CC BY
37УДК 008(091)(476)«1920/1930»
H. M. Якуш, дацэнт
РЭВАЛЮЦЫЙНАЯ I ПРАЛЕТАРСКАЯ КУЛЬТУРА САВЕЦКАЙ БЕЛАРУС1 У 1920-30-Я ГГ.: 1ДЭЙНАЯ ACHOBA I ТВОРЧЫЯ ПОШУК1
The article reveals revolutionary ideas in the field of art and literature during the period of formation of Belarusian Soviet culture. It reflects the struggle between realists art and adherents of «industrial art» and those of radical left trends which led to creative work and experimental modernism.
The article analyzes ideas and principles which served as the basis for Belarusian literature science which considers literature to be a specific form of social life. It outlines theoretical discrepancies between representatives of the formal school of pseudorevolutionary conceptions, sociological methods and lefov nigilism.
Уводзшы. Савецю перыяд развщця бела-рускай культуры ахашу 1917-1991 гг. 1 быу звя-заны з працэсам1 пралетарска-сацыялютычнага будаунщтва. Савецкая беларуская культура стала складанай I супярэчл1вай з'явай, якая аб'яд-нала тататтарную сацыякультурную м1фало-пю, агазм, щэалапчны дагматызм, парушэнш правоу асобы, падауленне шшадумства з бяс-прэчным1 поспехам1 1 дасягненням1 у галше адукацьп, навую, мастацкай творчасщ.
Асноуная частка. У станауленш гэтай культуры асабл1вае месца займаюць 1920-я - пач. 1930-х гг. як час культурнага плюратзму 1 творчых пошукау новага. Тэарэтыкау 1 практы-кау сацыялютычнага ладу щкавша пытанне аб формах культуры, яюя б змагл1 замацаваць пал1тычную перамогу рабочага класа I забяспе-чыць будаунщтва грамадства сацыяльнай спра-вядл1васщ. Дамшантную танальнасць распача-тага культурнага будаунщтва вызначат разна-стайныя праявы рэвалюцыйнасщ. Па-першае, тэарэтычнай асновай культурнага руху стау русю варыянт марксюцкай канцэпцьи культуры, яю звязвау асветнщюя ¿дэалы гумашзму, роунасщ I свабоды з сусветнай пралетарскай рэвалюцыяй. Па-другое, неарамантызм I эстэ-тыка авангардызму злучат ¿дэю перастварэння сусвету I духоунага абнаулення чалавецтва з жыццясцвярджальнай энэрпяй народных масс, узбуджаных 1 натхнёных рэвалюцыйным па-рывам. Па-трэцяе, сацыякультурнай састауной часткай пасля кастрычнщкай эпох1 стала культурная рэвалюцыя як працэс злому юнуючых стэрэатыпау грамадскай самасвядомасщ I адпа-ведная дзяржаунай палпыка, ¿дэйна сюраваная на выкараненне мяшчанскага ¿ндывщуатзму, выхаванне чалавека у духу калектьтазму, штэр-нацыянал1зму 1 атэ1зму.
Узятыя разам щэ1 рэвалюцыйнасщ афармлял1 пстарычную перспектыву культурнага, найперш мастацкага, жыцця у сукупнасщ 1 супастауленш розных з'яу. Да 1920 г. тут не было галоуных 1 другарадных падзей - усе был1 важныя, а са-дзейтчанне ус1м новым пачынанням у галше мастацтва без вщавочнай перавап якога-небудзь аднаго напрамку давала магчымасць праявщца розным школам 1 стылям, вызначала разнастай-
насць творчых пошукау, дапамагала станаулен-ню прафес1янашзму у выяуленчым мастацтве, тэатры, музыцы. У распаусюджванш мастацкай культуры яшчэ не замацавалася такое паняцце, як «цэнтр - перыферыя». Кожны больш-менш буйны горад становщца культурным цэнтрам свайго рэпёна. Практычна ва уах ¿х адзначаецца уздым творчай шщыятывы 1 паусюднае развщцё музычнаасветнщюх аргашзацый, мэтанаюрава-ная масава-мастацкая работа. Пры гэтым мастацтва удзельшчае у тэатрашзацьи жыцця, вы-ходзщь на вулщы, рэатзуе задачу прыцягнення народа да культурнага будаунщтва.
Вастрыню момантам мастацкатворчай дзей-насщ надавала шырокая культурна-прапаган-дысцкая работа такой л1таратурна-мастацкай 1 музычна-асветнщкай аргашзацьп, як Пралет-культ. Змагаючыся за наватарства I адмауляю-чыся ад традыцыйнай творчасщ, пралеткуль-таусюя прапагандысты «новага мастацтва» нярэдка зводзЫ яго да спрошчанага узроуню, абсалютызават сацыяльна-класавую прыроду культуры, замацоувал1 вульгарызатарсю пады-ход 1 услаулял1 мастака, яю выказвау «думку аб разбурэнш помшка мастацтва».
У першы паслякастрычнщю перыяд (19171920 гг.) рэвалюцыйнае мастацтва Беларус1 была цесна звязана з палггычным падзеям1, што ад-бывашся як на яе тэрыторьи, так 1 у Петраградзе, Маскве, Смаленску, Вшьш, арм1ях Заходняга фронту. Асабл1ва трэба вылучыць культурна-ас-ветную работу па аптацьп I прапагандзе рэвалю-цыйных щэй Паштычнага упраулення Заходняй арми I Захфронту РОСТА, якая вялася у цеснай сувяз1 са Смаленсюм Пралеткультам, Смален-сюм аддзяленнем Усерасшскага саюза работш-кау мастацтва I аддзелам народнай асветы Заходняй вобласщ. Ужо на 1-м пасяджэнш канфе-рэнцы1 Пралеткульта было праведзена рашэнне аб стылях афармлення гарадоу Заходняй вобласц1 (Беларус1) да святкавання 1-й гадав1ны Вял1кага Кастрычн1ка, агавораны грашовыя сумы, як1я для гэтага выдавал1ся В1цебску (10 000 руб.) 1 Оршы (3000 руб.) [1]. Пры паштычным упрау-ленн1 Заходняга фронту юнаваш мастацк1я май-стэрш, тэатральныя трупы, з як1м1 актыуна су-працоун1чал1 граф1к1, дэкаратары, плакатысты
Петраграда, Масквы, Мшска, Бабруйска, Вщеб-ска. Яны праводзш мастацкае дэкарыраванне вагонау аптпаяздоу I афармленне аптпунктау. Сярод тых, хто супрацоушчау з пал1таддзелам1 Чырвонай Армп Заходняга фронту, ёсць проз-вшчы С. Эйзенштэйна (будучы вядомы дзеяч савецкага кшематографа), У. Штрашха, А. Ма-рыкса (будучы вядомы мастак-сцэнограф бела-рускага тэатра), К. Елюеева (у будучым мастак ча-сотса «Крокодил», працавау у Мшску да 1921 г.), М. Цэханоускага (графш, удзельшчау у рабоце Наркамасветы Беларуа), В. Стржэмшскага, I. Вай-ткова (юравау мастацюм1 майстэрням1 Пал1тад-дзела, затым Домам чырвонаармейца у Мшску) I шш. 1х дзейнасць 1 творчыя пошую пауплывал1 на метадалапчнае афармленне пралетарскага мастацтва Беларуси якое занялося стварэннем новых форм, новага прасторавага аяроддзя, экс-перыментам1 з матэрыяламг Менав1та на такой аснове разгарнулася барацьба пам1ж рэалютыч-ным мастацтвам 1 носьб1там1 щэй «вытворчага мастацтва» - футурыстам1 1 супрэматыстам1, ку-бютам1 1 зуам новым1, дагэтуль невядомым1 мастацюм1 плынямг
На некаторы час месцам тэматычнага дыспу-ту, цэнтрам «левага» мастацтва стау Бабруйск, дзе у 1919 г. была наладжана Першая дзяржау-ная выстаука рамесшкау 1 мастакоу, на якой экспанавалюя I граф1чныя аркушы Я. Драздов1ча з элементам! новай рэвалюцыйнай с1мволш у якасщ амвалау маладой рэспублЫ [2].
У адрозненш ад Бабруйска, Гомель у 19191920 гг. становщца цэнтрам афармленча-апта-цыйнага мастацтва. У таюм наюрунку дзейшча-юць жывашсная майстэрня «Арцель», мастацкая студыя 1мя М. А. Урубеля, мастацка-плакатная майстэрня Усерасшскай аргашзацьп работшкау мастацтва. Яны распрацоуват эсюзы агульнага афармлення горада з выкарыстаннем зеляншы, плакатау, малых архгоктурных форм, вывучал1 асновы гравёрнага мастацтва, лп-аграфп, фрэсю.
Моцнае ядро мастакоу рэашстычнага напрам-ку склалася у г. Вел1жы Вщебскай губерш. Там была адкрыта народная мастацкая школа, праца-ваш мастацюя студьп. Выхаваучую работу вял1 мастаю, яюя атрымаш адукацыю у Пецярбург-скай акадэмп мастацтвау, яны был1 аб'яднаны лозунгам! перадв1жшкау 1 з энтуз1азмам адгукну-тся на новыя рэвалюцыйныя падзег Гэта, най-перш, М. Керзш, М. Эндэ, В. Волкау, М. М1халап, А. Жукоусю, У. Хрусталёу. Мэты 1 заданы новай школы был1 акрэслены у спецыяльна складзенай праграме «Пралетарскае мастацтва» [3].
Найбольш жа щкавым стау феномен Вщеб-ска, у яюм з 1918 па 1922 гг. жыл1 1 працавал1 вядомыя лщэры авангардызму, аргашзатары I стваральнЫ «новай» школы мастацтва К. Ма-лев1ч, М. Шагал, Л. Лющю, В. Ермалаева 1 шш.
У 1918-1919 гг. упаунаважаным па справах мастацтва Вщебскай губерш быу М. Шагал, яю
правёу работу па зборы мастацюх сш горада у двух напрамках - афармленне Вщебска да гада-вшы рэспублш (сам брау удзел у падрыхтоуцы некальюх пано) 1 адкрыццё мастацкай школы, якая парывала са старой акадэм1чнай сютэмай, давала магчымасць кв1тнець «леваму» мастацт-ву I разам з тым захоувала I паслядоуна пра-водзша прынцып працоунай школы [4].
Менав1та Вщебская мастацкая школа I дала магчымасць убачыць, як «левыя» рабш спробу атаясамщь сваю асабютую творчасць з задачам! рэвалюцыйнага мастацтва. Пасля ад'езду з В> цебска М. Шагала лщэрам творчага наватарства 1 юраушком Дзяржауных мастацюх тэхшчных майстэрняу Вщебска стау футурыст-супрэма-тыст К. Малев1ч. Ён жа удзельшчау у стварэнш аднаго з мацнейшых 1 перспектыунейшых аб'-яднанняу тых часоу - «Сцвярджальнш новага мастацтва» («Утвердители нового искусства» -УНОВИС). Вщебск на некаторы час (19201922 гг.) станов1цца горадам, дзе ажыццяу-лял1ся планы 1 задумы К. Малев1ча 1 яго паплеч-н1кау. Навучальная установа ператвараецца у сапраудную эксперыментальную базу для рас-працоук1 новых форм у дызайне, арх1тэктуры, афармленн1. Малев1ч выдае серыю брашур па пытаннях новага мастацтва: «Бог не сюнут», «Мастацтва, царква, фабрыка», «Супрэматызм»; друкуюцца даследаванн1 В. Ермалаевай I М. Коган па пытаннях развщця куб1зму 1 выкарыс-тання яго у новай школе, у вывучэнш метаду Малев1ча. Але 1 у «авангардным» Вщебску ¿шла вострая барацьба пам1ж форматворчым мастацтвам «левых» 1 рэал1стычнай традыцыяй старой школы, у прыватнасц1 школы Ю. Пэна. Што ж датычыцца агульнай тэндэнцы1, то да сярэдзшы 1920-х гг. у выяуленчым мастацтве Беларус1 узмацняюцца натурал1стычныя рысы 1 замацоуваецца манументал1зм.
Ц1кавай старонкай паслярэвалюцыйнага савецкага мастацтва стау беларусю аг1тацыйны плакат, у станауленн1 якога важную ролю адыг-рау распрацаваны У. I. Лен1ным у 1918 г. план манументальнай прапаганды. Плакаты з'яуля-юцца у Беларус1 з сярэдз1ны 1918 г. Яны належал! маскоусюм мастакам 1 дастаулялюя у бе-ларуск1я гарады аптпаяздамь Затым актыуную дзейнасць па стварэнш плакатных аркушау 1 1х выданш распачало В1цебскае аддзяленне РОСТА 1 аддзяленне РОСТА Рэуваенсавета Заходняга фронту.
Прыкладам таго, як разумел! новы рэвалю-цыйны плакат прыхшьнш «левага» мастацтва, л1чыцца плакат Л. Лющкага «Кл1нам чырвоным 61 белых» (1920 г.), дзе змест твора раскрываецца пры дапамозе розных камбшацый геаметрыч-ных ф1гур белага 1 чырвонага колерау. Яны с1м-вал1завал1 супрацьстаячыя арм11, 1 выява нагад-вала ваенную карту пазщый з характэрным1 сцяжкам1, знакам!, стрэлкамь Гэта быу яскравы
прыклад пошукау новай знакавай сютэмы суп-рэматызму, яю пераканауча паказау перспек-тыунасць I будучыню такога роду фармальных пошукау мастацтва.
Выдавецкая аптацыйнай дзейнасць была цесна звязана з падзеям1 на фронце, з фактам вызвалення беларусюх гарадоу I вёсак, з пасяу-ным1 кампашям1, з культурна-асветнай тэматы-кай. Паступова акрэслшся асноуныя падыходы да плакатнага мастацтва: пазбяганне шюстра-тыуных перабольшванняу 1 «буржуазнай» кар-цшнай дэкаратыунасщ, прастата I даходл1васць зместу. Сюжэты для сва1х творау мастаю-пла-катысты чэрпат з партыйных лозунгау, паста-ноу, дэкрэтау, рэвалюцыйных песень. Шэраг плакатау-лютовак, дыяграм з'яв1уся у сувяз1 з правядзеннем таюх мерапрыемствау 1 кампанш, як «Тыдзень дапамоп фронту», «Барацьба з паленым голадам», «Дзень савецкай прапаган-ды», «Партыйны дзень», «Камунютычны субот-шк», «Харчовы двухтыднёвш», «Тыдзень За-ходняга фронту».
На з'яуленне новых вщау 1 жанрау плаката аказвала уплыу аптацыйнай графша газет I ча-сошсау.
Таюм чынам, можна зазначыць, што у 1917-1920 гг. на Беларус1 адзначаецца феномен «рэвалюцыйнай» культуры, яю знаходзщь ува-сабленне у мастацкай творчасщ. Яна уключала у сябе элементы эксперыментальнага мадэршз-му, звязаныя з лозунгам прыцягнення мае да культурнага будаунщтва, што «размывала» кла-савую ¿дэю пралетарскай манаттнасщ.
3 пачатку 1920-х гг. культурная рэвалюцыя становщца часткай сацыялютычных пераутва-рэнняу 1 выкарыстоуваецца як сродак унутры-партыйнай паттычнай барацьбы. У. I. Ленш у працы «Странички из дневника» вызначыу у якасщ асноуных культурных задач лшвщацыю культурнай адсталасщ, найперш нешсьменнас-щ насельнщтва, адкрыццё прасторы для развщ-ця творчых сш працоуных, фарм1раванне сацы-ялютычнай штэлпенцьи 1 забеспячэнне пана-вання навуковага камушзму.
3 таюх падыходау працягвалася афармленне новай культурнай беларускай прасторы. Адмет-ную ролю пры гэтым адыграла нацыянальна-культурная 1 нацыянальна-дзяржауная палпыка 1920-х гг. - паттыка беларус1зацьп. Яна стала магчымай дзякуючы пэунай эканам1чнай стаб1-л1зацьп у СССР 1 БССР 1 абнауленню нацыяна-льнай паттыю РКП(б).
1нщыятарам1 1 аутарам1 «беларуазацьп» бы-л1 вядомыя дзеячы беларускага адраджэння пачатку XX ст., яюя свядома прыйшл1 да бальша-в1коу. Менав1та яны вызначыл1 асноуныя щэ1 «беларус1зацьп»: дзяржаунасць мовы, стварэн-не беларусюх школ I адначасова школ для прадстаушкоу шшых народау, перавод справа-водства на беларускую мову I г. д. Але галоу-
нае - гэта пашырэнне працы 1 умоу для узмац-нення кансалщацыйных працэсау аб'яднання беларусау I замацавання нацыянальнай самас-вядомасщ. Таюм чынам, гэта была палпыка да-лейшага беларускага адраджэння. Шэраг ака-л1чнасцей 1 псторыка-культурных момантау ра-бш яе надзвычай складанай справай. Да таго ж шырокае выкарыстанне адмшютрацыйных мета-дау 1 непазбежны щэалапчны дыктат абмя-жоуват сферу культурнага будаунщтва, прыво-дзш да сутыкнення двух падыходау: бальша-вщкага, класавага I беларускага, нацыянальнага.
Падыходзячы да нацыянальнага пытання як самадастатковага па значэнш 1 займаючы паз1-цыю разумнага яднання нацыянальнага 1 штэр-нацыянальнага момантау, тагачаснае паттыч-нае юраунщтва здолела шмат зрабщь для раз-вщця беларускай школы, мовы, лпаратуры, стварэння сютэмы культурных устаноу, яюя магл1 забяспечыць нармальнае функцыяшра-ванне нацыянальнай супольнасщ. Пры гэтым правы нацыянальных меньшасцей на свабоднае культурнае выяуленне таксама захоувалюя 1 за-бяспечвалюя. За адносна каротю час был1 пра-ведзены даследаванш праблем культуры, сацы-яльна-эканам1чных 1 паттычных працэсау у грамадстве, навукова распрацаваны некаторыя практычныя праблемы беларускага мовазнауст-ва, прадоужылася разв1ццё беларускага л1тара-туразнауства, г1старычнае, археалаг1чнае, этна-граф1чнае вывучэнне Беларус1.
1дэйная барацьба 1 сутыкненне прынцыпау у сферы культуры да канца 1920-х гг. мел1 найперш метацалаг1чнае прымяненне. Гэта наглядна пацвярджае л1таратуразнауства, у яюм вялася выпрацоука зыходных прынцыпау вывучэння л1таратуры не только як помшка п1сьменнасц1, але 1 як спецыф1чнай формы выяулення духоу-нага ж^1цця народа. У л1таратурна-навуковым жыцщ Беларус1 у гэты час ¿шла вострая барацьба пам1ж лефаусюм н1г1л1змам, тэорыям1 фар-мальнай школы, псеударэвалюцыйным1 канцэп-цыям1, прых1льн1кам1 сацыялапчнага метаду. Шырока распаусюджвал1ся вульгарызатарск1я погляды, паводле як1х п1сьменн1к з сялянскага асяроддзя н1быта не меу магчымасщ узняцца над абмежаванасцю свайго класа, стаць побач з пралетарск1м шсьменшкам. У вострай барацьбе дам1нуючым стау сацыялаг1чны метад, а най-больш перспектыунай аказалася паз1цыя тых даследчыкау, хто прызнавау сацыяльную дэтэр-мшаванасць з'яу мастацтва, але разам з тым ¿мкнууся ул1чваць ¿х адносную самастойнасць, браць пад увагу эстэтычную змястоунасць 1 па-знавальныя функцьп.
Гэты падыход выразна праяв1уся у навуко-вай практыцы М. Гарэцкага як аутара «Г1сторы1 беларускай лп-аратуры». Для Гарэцкага адноль-кава непрымальныя 1 прагматычны погляд на ль таратуру як на ¿люстрацыю тых щ ¿ншых сацыя-
лапчных 1 щэалапчных тэзюау, 1 пазщыя прыхь льшкау фармальнай школы у вывучэнш мастацтва. Ён л1чыу, што лп-аратура заслугоувае права на юнаванне, каш яна «па духу, па спосабу мыслення, па щэалогп» звязана з творчым1 сь лам1, з'яуляецца «народнай 1 нацыянальнай», кат яна прасякнута пафасам сацыяльнасщ I нясе глыбою маральны, гуманютычны змест. 1дэал народнага, нацыянальнага шсьменшка найбольш поуна, паводле уяуленняу М. Гарэцкага, увасо-бш Ф. Багушэв1ч, Я. Колас, а у старажытнай л1таратуры - Ф. Скарына [5].
Значным крокам на шляху пошукау новай метацалогп беларускага л1таратуразнауства стат метадалапчныя распрацоую I. Замоцша. Ён па-слядоуна закшкау да мэтанаюраванага выкарыс-тання вопыту м1нулага, усведамляючы у той жа час неабходнасць абнаулення ранейшых пады-ходау, у тым л1ку метадалогп культурна-пста-рычнай школы, да якой належау раней. Вучоны аб'яуляе сябе прыхшьшкам марксюцка-сацыяла-пчнага метацу даследавання л1таратуры I ¿мкнецца творча выкарыстаць дасягненш марк-сюцкай фшасофп, тэорьи пазнання у фшалапч-ной навуцы, пераадолець выдатю, уласщвыя сацыялапчнаму падыходу да з'яу мастацтва.
У сва1х працах «Пуцшы беларускай лп-ара-туры», «Беларуская драматурпя» I. Замоцш зраб1у смелую спробу стварыць самастойны ю-рунак у даследаванш слоунага мастацтва. Ён вызначыу чатыры «моманты у каардынацьи л1-таратурнай творчасщ», чатыры этапы у вывучэнш л1таратуры 1 канкрэтнага твора: так званы «генетычны сштэз», «фармальна-мастацю сш-тэз», «сацыялапчны сштэз», «¿дэалапчны сш-тэз». Прапануючы гэтую у пэуным сэнсе меха-шстычную схему, вучоны ¿мкнууся пераадолець аднабаковасць, спрошчанасць л1таратура-знаучых канцэпцый свайго часу, яюя недаацэ-шват ролю творчай асобы мастака, адмаулял1 яму у праве на светапоглядную эвалюцыю.
А вось М. П1ятухов1ч мехашзм узаемадзеян-ня базюу I надбудовы, эканомш I духоунага жыцця разумеу спрошчана. Мастацкую твор-часць, узровень щэйнай сталасщ шсьменшка, своеасабл1васць яго творчай манеры ён вы-водз1у непасрэдна з узроуню эканомш. Нават мастацкая форма твора кватфшавалася ¿м як «вытворнае ад сацыяльна-эканам1чных факта-рау» [6]. М. П1ятухов1ч падзяляу думю, згодна яюм творчая дзейнасць шсьменшка прадвызна-чана яго класавай пс1хащэалопяй, за межы якой ён не можа выйсцг
Рэальныя цяжкасщ фарм1равання метадала-пчных прынцыпау л1таратурнага анатзу паказ-ваюць, наколью ¿дэйна шматграннай была па-лпра культурнага жыцця Беларус1 у 1920-я гг., наколью поуна рэал1зоувалася устаноука на кансалщацыю, згуртаванне ус1х творчых сш дзеля адраджэння нацыянальнай культуры. Сумесна актыуна дзейшчал1 майстры мастац-кага слова 1 прафесшныя вучоныя, адстойвал1 свае погляды шбелкультауцы (члены шсты-тута беларускай культуры), «маладнякоуцы», «палымянцы», «узвышэнцы» (прадстаунЫ творчых аб'яднанняу «Маладняк», «Узвышша», «Полымя»).
Заключэнне. Таим чынам, у беларускай са-вецкай культуры 1920-х гг. адзначаецца сштэз щэй пралетарскага сацыялютычнага будаунщт-ва, рацыянатзму, рэвалюцыйнага авангардызму 1 нацыянальнага адраджэння. Аднак ужо з ся-рэдзшы 1920-х гг. разгортваецца щэйна-паштыч-ная барацьба КП(б)Б за усеагульны кантроль над працэсам1 грамадскага жыцця, у рамках якой пастаулена пытанне пераадолення нацыянальна-дэмакратычных праяу, што ущскаюць класавы пралетарсю штарэс. Па меркаванш партыйных щэолагау, л1таратурна-творчая I навуковая штэ-лпенцыя выстауляе нацыянальную форму культуры насуперак яе сацыяльнаму зместу. Пры тагах абвшавачваннях была згорнута паштыка беларуазацьи, пачалюя ганенш, а затым I рэп-рэс11 у дачыненн1 да беларускай нацыянальнай штэллпенцьи. 3 гэтага моманту распачынаецца працэс пераутварэння культуры у спецыф1чную пал1тыка-1дэалаг1чную с1стэму, спосаб праяу-лення аутарытарнай свядомасц1, унутрана звя-заны з уладай.
Л1таратура
1. Известия исполнительного комитета Совета Западной области и Смоленского Совета. -1918. - 26 сентября.
2. Искусство. - 1919. - № 23. - С. 3.
3. Известия Велижского уездного Совета рабочих, крестьянских и батрацких депутатов. - 1919. - 1 марта.
4. Лерман, М. Из воспоминаний о мастере / М. Лерман // Творчество. - 1987. - № 6.
5. 1нстытут беларускай культуры / М. П. Кас-цюк [1 шш.]; пад рэд. М. П. Касцюка. - Мшск: Навука 1 тэхшка, 1993. - С. 65-71.
6. П1ятухов1ч, М. М. Нарысы г1сторы1 беларускай л1таратуры / М. М. П1ятухов1ч - Мшск: Выд-ва 1нбелкульта, 1928. - С. 6.
