CC BY
91
С. Каримова
ВОЬСЕАНИГОРЙ ХАМ ЧУ Н УНСУРИ САБКИ ПУБЛИТСИСТЙ ДАР "РУЗНОМА"-И САДРИ ЗИЁ
Вожатой калидй: таърихи публисистикаи тоцик дар огози царни XX, "Рузнома"-и Садри Зиё, сабкишносй, ёддоиттависй, сафарнома
Маълум аст, ки дар насри бадеии классикии точик масъалаи вокеанигорй ва таваччух ба ходисахои мавчуд ва таассуроти аз мушохида берун омада, бештар дар осори сафарнома ва ёддоштй тачассум дорад. Аммо ба назар мерасад, ки бо зухури насри маорифпарварй ва чадидй раванди инъикоси вокеият дар намунахои дигари наср хам афзун гардид.
Шарифчон махдуми Садри Зиё яке аз бузургтарин равшан-фикрони замони худ буд, ки дар ташаккули адабиёти ин давра бо нигориши осори мухталифи адабй, баррасии масоили ичтимой дар таълифоти худ хидматхои шоёне ба сомон расонидааст.Таваччухи махсуси у ба гуногунии навъхои адабй боис бар он шуд,ки у дар густариши сабки публитсистй низ и акт и муассире аз худ гузорад.
Чун хадафи мо тахкики чанбахои сабки публитсистй дар осори Садри Зиё мебошад, мо бештар эхтимом бар он варзидем, ки ба макоми асари "Рузнома"- у дартачассуми хусусиятхои публитсистии ин сабк таваччух зохир намоем. "Рузнома" асарест, ки барои омухтани шароит, вокеахо ва мухити таърихй ва адабии нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX хеле арзишманд ва сазовори гадкикоти махсуси илмй мебошад.
Садри Зиё асари худро ба пакли тарчумаи холи худ, падар, хешу табор ва шахсони маъруфи замон,инчунин тасвири мухимтарин ходисахои таърихии аморати Бухоро ва намоёнтарин вокеахои
—— —> -,,
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 31 ~
байналхалкй бахшидааст.У банавиштани"Рузнома"соли 1306(1889) баъд аз вафоти падараш Абдушакури Оят аз касалии вабо шуруъ намуда, онро то соли 1917 давом додааст. Соли 1918 пас аз он, ки амир уро дар Каршй хабс карда, молу мулкашро мусодира намуд, ин китоб ва чанд адад асари дигари Шарифчон махдумро сузонда нобудкард. "Бад-интарик-навиштаастЗиё- ...тосоли 1335х(1917) савонеху вакоеи мухимеро чумлатан, хатто таърихи аслу насаб ва вилодати мустанидон, ашхоси маъмулаи асру замонро тамоман дар кайди тахрир кашида "Рузнома" тартиб додам, валекин ин "Рузнома"дар санаи 1 ЗЗбх (1918)дар мавриди мухорибаи Колесуф хамрохи "Тазкират-уш-шуаро»-и назм сухта шуд. Ин "Рузнома" мусаввадаи дигар надошт, аз камоли хирсе, ки дар ин боб доштам, мачбур шудам, ки вакоеи сисоларо дубора нависам"(3.53). Ба ифо-даи мухаккик Салохидцин Сиддикй арзиши "Рузнома" дар ин аст, ки муаллиф ходисаву вокеахои чй дохили Бухоро ва чй хоричи онро холисона, айнан ва то дарачае луруст маънидод кардааст. Муаллиф аз хусуси чанги русу япон харф зада яке аз омилхои асосии дар ин чанг шикает хурдани Русия ва сабаби бар зидди хукумат бархостани халки рус ва дигар халкхои мазлумро чунин ба калам медихад: Асоси адолат бадал шуд ба цавр, Рафоуи ранят cap омад ба давр. Гау;е аз я.уудон кашидй димор, Ки гаштанд овораи yap диёр. Гауе арманиро намуда ситам, Ки хатту забоншон равад дар адам.
...Вале чун ба мардум ситам пета кард, Хама бех вайрон аз он теша кард. Дили халцро хаставу реш кард, Хама халцро душманы хеш кард Садри Зиё дар мураттаб намудани "Рузнома" аз маводи рузномахои форсии "Х,абл-ул-матин», «Сироч-ул-ахбор" ва "Чехранамо" истифода бурдааст, зеро ин рузномахо дар маводи дарч намудаи худ бештар ба масоили сиёсй дахл мекарданд. "Рузнома бо забони хеле содаву равон ва оммафахм навишта шуда, дар он лахзахои басо шавкангезу рухфизои лирикй,ки хеле дилчаспу хаячоновар аст, бамаврид истифода шудааст. Муаллиф дар "Рузнома" калимахои руей ва русии аврупой ба мисоли - магазин, лабка (лавка), губурна - губерния, вагун-вагон, сими тилгиром.
гинирол-генерал, кинос ё киноз-княз. афисар-офийсер, кампония-компания, мошина-машина, импиротрис-императриса, матор, манифест, афтамабил-автомобил, пиразник-праздник, саллот-салют, фарахуд-параход, работник-работник, айроплан-аэроплан ва гайраро истифода бурдааст.Шояд хамин шеваи корбурди вожагони нав буд, ки дар таквияти сабки публитсистии у накши муассир гузошт.
Садри Зиё сиёсати чангчуёнаю горатгаронаи хоричиён, импери-алистони Рарбро. ки нисбат ба халкхои кафомонда раво медиданд, мазаммат карда менависад,ки:'Дували муаззами Урупоро ба хукук-шиносию адолатпарварй ва мутамаддинй мешинохтанд, ин дам ба камоли хакношиносй ва мазолимхою вахшигарй мукаррар сохта-анд. Вахшатхое,ки аз ин фиркаи залима сирран ва аланан (руй меди-хад), агар теъдод намоям,дафтархо мебояд"(3,55). Дар "Рузнома" афкори маърифатхохона ва тараккихохонаи Зиё хеле равшан зохир мегардад. У комёбии олимони амрикоиро дар сохаи тиб, ки шахси беморро аз холати мавт бароварда тавонистаанд, хушнудона хабар медихад. Шарифчон махдум пешрафти сохаи иктисодиёти давлати Япония ва фаъолияти мактабхои касбй техникй, аз хорича даъват карда шудани омузгорон ва ба хорича фиристодани толибилмони японро барои омузиш аз кордонй ва адолатпешагии шох медонад. У чорй будани конуни умумиро, ки хам шох ва хам раият баробар итоат мекунанд, хамчун сиёсати окилонаи рохбари давлат маънидод мекунад. Як катор давлатхои Аврупоро ба мисоли Англия, Пруссия, Фаронса, Италия, Юнон, Австрия,Испания ваРуминияро ном бурда, онхоро хамчун кишвархои бузурги бофарханг дар чахон маънидод мекунад ва ин фикри худро бо чунин байт маънидод мекунад: Хама миллаташ толиби илму фан, Ба та^сили санъат наёсуд тан.
"Рузнома"-и Садри Зиё бо фарогирии унсурхои шеваи ёддоштнавией ва сафарноманависй дар миёни осори ёддоштии ин ахд накши муассир дорад. Мавчудияти ахбори шархихолй. унсурхои марбут ба сафархои муаллиф, фарогирии маводи адабй аз вусъати иттилои муаллиф ва омезахои сабки хам ёддоштнома ва хам сафарнома башорат медихад. Дар ин асос метавон ба чунин хулоса расид, ки дар сабки ёддоштнавией чанбахои услуби публитсистй бештар ба мушохида мерасад. Чун жанри ёддоштнавией баёни мушаххас ва иттилооти дакикро талаб мекунад, хамин чанбаи
----—. ,
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 33 ~
сабкии асархои мазкур онро бештар ба сабки публитсистй рабт медихад. Донишманди эронй Хусайни Размчу хаш оми таснифи осори мансур аз лихози колаб ва навъ дар канори зикри сафарнома анвои зиндагинома ва тарчумаихолиро овардааст, ки осоре аз табори ёддошт махсуб мешавад. У дар шархи навъи зиндагинома чунин менигорад: "Зиндагинома ё биографиё, ки бад-он шархи хол, хасби холи худ, гузориш ва тарчумаи ахвол, тазкираи хол низ гуфтаанд, шомили навиштахое аст, ки дар онхо руйдодхои зиндагии шахсиятхое аз машорихи дину дониш ва бузургони адабу сиёсат шарх дода шудааст"(4,98). Дар мукоиса ба вижагихои шеваи таълифи "Рузнома" маълум мешавад, ки харчанд мафохими тарчумаихолй ва матолиби марбут ба зиндагии муаллиф дар он фаровон ба кор рафтааст, онро мо наметавонем комилан ба навъи адабй шомил кунем. Садри Зиё ин чо дар заминаи китобати ходисаву вокеоти даврони мухталифи зиндагии худ порае аз рузгорашро чой додааст, ки бо асноди мушаххас, вокеоти дакик ва зикри санахои муайян ифода шудааст. Аз назари фарогирии доираи мавод "Рузнома" ба сафарнома наздиктар аст. Зимни тахлили мукоисавй метавон тахмин кард, ки Садри Зиё як равиши навро эчод кард, ки публитсистони бешумор аз он истифода кардаанд.
"Рузнома"-и Садри Зиё бо максади фарогирии вокеахои замони зиндагии муаллиф ва руйдодхои рузгори вай дар пайвастагй бо инъикоси хаёти шахсиаш ба калам дода шудааст."Рузнома" номгу-зорй шудани асарро донишманди точик, академик Мухаммадчон Шакурй (фарзанди Садри Зиё) дар он медонад, ки муаллиф ният доштааст руйдодхои замонашро харрузу харруз ёддошт кунад (5,56). Аз матни комили "Рузнома" бармеояд, ки асар танхо кайду баёни мукаммали ходиса ва вокеахои хамарузаи муаллиф набуда, балки сабти баъзе руйдодхои харруза мебошад. Мухтавои асарро шархи холи муаллиф бо фарогирии вокеахои мухити атроф ташкил додааст:
а) Дар "Рузнома" ходиса ва вокеахои дохиливу хоричй инъикос ёфтааст, ки чунин тарзи нигориш дар осори ёддоштй хеле кам ба мушохида мерасад. Ин равиши кор чанбаи ёддоштй ва инъикоси вижагихои монандро таквият додааст.
б) Тартиби хронологии пакли вокеа ва ходисахои ба зухур омада ва чараёни баёни матлаб риоя шудааст. Муаллиф дакикан санахои фарогирии маводро аз 18 зулхиччаи соли 1306 хичрй мутобик ба ба
18 августи соли 1889 мелодй, баъд аз даргузашти падараш Абду-шакури Оят ofo3 бахшида ба соли 1348 х,ичрй мутобик, ба соли 1929 мелодй анчом медихад.
в)"Рузнома" арзиши таърихй, сиёсй ва илмй дорад, дар он рочеъ ба шахсиятхои сиёсй ва фархангии замой маълумот дода шудааст.
г) Сабки асар ба хусусияти нигориши ёддоштнависй нигаронида шуда, услуби пештара камтар ба мушохида мерасад. Нуфузи чумлаву иборахои арабй дар баёни матлаб ва истифодаи таркиботи арабй дар забони асар бештар эхсос мегардад.
д) Дар "Рузнома" унсурхои забони ёддошт ва сафарнома дар омехтагй ифода ёфтааст. Ин хангоми баёни лахзахои хаёги муаллиф дар мусофират равшан мегардад. Албатта, анчоми чунин сафархо барои Садри Зиё ногузир буд, зеро муддате дар садорати к,озиёти Бухоро кдрор дошт ва бо такрзои вазифа ба манотику шахрхои дигар сафар мекард. Натичаи ин мусофират ва боздидхои муаллиф низ дар густураи ходисаву вок,еахои дар "Рузнома" накдшуда пакт гузоштаанд.
е) "Рузнома" асарест, ки чанде аз нишебу фарози зиндагии Садри Зиё ва чихатхои мухими замони зиндагии уро равшан месозад. Дар ин замина метавон баъзе махсусиятхои хаёти ичтимоию сиёсй ва фархангии авохири садаи XIX ва ду дахаи аввали садаи XX - ро рунамо созад. "Рузнома" асосан аз номи шахси аввал, муаллиф навишта шуда, тамоми вокеахо ва хаводиси замони зиндагии муаллиф,бахусус руйдодхои рузгори вай дар пайвастагй бо хаёти шахсияш ба калам дода шудааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Айнй С. Мухтасари тарчумаи холи худам. -Сталинобод,1958.
2. Садри Зиё. Наводири Зиёия. -Душанбе, 1991.
3. Сиддиков С. Садри Зиё ва тазкирахои у. -Душанбе, 2010.
4.Размчу. Хусайн. Анвои адабй. -Техрон,1384.
5. Шакурй М. Садри Бухоро. - Душанбе. Деваштич,2005.
_УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 35 -
Обозрение как элемент публицистического стиля в «Дневнике» Садри Зиё
С. Каримова
Ключевые слова: таджикская публицистика начала XX века, "Дневник"Садри Зиё, стилистика, жанр воспоминаний, путевые заметки
В статье анализируется использование элементов публицистического стиля в произведении "Рузнома" ("Дневник") выдающегося таджикского просветителя конца XIX- начала XX веков Шариф-джона Махдума Садри Зиё. Утверждается, что произведение Садри Зиё занимает особое место среди прозаических книг начала двадцатого столетия, ибо в ней наблюдается синтез элементов стиля написания воспоминаний и путевых заметок. Автор особо подчеркивает, что новый стиль изложения, впервые встречающийся в "Рузнома" Садри Зиё, в дальнейшем был развит в творчестве Садриддина Айни и Сотима Улугзаде. Также подчеркивается схожесть стиля изложения "Рузнома" СадриЗие с дневниками известного таджикского писателя Пулода Толиса.
Review as an Element of Publiscistic Style in Sadri Ziyo's "Diary"
S. Karimova
Key words: Tajik publiscistics of the beginning of the XX-th century, Sadri Ziyo's "Diary", stylistics, genre of memoirs, travel notes
The article dwells on a usage of the elements ofpubliscictic style in the work "Ruznoma" ("Diary") by the outstanding Tajik enlightener of the end of the XlX-th beginning of the XX-th centuries Shanfdjon Mcihdum Sadri Ziyo. It is asserted that Sadri Ziyo 's literary production occupies a special place among the prosaic books of the beginning of the XX-th century as in it you can observe a synthesis of the elements of the style resorted to in the genres of memoirs and travel notes. The author stresses especially that the new style of reproduction occurred for the first time in Sadri Ziyo's "Ruznoma" was developed further on in the creations by Sadriddin Aini and Sotim Ulug-zade. The author of the article remarks also the likeness of "Ruznoma" style of reproduction with the diaries of the well-known Tajik writer Pulod Tolis.
