен жазылган, м¥нда iшкi драматизмге ;¥рылган ш¥райлы монологтар жи кездеседi. Yлкен драматургиялы; шеберлшпен, а;ынды; шабытпен жазылган пьеса тЫ сахнадан айтудык ерекше жарасымды Yлгiсiн тiлейдi. Екi орындаушынык екеуi де пьеса ттшщ мол кeркемдiк ерекштИн толы; мекгере алмаган. Халы; жырынык негiзiнде романтикалы; сарында жазылган драманы психологиялы; ;арапайым багытта орындау ма;сатымен онык стильдiк ерекшелiгi са;талмаган. Автор сeзiнiк бейнелi айтылуы, iшкi астарын ашып, дауыс ыргагынык eзгеру сэп^ кeп кeрiнiстерде ескерiлмеген. Жалгыз гана Кобыланды емес, бас;а рольдердегi кейбiр орындаушылардык сахнадан айт;ан сeздерiнен М Эуезовтщ н^армандын; тiл ерекшелiгi толы; сезтмейдк Кобыландынык бiр тыныспен екпшдетт, ;¥йылтып беретiн монологтарын орынсыз паузамен айтудан, жeнсiз бeлiп-жарудан ой агымы б¥зылган» [9]. Сeз зергерi Fабит МYсiреповтiк «Козы Кeрпеш-Баян с¥лу» спектаклшдеп атагынан ат Yркетiн айтулы актерiмiз деп ЖYPген А.Эшiмовтiк ойыны жайында да театртану галымы Б.К¥нда;баЙ¥лы мына шынды;ты батыл айт;ан екен: ...«Казiргi сахнадагы Кодардык кeптеген ;имыл-эрекеттерi шектен тыс арты;; кeрсе ;ызарлы; , эперба;анды; басым. Ол спектакльдiк

бiр кер^сшде Жантыцты жыгып салып, YCT^ мiнiп алады. Бул да цисынсыз, ацталмаган эрекет. Бiр елдiк беделдi де бетке устар азаматы, дэстYPДi де, жолды да бiлетiн, намысын цоргай алатын батыр, бэсекеде сезге де шешен Кодарды мундай дерешлшке жiберу -бейненiк керкемдiк диалектикасын жете тYсiнбеу. Пьеса бойынша бул екеушщ арасындагы цайшылыц бiлек ^шш керсетуде емес цой. Автор бул екеушщ тартысынан ез заманынык болмысына деген философиясын, кезцарасын, сонан туындайтын элеуметтiк сыр-сипатын суреттеп отыр той. Режиссер пьесаны терек зерттеп мекгеруден герi ез версиясын усынып отырган сияцты. Рабит МYсiрепов осы туста батыр деген угымды сахнада кекiрек тYсiну цажетпгше кекес бердi. Колына найза, царына цалцан iлмегендерден басцаны батыр емес деп тYсiнбеген жен. Кодар царацшы да, царулы басцыншылардык цанцуйлы басшысы да емес, ек алдымен цызга гашыц батыр-жiгiт цой. Онык бойындагы кYPделi характер ерекшелiктерi осы жолы ашылуы цажет. 1зденген актерге онык бойынан ДYлей цара кYшпен бiрге, бiр цыз жанын угатын нэзштш те, махаббат цызыгын аксаган жYрек те, астарлап айтар эзт-оспац, мацсатына жетелеген батылдыц та, ез заманынык жоралгысына жетiк ерелi азаматтыц сипаты цоса ашылганда Кодар бейнес керкемдiк биiктен керiнетiнi даусыз едк Бул жерде К.С.Станиславскийдiк «жауды ойнасак, онык жацсы цасиетiн iзде» деген эйг^ сезi еске оралады. БYгiнгi спектакльдегi Кодар бiр бояудык гана кейiпкерi болып тур. Бул- классикалыц ДYниеге олцылыц ететiнi езiнен езi тYсiнiктi» [11]. Казац театр енершщ тарихы мен теориясын, онык багыт-багдарларын, режиссурасы мен актерлыц табыс-шегiнiстерiн еш

бурмаламай, кекш жыцпастыцца да, е^рш мацтау мен кейбiр сыншымын дейтш мiншiлер сияцты «тапсырыспен» мацала жазып, мYттэhэм царалауга да бармаган, адал гылымга арлы цызмет еткен ата галымымыздык мундай ойлары неден туып отыр? Сахнада актер не себептен езiмбiлемдiлiкке салынып, ойына келгенiн ютеп, рольдiк сынын сындырып, сездiк тшш бузады? Улттык сейлеу мэдениетiн аяцасты етiп былапыттап, шешенсездiк мэуелi маржанын неге майцамдайды? Буган неге цоюшы режиссер жол бередi? Бiз бул жерде езшдш режиссерлiк шешiм, роль жасаудагы актерлыцтык айрыцша эдiс-жолдары болатынын бiлмей, я болмаса, оларды мойындагымыз келмей, «тырнац астынан кiр», я болмаса эдейтеп астар iздеп отыргамыз жоц. Бул уэждердi айтцызып отырган iзденiстер мен дайындыц жумыстары аяцталып, нYкте цойылган, «толгагы бiтiп, шаранасы сыпырылган», керерменнiк талцысына тYскен керкем туындынык езi. Ягни, бiзге режиссер мен роль орындаушы актердык усынып отырган, «туылып бiткен» керкем шыгармасы, соны жасаган суреткерлердiк циялы мен ар-ожданынан, шыгармашылдыц устанымынан туган дайын спектакль той. Демек, негiзгi кшэрат, режиссер мен актер улттыц бояуы цаныц менталитеттi мiнез бен сахнада айтылатын сез обалына немцурайды цараганнан, я болмаса, екiнiшке орай олар жайлы тiптi ойламагандыцтан. Сонда бул цандай устаным, нендей суреткерлiк сYре? 0з ултымыздык сYйектi тацырыбына, езiмiздiк кестелi де керкем, нусцалы да шешен тiлiмiзде цойылып отырган шыгармага езiмiздiк режиссерiмiз бен ез актерiмiз осындай «жанашырлыц» танытцанда, езгелерден не Yмiт, не цайыр?

0зге дегеннен шыгады, сонау 1942 жылы М.Эуезов театрында сол F.МYсiреповтык ата;ты «А;ан серi-А;то;тысы» ;ойылыпты. Коюшы режиссерi М.Гольдблат. Тагы да Б.К¥нда;баЙ¥лынык зерттеулершен кездестiргенiмiздей, аталмыш театр тарихынык ек бiр шо;тыгы биiк шыгармасы болган екен. Сонык айшы;ты дэлелi болар, театр б¥л ;ойылымга эу бастагы режиссерлiк архитектоникасынык тiнiн б¥збай, элсш-элсiн ;айта оралып отырыпты. Солардык сокгысындай, сексенiншi жылдардагы ;алпына кел^ртген н¥с;асын кeзiмiз кeрiп, тiптi басты рольдердiк бiрiн -Жалм¥;анды ойнады;. Спектакльдiк кeп eзгерiстерге ¥шырай ;оймаган (д¥рысы - кейiнгi «¥лылардык» eзгерте алмаган) кейбiр сахналары кeкiрегiмiзде сайрап т¥р. Алгаш;ы ;ойылымдагы басты рольдеплерден бiзге кeруге б¥йырганы Ш.Жандарбекова гана едi. Спектакльдiк шыр;ау шегiндей болган екiншi перденiк Yшiншi кeрiнiсiндегi А;то;тынык эпизоды басталганда, залда да, сахна тeрiнде де ;¥ла;;а ¥рган танадай тынышты; орнап, бYкiл ДYние бiр сэтке демiн iшiне алгандай ^йге тYсетiн. ¥лты eзге болганмен, болмысы болат, сYЙегiне бiткен суреткерлiк, сeз ;¥Дiретiн ;астерлейтiн ;аза; ¥лтынык менталитетш ас;ан мэдениеттiлiгiмен тап баса бтген, сeйтiп, с¥лу сeздiк суретiн б¥збай, сол кYЙiнде «eзiне ;айтарып беруге» (М¥;агалидан) а;ыл-парасаты жеткен режиссер-¥стаз М.И.Гольдблаттык с¥кгылалыгына ерiксiз сYЙсiнесiк де так ;аласык. «0зiмдiкi дегенде eгiз ;ара кYшiм бар» деп eзеурейтiн eзiмiз неге осындайда соншама сала;пыз, жауапсызбыз деп ;арадай кYЙiнесiк. Канымызды с¥йылдырып, eз тамырымызга eзiмiз балта шаптырып т¥рган жетесiз

намыссызды;тык себебi не? Ол -жауапсызды;, жалпа;шешейлш, ;агынан жерiгендiк, ;аны бeлек бас;а кeштен ;осылганды;, т¥лганы тудырмай, ;олдан жасаушылы;, т¥лпарларга гана жарас;ан эбзелдердi есекке зорлап та;;анды;. Негiзде жо; суреткерлш пен ¥лтжандылы;ты маманданган маргиналга зорлап телiгендiк. Эйтпесе, эсте де эрi мен сый;ыры суалмаган сeз маржанын аяусыз мыжгылау - «можантопай мегежiндерден» (А.То;пановтан) гана шы;;ан болар едк Кейiнiрек ;алпына келтiрiлiп, ;айта ;ойылган ;ойылымга ;ос eкепемiздi ;олымызга алып ;осылган бiздердiк де есiмiздi алган, еш;андай да режиссер «юзгерте» алмаган, сол кYЙiнде ;алган сондагы сый;ыр, F.МYсiреповтык м¥нтаздай с¥лу, Yзiлiп кетердей нэзiк, хор ;ызы гана айта алатын кербез де кестелi мынадай сырлы сeздерi болатын: «АКТОКТЫ:

Есенсiз бе, А;ан ага! Тeбем кeкке аз-а; тимей ;алды той ЖYрегiм жарылгалы т¥ргандай. ЖYрек б^кен бiрге согып, Ат шап;андай ел Yстi... Дабылыкнан кeтерiлдiк, Кeлден сыксып а;;у-;аз. Шаршы топты бiр жылатып, Бiр KYЛдiрген энiкнен, Айсыз тYнде айрылгандай, Арманда едiк барлы; жас. ^кш KYЙiк ;айтсек тYсер, Бiз эзiрмiз бэрiне. Б¥л жолыка жарап кетсе, Жанын ;ияр жастар барын К¥шагынан танырсык... Сен не iздедiк? Бiз сенi iздеп, Каралы едш эр кезде, Коншы eзiкнiк орныка!» [4,104-105бб], деп келетiн мeлдiр б¥ла;тык сылдырындай естiлетiн сeз

маржанын ^збектете терiп айтып турган Ш.Жандарбекова-Ацтоцтынык жеке езiнiк жYрек лYпiлiндей болып есттетш монологi, сахна аспанында оган цосыла сыргыган скрипканык Yзiле сызылган сырлы сазы, алып-ушцан ацынжанды аццу сездердi Yркiтiп алмайын дегендей, тiлiмiз байланып, Yнiмiз ешiп цалган сахнадагы бэрiмiздi де жалцы сэтке жерден жогарыга кетерiп, аягымыз жерге тимей цалцып тургандай эсерге белейтш. «Жагымсыз кейiпкер» Жалмуцан ролiндегi бiздiк де кекiлiмiз алабуртып, (Ацаннан асып кетпесiн деп, жауырынымызга сол кездеп бэрiне араласатын бас режиссердiк езi эдейiлеп (езгертiп!) бYкiр жасамацшы боп, бYктеп тыгып цойган «жастыцшасын» умытып,) ушуга цомданган цокыр цаздай бойымызды тiктеп алганымызды байцамай цалган кезiмiз болган. 0йткенi, сол кездегi жака толцын бiздер, рольдiк «жагымды-жагымсызынынан» герi онык басты эрекетi мен непзп мацсатынык сахналыц шындыгына кебiрек кекш белетiн урпацтан едiк. Ару Ацтоцтынык аузынан шыццан элгiдей эсем ертген сез маржанына цулац аспастай саппас та емес едш. М.Эуезовтык «Еклш-Кебепндегщей» ескiден келе жатцан, ел аузындагы сездер болмаса да, F.МYсiреповтей зерделi сез зергерiнiк ез жанынан шыгарып, цазацтык цара елекiнiк iзiмен кестелеп салган, ыргагы ерекше келiскен, елекге бергiсiз ерелi жолдары еттен етт сYйекке жетпей цоймайтын, жYректен жарыла шыццан жанды жолдар едi. Соншама сYйiспеншiлiкпен салынган сез суретiне ел^меске, толцымасца, режиссердiк ерiксiз такган «мацсатынан» жакылмасца шарак да цалмас едк Пьесада буган дэлел болардай Ацан айтатын мынадай да сулу сездер бар: «АКАН: Кызган, цызган!..

Ацтоцтыддай цыз тэкiрiсiн Кызганбаган цылмыс-ты... Ацтоцты - бiр мелдiр булац, Куяр жерi кек дария! Ац тесшде цустар шулап, «Ац еркедей» эн тересш салгандай. Эн - ауруым, не тыкдамай, Не цосылмай ете алман. Кез боп цалсац сол жагада, Мырза бол да сол жаганы маган ци!.. Аццуына Yн цосайын, Сарыарцадан салган эндi Кекшетауда журт тоссын. Ацтоцты эннiк арцауы екен. Арцауы жоц эн болмайды, МэжнYн етпе сол арцауды цызганып!» [4, 110б] - деп, нагыз ацынжанды жYректен шыгатын асыл сездердi естiп, тыкдап турып, Ацандайын азаматца, цанша жерден Жалмуцан болсак да, «мацул, айтцанык болсын, Ацанжан!» дегщ келiп-ац цалады. Тек ез кейткерщнщ драматург такып берген мацсат-мYДдесiн орындау Yшiн, оган жалгыз цызганыш сезiмнен, шамшыл пейiлден гана царамай, Ацтоцтыга езi де гашыц жYректен жасалган эрекет деп ацталасык, текiрегiке тYсiндiресiк, актерлыц жYрегiкдi, цаумалаган керерменiкдi сендiре аласык. Бiздерге керу арман болган сол алгашцы, езге, алайда ерелi улттык екiлi, кYнi кешелерi атын да ататпай, цазац театры тарихынан себептi-себепсiз сызылып тасталган М.Гольдблатт цойган спектакль туралы арцалы ацын Э.Тэжiбаев былай деп тамсанады: «F.МYсiрепов «Козы Керпеш-Баян сулудан кейiн екiншi трагедиялыц пьесасы «Ацан серi-Ацтоцтысын» жазды. Бул да салган жерден оцушысы мен керушiсiн бiрдей цуандырган, театр енерш бiр биiкке кетерген шыгарма болды. Ацан болгандыцтан - Шэкен Айманов естi, Ацтоцты болгандыцтан - Шолпан Жандарбекова естi. 0кшек

махаббат сырын жацсы сезiнетiн таланттар оцырман журт пен керермен халыцты бiр сiлкiндiрiп тастады» [Тэжiбаев 9. Казац драматургиясыныц дамуы мен цалыптасуы. -Алматы: Жазушы, 1971. 104 б.]. Демек, халыцты ДYP сiлкiндiрiп тастау Yшiн, сол халыцтыц екiлi болмай-ац та, оныц улттыц, менталитеттiк езегiне нуцсан кел^рмей, жYрегiн жараламай, сезiн садыраламай эмме ултца аян суреткерлiк деген сатыдан, бiлiмдiлiк деген биiктен, шынайы енерпаздыц деген елшемнен ауытцымай келсец, киелi енердiц кепиетiне урынбай, суреткерлiк ужданныц YДесiнен шыFып, кекейкест мацсатыца жетедi екенсiц. ¥лы енердщ арцасында ултыцныц мацтанышы, оныц енерi мен мэдениетiн эрлеп-эдемiлеп, бiрац негiзгi тiнiн бузбай-жармай жетшзуге тиiстi болFан келер урпаFыцныц алдындаFы аFалыц парызFа адал болып цалады екенсiц.

Осы туста цоюшы режиссер мен орындаушы актердiц шыFармашылыц мураттастыFы, тандемдiк керiнiстерiнiц нацты мысалы ретшде М.9уезов театрында 2000 жылы цойы^ан Шахимарденнiц «Томирис» трагедиясынан цара сездщ асцан шеберi К.Ысцацтыц тэржiмэсi арцылы темендегiдей тепелеп, шешен айтылFан нацыл сездер тiзбегiн, финалдыц Yзiндiнi келаре кеткен орынды сияцты:

«ТОМИРИС - Жацсылар мен жайсацдар! Бекзада Спаргапист Жетiсудыц тец ортасына апарып, алтына белеп, кYмiс табытца салып кемщдер. Сол жерден маFан да орын сайлацдар. 0лдi деп ешкiм айтпасын! 0лгенiмiздi ешкiм бiлмесiн! Сац б^кен бiздi тiрi деп тYсiнсiн! Бiз сары далаFа элi сан рет цайта ораламыз!

ЕЛЕС - Балацды цурбандыцца шалдыц! Байыцды цурбандыцца шалдыц!

СYЙгенiкнiк басын алдык! 0зiк гана ;алдык. 0зiке не ;алды?

ТОМИРИС - Са; деген ел ;алган жо; па?! Са;тык сар даласы - жер ;алган жо; па?!» [10]. Осылайша, кейiнгiге KYш-жiгер берт, артындагы елдiк ексесiн кeтерiп, патриотты; сезiмге бeлеген спектакльдiк оптимистiк рухта ая;талуы - шыгарманык ^ркем-идеялы; ;уатын терекдете тYскенiн театртану галымы Б.К¥нда;баЙ¥лы тебiрене жазды. Жусанды даланы ;анымен ;оргаган ерлерiн, KYЙеуi мен баласын жерлеуге аттандырып жат;ан трагедиялы; сахнада айтылган, езiлдiре отырып ексеад кeтерер, жылатып т¥рып TYбi бiр TYPкiлердiк азатты; ¥ранын салган сeз маржандары пэс кeкiлiкдi кeтерiп, еаад жигызады. Аталмыш спектакльдiк ;оюшы режиссеру басты рольдердiк бiрiн орындаушы ретшде б¥л шыгарма жайлы кeлемдi пайымдаулар мен толымды т¥жырымдар жасауга толы;тай ха;ылы болганымызбен, осынау теориялы; талдау ж¥мысынык авторлары болганды;тан, eзiмiз жайлы eзеурей бермей, эдептiлiктiк эдiбiнен аспауды ма;сат т¥тты;. Сонды;тан да осы орайда жастыгынан жалган сeйлеудi бтмейтш, «жалпа;шешейлiктен» ада, бYгiнгi бiлiмдi ¥рпа;тык eкiлi, мэскеулiк театртанушы М.Ж¥мабаеванык газет бетшде жарияланган тeмендегi зерттеу ма;аласынан ¥за;тау болса да Yзiндi келаре кеткендi орынды санады;. «Театрдык спектаклшдеп негiзгi концепция: туган жер, Отан, патриотизм, халы; тагдырына деген жауапкершЫк, ¥рпа; болашагы Yшiн жанпида еткен ;¥рбанды;. Б¥л реттегi театрдык ;ойылымы - тарихи, элеуметтiк, публицистикалы; Yлкен ;¥былыс, эрi психологиялы; реализмнiк ай;ын кeрiнiсi. Осыган лайы;, та;ырыптык сипатына сай, эпикалы; кек ау;ым,

философиялыц ой-тужырымнык биiк сапасы бар. БYгiнде, кейiнгi буын отаншылдыц, парыз, бiрлiк дейтугын цасиеттi угымды архаизмге аударып тастап отырган заманда, «Томирис» спектактнен лапылдаган бостандыц, улттыц ой-сана, алыста - тарихта цалган ата-бабаларымыздык ел Yшiн жанпида еткен ерлiгi, мацтаныш сезiмiн тудыратын символдыц образы молынан керiнiс бередi» - дей келт, цойылымга цатысцан шыгармашылыц топтык суреткерлш мацсат-мYДДесi мен сахнада шиырлай шарыцтайтын диалогтар, ана тiлiмiздiк цасиетiн сахнадан танытцан шешендiктiк сипатынык бiр арнадан табылып, шыгармашылыц цубылысца айналганын айгацтап, ойын былайша тYйiндейдi: «Режиссердiк ой-толганысы, мацсаты, улттыц сананык иiрiмi, философиялыц толганысы сахнадан айцын керiнедi де, кепке тастар сауалынык жауабын режиссер сахнадагы драмалыц баяндауда Томиристiк халцына деген мiндет-парызы мен халцына деген сYйiспеншiлiгiнен iздеген. Режиссердiк пайымдауынша, махаббат пенделш сезiммен гана шектелмейдi екен, ел мукы мен муцтажынан туатын керiнедi. Койылымнык ерекше философиялыц мэы, жалпы тагылымы осында. Сахнанык 6y^ кекiстiгiн пайдаланган сценографиялыц керкемдiк, актерлер ойынындагы салтанатца лайыц астамшыл, ершт пафос спектакльге эпикалыц тыныс берт, тарихи оциганык макызын аспандатып тур. Тагдыры Сацтан басталган ер де кекцолтыц цазац - эпикалыц халыц дегендi кей керермен осыдан кейш тYсiнбесе, тебесiнiк бiтеу болганы....Эуезов театры тарихи тацырыпты цашаннан-ац репертуарынык цасца макдайына устап келедi. Эсiресе, сокгы жылдардагы Э.Кекiлбайулынык

«Абылай хан», М.Байсеркеновтык «Абылайдык ацыргы кYндерi», ендi мше, Шахимарденнiк «Томирисi» -керерменнiк улттыц сезiмiн оятып, улттыц санасын ашатын, «тэуелсiздiк» деген тэттi угымнык цадiрiн тYсiндiретiн цойылымдар» [11, 56-58бб].

Кейбiр цазац драматургтерi цогамнык бYгiнгi элеуметпк проблемаларын, тiптi саяси жагдайларды пьсасына тыццыштап, гибратнамага, ацыл айтуга кебiрек мойын бурады, онысы цуптарлыц-ац, алайда олар кейде елi тYPде, оцига желiсiне цабыстырылмай, женсiз тыцпаланып, драманык цацтыFыс-шиеленiсiн бэсекдететiнi бар. Мундайда естияр актерлар мен епт режиссер цанша цимай турса да, театр закдылыцтары мен уациFа цисынына орай, кекейтесп мацсатца, ортац мYДДеге баFындыру Yшiн цицалауFа, цысцартуFа мэжбYP. Кей тустары ондай мнолог-диалогтар цанша баFалы, сулу, келiстi, ырFацты болса да, маржандай теплт турFан майлы сездердщ пайдасынан герi зияны кебiрек болады, талцыдаFы ортац тацырыпца цызмет етпейдк уациFа желiсiн женсiз узынсонарлыцца салып, керерменнiк iшiн пыстырып, кекте эуелеп оты^ан кекiлiне цаяу салуы да мYмкiн. Сез цадырын бiлетiн цазацтык «эжептэуiр эн едi, пушыц айтып цор цылды» деген шымшымалы эжуэ сезi сондайдан шыццан болуы керек. Койылымдарда Fибрат сездер аз, тушымды жэне орнында дэл туруы ттс.

Бул турFыда, таFы да сол М.Эуезов атындаFы академиялыц цазац драма театрынык сахнасында цойылFан «Томирис» трагедиясындаFы Томирис патшайымнык Кир патшаFа жасы^ан жумбаFын шешу сахнасы спектакль авторларынык бiрiккен шыFармашылыц достыFы мен мэмтелершщ арцасында (элбетте, авторлар деп, драматургпен

цоса режиссер мен актерларды да айтып отырмыз), цызыцты шешiм тапцанын айта кеткен жен сектдк Егер Томирис Кир патшаныц басыныц ауруыныц себебш жэй Fана айта салса, онда керермен драмалыц, шиеленiскен сахнадан мYлде цур цалар едi. Ол эуелi езiнiц кYретамырын кесiп, сосын оны Кир патшаFа цайталатуы цандай эсерлк тартымды. Каны тасып, желке тусыныц солцылынан зардап шегiп жYPген жYPген Кир патша, Томиристiц жумбацтап айтцан «ацылымен» тамырындаFы кетерiлген цан цысымынан цутылады, сейте жYрiп скифтердiц «емштИне» Fана емес, ерлiгiне, цайсарлыFына кез жетшзедк Бул жумбац Томиристiц Кир патшаFа тарту еткен сыйыныц астарына жасырынFан келесi жумбацтыц мацызын одан сайын терецдете тYседi. 0зiмен бiрге ала келген бiр тYп жусанныц мэнiн тYсiндiре отырып, Томирис нацыл-жумбацтан нацыл-тYсiндiрмеге кешедi. Бул тек цана тYсiндiру емес, мунда туFан даласынан бiр табан да жылжымайтын, тамыры тым терецге кеткен еркш кешпендiлердiц идеологиясы жатыр. Спектакльде бул сахна мынадай сырлы диалогпен ернектеледк

«...ТОМИРИС - Сонда, сен Сац даласына не iздеп барасыц? Бiзде шаhар да жоц, сен цызы^ар байлыц та жоц.

КИР - Байлы^ы жоц елдi цызFыштай цорып цайтесщ?

ТОМИРИС - Бiздiц елдiц байлы^ы басца. Оны басып алуFа сенщ де, сенiц эскерiцнен жYз есе цалыц цолдыц шамасы жетпейдИ

КИР - Ол неткен байлыц?

ТОМИРИС - Yш TYPлi байлыц. 9уелпа - шексiз кек аспан, екiншiсi - шетсiз кец дала. Ал, Yшiншi байлыцты мен саFан езiм алып кеп турмын.

КИР - Yшiншi байлыFыцды керсет!

(Томирис бiр TYп кепкен жусанды керсетедi)

КИР - Бул не?

ТОМИРИС - Жусан.

КИР - Жусан?! Кашаннан берi цураFан шеп байлыцтыц санатына цосылып едi?

ТОМИРИС - Жусан - жер цайысцан цалыц Сац! Бiз кек аспанныц астында, кез жетпейтш далада еркiн ескен елмiз. Егер тамырымыз жулынса, бiз де цурып жоц боламыз. Бiздi цул цып устау циын, туяц астында тапталмайтын тэкаппар журтпыз! Патшалардыц патшасы, ¥лы Кир, саFан цураFан шептщ цажетi цанша?!» [10, 11б] Бiр цараFанда, тек эдемi, эсерлi сездерден цуралFандай болып керiнетiн осы эпизод, спектакль режиссершщ авторFа жасаFан тшелей етiнiшi арцылы жазылып, актер мен режиссер тандемшщ ерекше керiнiсi ретшде пьесаFа енгiзiлгенiн айта кеткен абзал.

Сахна - театр деп аталатын элемнщ бiр белiгi Fана. ШындыFында, театр сахнасы театрдыц езiнен герi ауцымдылау уFым. Театр - жалпы алFанда, жай Fана Fимарат деп уцсац, театрдыц сахнасы - ^i аFза, ал, сахна - емiрдiц езк СахнадаFы актер эйтеуiр мiнезi бар, сезi бар жэй Fана адам емес, оныц сахнадаFы емiрi езшщ адами талаптарымен, немесе жеке мiнезiмен шектелмейдi. Актер ез тулFасы арцылы, б^м-парасат, табиFаты арцылы бYтiн бiр халыцтыц бейнесiн керсетедi, тутас оциFаны бере алады. 9сiресе, бiр шы^армашылыц муратта уFынысцан цос тандем - суреткер режиссер мен суреткер-актер тутас бiр адамдар тобыныц, тутас бiр халыцтыц, белг^ бiр мемлекеттiц, тiптi цоFамныц, заманныц атынан сейлейдi. БуFан мысал ретiнде М.9уезов театрында 1999 жылы, Б.Атабаевтыц режиссурасымен аса

айшыцты сахналанFан Э.Кекiлбаевтык «Абылай хан» деп аталатын халыцтыц цаhармандыц драмасын атауFа болады. Саяси астары бар, ханнык кезектi шешiмiне царсылыц жасап, ^зе керсетпек болFан би-шонжарларFа Абылайдык мына тас ттер, темiр Yгiтер сездерi болмаса, уациFа желiсi де, хан бейнес де басцаша мэнiс алып кетер ме едi, кiм бтедк «...АБЫЛАЙ:

Пайымдасац, журтым, айтцанды Тацты цисак - iстi ци, Тэждi цисак - сездi ци! Дарцан кезде - тек сура, Киын кезде - жен сура! Кулым емес, улым де, 0зiм тiзгiн устатцан! бйтпесе^з, ал ендi Тайрацтатып тебеме Шы^аратын жайым жоц Тентегiк мен телщдИ Олар ул боп, мен цул болсам, Калай келсем, дэл солай Табармын ез женiмдi. Тацты арFа айырбас ЕтетуFын мен емес! Пэтуакды, журтым, езiк айт, Бейптще етпей келемеш! ...Ел деп, емiренiп, Жер деп желпiлдегенiмiз Кабац баццаннык цасында Ештеке емес кершдкау Он сан баулы цазацца!? ...Онда сездi цор цылып, Сез буйдаFа салмайын, Айыпты десек - таFыкды ал, Жазалы десек - жанымды ал! Белгiлi болды аужайык!» [12] Кей тустары тек жазбалы кYйiнде кебiрек эсерлi кершетш кестелi, шешен сез боп кершгеымен, тап осы монолог актер аузымен айтылып, эрекетке кешкенде керерменге ерекше эсер еткенi соншама, толцы^ан зал ду цол

шапалацца уласып, актерлар мен ^рермендердщ кеуделерiн кернеген елжандылыц, патриоттыц сезiмдер тогысып, бiр-бiрiмен жымдасып кеткендей, сахна мен залды улы eнердiк арцасында астастырып отыратын «кезге кeрiнбейтiн жiптер» цазыцбауша шалынып, кYрмеуге келiп, байланып жатцандай эсер цалдыратынын, сахна тeрiнде Абылай хан мен Кир патшанык, Томирис патшайымнык кYйiне енiп, ролiн атцарган кезiмiзде ез кeзiмiзбен кeрiп, жYрегiмiзбен сезт, кeкiрегiмiзбен TYйсiнгенiмiздi айта кеткеннщ артыцтыгы болмас.

Корытынды

Театр дегенiмiз режиссердщ суреткерлiк устанымы негiзiнде такдалган тацырыпца телiген циял цалыбынык eзегi арцылы жэне актердык тэнi мен жан^ниесшщ сахнадагы цозгалыстарынык Yйлесiмдiлiгiнен туатын eнер. Суреткерлiк тандем деп осы еш eнерпаздык бiр кекютште, бiр уайым мен шыгармашылдыц достыц Yндестiгiн айтамыз. Режиссер цолында цамшысы бар арбакеш, ал актер божыга жегiлген жабы емес. Актердык жаны мен тэт бiр образды цурап, бiртутастанFанда гана актер табысца жетедi, шынайы eнер кeрсете алады. Сахнадагы адам мен eмiрдегi адамнык айырмашылыгы да осында. КYнделiктi eмiрдiк адамы елмен араласцанда eзiнiк сезiмiн, жанын ашыц, «жалакаштап», жарцыратып кeрсетуге тырыспайды. Себебi ол жерде шартты рефлекстi цорганыс реакциясы пайда болады. Онык кYлкiлi немесе ыкгайсыз жагдайда цалгысы келмейдi, шш сезiм дYниесi ешкiмдi цызыцтырмайды деп ойлайды. 0зi eмiр кешiп отырган цогам одан, тeкiрегiндегi басца адамдар сияцты eзiн-eзi «тiзгiндеп» устауды талап етедк Ол eзiнiк бYкiл сезiмiн, тэн

толцынысын «уысында» устай бiлуi, iшкi жан^ниесшщ «толцуларын» ацылына баFындыра бiлуi керек. Кысцасы, емiрде, цоFамда, адамдар арсында езiн «сыр алдырмай», салмацты устауы тиiс. Ал актердыц мацсаты мYлде белек, ол керермендi сендiрiп, «жетекке алып, соцынан ертуi», кYлдiруi немесе жYрегiн елжiретiп, кезiне жас Yйiруi цажет. Актер сез айтардыц алдында, (кейде сезбен цатарластыра) эуелi ойша, суреткерлш ацылымен жасайтын образын циял элемшде орнатады, сосын барып, керерменнщ санасын «сыйцырлап», жYрегiне жетуге тиют шеберлiк эдiстерiн, сахналыц эрекеттерiн, цимыл-цозFалыс, ишараттарын жан кYЙзелiстерiн, жYрегiн «юке цосады».

Адам баласына Жаратушы бiр Fана емiр берген. Сол себепт де олар сол жалFыз емiрiн цорFаштап элек, екiнiшпен етпесе екен, тетеге тап болмай аман жYPсем екен деп ттейдк Ал актер адамныц сахнада екi «емiрi», ем жан-ДYниесi бар. Бiрi езiнiц наFыз жан-ДYниесi де екiншiсi - ойнайтын кейiпкердiкi. Жалпы актер сахнада бiрнеше рольде ойнайды Fой, демек бiрнеше адамныц жан кYЙзелiсiн бастан кешiредi. Сейте тура ол бiр Fана тэннiц иесi. Ал ендi бiрнеше адамныц жан-ДYниесiн жалFыз тэндi бiр адамныц бойына цалай цабыстыруFа болады? Бiр цараFанда бул езi оп-оцай-ац нэрсе болып керiнедi, дегенмен, ол ете кYPделi цубылыс жэне мYмкiн де емес, тiптi санаFа сыймайтын сияцты.

Бiздi цоршаFан емiр, театрмен

салыстырFанда сан цырлы, кYPделi екенi даусыз. Бiрац театр да кей тустарда емiрден кYPделi боп кетедк Театрдыц ез зацдылыцтары бар жэне мунда уацыт мелшерлi, цасац тэрттпен белiнген. Бiр мезгiлде театр цабы^асынан тыс, сыртта басца уацыт жYрiп жатады, ал сахнадаFы, шымылдыц iшiндегi - басца уацыт. СахнадаFы емiр эдеттегiден элдецайда ыцшам, сыFымдалFан. Жай емiрдегi ондаFан жылдар сахнада жарты-ац саFатца сыйдырылады. Кейде сахнадаFы екi-Yш саFаттыц емiрде тутас бiр FасырFа сыймайтын оциFалар «етiп» жатады. Режиссер мен актер, еш суреткерлш тулFа, жан ДYниесiне жоFарыда сез болFан кезецдiк кецiстiктердiц муц-муцтажы, заманалар мен Fасырлар цупиялары мен сырлары сыйып кететiн шыFармашыл адамдар болуы керек.

Орайы келгенде айта кетер бiр жэйт, ултымыздыц мэдени мурасын тiрiлтiп, оны келер урпацца аманаттау мацсатында арнайы шешендiк енер театрын цуруды ойластыра жYPгеннiц еш айыбы жоц сияцты. Ол шацырац - театр енерiнiц керерменге ерекше эсер ететш цурал-тэсiлдерi арцылы, сонау Майцы биден бастау алатын даланыц дара дiлмарлары, мундаFы Теле би, Казыбек би, 9йтеке би сияцты улы тулFа шешендерi бар, тарихы мыц жылдыцтарды цурайтын цазацтыц сез енершщ сан жетпес сырлары мен цылауы кеп цырларына тушындыратын, тамсандыратын, тац цалдыратын тамаша да цасиетт орда болары айдан аныц емес пе.

Пайдаланылган эдебиеттер:

1. Захава Б.Е. Взаимодействие между режиссером и актером. - М.: Упр. театрами НКП РСФСР, 1934. Б. 33-34.

2. Вахтангов Е.Б. Материалы и статьи / Сост. Ред. Л.Д.Вендровская - М.: Всеросс. театральн. Общество, 1959. Б. 206-207.

3. Туранкулова Д. Сахна тшк Оку куралы. - Алматы: БЫм, 1999. -Б. 15 .

4. МYсiрепов Р. 5 томдык шыг. жинагы. - Алматы: Жазушы, 1973.-Т. 2. -Б. 44

5. Кундакбайулы Б. Заман жэне театр енерк-Алматы: 0нер, 2001. -303

6. Стефанов В. Драма и композиция. - София, 1965. 33

7. К,аракыпшак Кобыланды: Терт пердел^ сепз суреттi дастан-драма // Эуезов М. Жиырма томдык шыгармалар жинагы. - Алматы: Жазушы, 1982. -Т.1. -153 б

8. Румянцева Н. Что и как? Театральная жизнь. Заметки из Алма-Аты // Советская культура. 1968. -6 июня (№66). - С. 3.

9. Кундакбаев Б. Мухтар Эуезов жэне театр. - Алматы: йылым, 1997. -222 б

10. Тэжiбаев Э. Казак драматургиясыныц дамуы мен калыптасуы. - Алматы: Жазушы, 1971. - 104 б.

11. Шахимарден. «Томирис». Еш белiмдi трагедия. -2000. -Б. 25

12. [Жумабаева М. ¥лы курбандык.// Егемен Казакстан, -2001. 31 кацтар.-Бб. 56-58.

18. Кектбаев Э. «Абылай хан»// 12 томдык шыг. жинагы - Алматы: 0лке, - Т. 6. 1999.- 177б.

Т.К. Жаманкулов, Д.А. Жусип

Казахская национальная академия искусств имени Т.К. Жургенова (Алматы, Казахстан)

ЗНАЧИМОСТЬ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТАНДЕМА В РАБОТЕ РЕЖИССЕРА И АКТЕРА

Аннотация. Театральное искусство - это единый живой организм, и так же коллективный труд. В одиночку в театре никто не может заниматься творчеством. В спектаклях театра одного актера также нет работы в одиночку. Спектакль - это творческий труд, который создан благодаря тандему актера, режиссера, композитора, художника и автора пьесы. Каждый актер, в соответствии со своим умением, способен творчески выполнять свою роль и обогащать ее своим собственным стилем, жестом, так же §

см

своей природной манерой. Художественный организатор сценической структуры сцены - это режиссер, 2

О)

у которого свои взгляды и виденья данного спектакля. Вот именно это очень важная часть процесса, в ^

котором актер и режиссер представляют собой взаимное понимание творчества и творческий тандем. ^

Однако во многих отношениях есть и аспекты, которые сдерживаются творческими амбициями актера и -2

I

режиссера и могут не совпадать с желанием того или иного. Когда режиссер начинает вводить в рамки §

^

актера с такими высказываниям как «Кто ты такой, когда стою я?», а актер держит позицию «Чем я хуже .§

<с

тебя?», это большой ущерб театру. Сознательное понимание творческого разума и творческого подхода д

зависит только от умопомрачительного режиссера, воображения и культуры, а так же его интелекта и

и профессиональной этики. Как правило, недостаточно эрудированный и недостаточно начитанный актер начинает повторять движения, знаки и манеры и характеры, которые переходят от роли к роли, обычно, подталкивая его на штамп. Поэтому зритель, который видит данный уже представленный до этого характер в другом спектакле начинает путаться и подвергаться большому диссонансу. От такой работы актера над ролью нет ни какой разницы между положительной и отрицательной. Работа которая подвергает зрителя к отчаянию и не пониманию не является настоящим творчеством. Выполнением сценического образа не является грим, броский костюм или же некие кривляния, это не значит что актер создал образ, характер многие артисты увы, этого так и не поняли. Сценический жест не обязательно зависит от определенных обстоятельств, но большую часть времени требуется понимать жанр спектакля. Если вы не нашли именно такой правильный ритм в монологе, и если вы не нашли точный образ, и то что вы делаете в правильном направлении, то вы можете вызвать смех в зале. Ключевые слова: действенные слова, декломация, подтекст, монолог, диалог, образ, новые формы и режиссер, актерское мастерство, зрительский вкус, художественный взгляд.

T.K. Zhamankulov, D.A Dzhusip

T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakh&an)

THE ESSENCE OF THE ARTIST'S TASTE OF THE DIRECTOR AND ACTOR Abstract

Theater art is a unique living organism and a collective effort as well. Nobody can do it individually. The performances of one actor's theater are also not a single work. Performance is an elaboration of collective artists - actors, directors, artists, composers, drama authors and others. Each actor, in accordance with his or her skill, is able to perform his own role in the creative way, and enrich it with their own style, gesture, and mannerism. The artistic organizer of the stage scenic structure, director, has his own peculiarities and views. This is a very important part of the process where the actor and director represent a peer-to-peer understanding of creativity, and a creative tandem. However, in many respects, there are also aspects that are hindered by the creative ambitions of the actor and director. When the director says, "Who are you when I am standing?", And the actor says "I'm no worse than you", it's a serious detriment to the theater. Conscious understanding of creative intelligence and creative approach depends only on the mind-blowing director, his imagination, culture, intelligence, and professional etiquette. As a rule, the insufficiently erudite and insufficiently well-read actor begins to repeat the movements, signs and manner, which move on from role to role, pushing him into cliché. Therefore, the audience in the hall is disturbed, sad, shocked and confused by the role. From such an actor's work on the role, there is no difference between positive and negative. The artistic performance that has made the spectator so desperate is not a true art. The performance of the stage image does not come down to makeup, a catchy costume or some kind of antics, this does not mean that the actor created the image, the character. Many artists, alas, did not understand this. The stage gesture does not necessarily depend on certain circumstances, but most of the time it is required to understand the genre of the performance.

If you didn't find exactly the right rhythm in the monologue, and if you didn't find the exact image, and what you are doing is not in the right direction, then you can cause laughter in the hall and you may be left in the disgrace of the sincere community.

Key words: Action Word, Formal Declaration, Lecture and Complement, Monologue, Dialogue, Chemistry, Heroism, New Forms and Directors, Actor Skills, Audience Tasting, Stage Solution and Culture.

Авторлар туралы мэл1мет: Жаманкулов Тунгышбай Кадырулы -Т.К.ЖYPгенов атындагы улттык енер академиясынын актер шеберлiгi мен режиссура кафедрасынын профессоры, КР халык артиа, КР Мемлекеттiк жэне Жастар одагы сыйлыктарынын лауреаты, енертану гылымыньщ кандидаты, ЖАК профессоры. (Алматы, Казакстан). e-mail: t.al.tarazi@mail.ru.

ЖYсiп Дэрия Эбдiмэлiккызы - Т.К•ЖYPгенов атындагы Казак улттык енер академиясынын актер шеберлМ мен режиссура кафедрасынын доценл, КР Жастар одагы жэне КР Тунгыш Президентi Коры сыйлыктарынын лауреаты, КР енбек сщрген кайраткерi. (Алматы, Казакстан). e-mail: t.al.tarazi@mail.ru

Сведения об авторах: Джаманкулов Тунгышбай Кадырович - профессор кафедры актерского мастерства и режиссуры Национальной академии исксств им. Т.К.Жургенова, народный артист РК, лауреат Государственной премии и премии Союза молодежи РК, кандидат искусствоведения, профессор ВАК. (Алматы, Казахстан). e-mail: t.al.tarazi@mail.ru.

ЖYсiп Дэрия Эбдiмэлiккызы - доцент кафедры актерского мастерства и режиссуры Национальной академии исксств им. Т.К.Жургенова, лауреат премии Союза молодежи и премии Первого Президента РК, заслуженный деятель РК. (Алматы, Казахстан). e-mail: t.al.tarazi@mail.ru

Author's bio:

Zhanymkulov Tungyshbay Kadyrovich - Professor of Acting Skills and Directing Department of the National Academy of Arts named after T.Zhurgenov, People's Artist of the Republic of Kazakhstan, Laureate of State and Youth Union Awards, Candidate of Art Studies. (Almaty, Kazakhstan). e-mail: t.al.tarazi@mail.ru.

Zhusip Darya Abdumalikovna - Associate Professor of Acting Skills and z

<S!

Directing Department of the Kazakh National Academy of Arts named f

after TK Zhurgenov, Laureate of the Youth Union of the Republic of ^

Kazakhstan and Foundation of the First President of the Republic of °

Kazakhstan, Honored Worker of the Republic of Kazakhstan. |

(Almaty, Kazakhstan). |

e-mail: t.al.tarazi@mail.ru |