CC BY
68
376 KÍMYA PROBLEML9RÍ 2018 № 3 (16) ISSN 2221-8688
UOT 544.54
AZ9REAYCANIN ATMOSFER HAVASINDA BETA §ÜALANMA S9VÍYY9SÍNÍN T9DQÍQÍ V9 YÜKSaLMaSÍNÍN S9B9BL9RÍ
X.F. MaMMadov, H.N. Siraliyeva, Ü.S. 91iyeva, A.M. Gülamirov, Q.R. Allahverdiyev, R.Q. Qaribov, B.F. 9hmadov, A.R. 91ihüseynova
AMEA Radiasiya Problemldri institutu AZ1143, Baki, F.Agayev küg.9, e-mail: xagani06@,mail. ru
Redaksiyaya daxil olub 11.06.2018
Aparilmi£ radiometrik ölgmdldr, monitorinqldr vd analizldr ndticdsindd 2017-ci ilin son rübündd Azdrbaycanin atmosfer havasinda beta £üalanma sdviyydsinin dvvdlldr tdyin edilmi£ tdbii beta £üalanma fonundan 10 ddfdddn artiq olmasi tdyin edilmi£dir. Bu ddyi£ikliyin ölkd drazisind küldkldrld daxil olmu£ vd Rutenium-106 radioaktiv izotopu ild girkldnmi£ qara buludlarla, onlardan yagan yagi£larla yarandigi müdyydnld£dirilmi£dir. Hdmin dövrdd beta £üalanma sdviyydsinin dhalinin saglamligi ügün tdhlükdsiz artimi Avropa ölkdldrindd dd qeydd alinmi£dir. Agar sózldr: beta £üalanma, ionla£dirici radiasiya, ekspozisiya vd udulan doza gücü.
GÍRͧ
Kosmosdan galán, atraf mühit obyektlarindaki va antropogen tullantilardaki radioaktiv izotoplardan yayilan müxtalif enerjili ionla§dirici §üalarin yer sathinda yaratdiqlari va radiometrik cihazlarla ö^ülan ekspozisiya dozasi gücünün radioaktiv §üalanma qanunauygunluqlarina va nisbi spontan xarakterina uygun olaraq 20-30 faizadak dayi§masi mümkündür [1, 2]. 9traf mühit obyektlarinin va tikililarin, tikinti materiallarinin növlarinin, konfiqurasiyasinin, sixliginin, miqdarinin, öl9ülarinin dayi§madiyi har hansi bir sahada ekspozisiya dozasi gücünün qiymati qeyd olunan intervalda dayi§malar nazara alinmaqla nisbi sabitliyi ila xarakteriza olunur.
AMEA RPÍ "Radiokimya" laboratoriyasinin amakda§lari tarafindan i§ladiklari "Radioaktiv material va maddalarin tabiatda paylanmasi, onlarla alaqali radioekoloji problemlar, radioaktiv §üalarin atraf mühita tasiri va radiasiya tahlükasizliyinin elmi asaslari" mövzusu 9ar9ivasinda Baki §ahari
atmosferinda (AMEA §aharciyinda) radioaktiv fonun, ionla§dirici §üalanmanin ekspozisiya doza gücünün "RESA" sistemi ila va müvafiq radiometrlarla müxtalif §üalanma növlari intensivliklarinin fasilasiz monitorinqlari aparilir.
Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi §aharciyinin yerüstü atmosferinda ekspozisiya dozasi gücünün qiymatina fasilasiz nazarat Radiasiya Problemlari institutunun "Radiokimya" laboratoriyasinda faaliyyat göstaran TAEK (Türkiye Atom Enerjisi Kurumu) tarafindan istehsal edilmi§ RESA (Radyasyon Erken Uyari Sistemi Agi) radiasiya tahlükasi xabardarligi sistemi ila aparilir. Ekspozisiya dozasi gücünün yuxarida qeyd olunan §artlar daxilinda nisbi sabit qiymatinin kaskin dayi§masi güclü külaklarla gatirila bilan, atmosfer yagintilari ila yer sathina 9ökdürülan radioaktiv tullanti mikrohissaciklarini da§iyan aerozol va toz hissaciklarinin atraf mühita yayilmasi zamani mü§ahida olunur [1-4].
X.F. MÖMMÖDOV va b.
377
METODiKi Hissa
Radiometrik ôlçmalar va monitorinqlar zamani "Canberra" §irksti tarafindan istehsal edilmi§ alfa, beta va qamma detektorlari ila tamin olunmuç "Radiagem-2000" va HeygerMüller kamerasi-saygacla va qamma detektoru ila tamin olunmu§ "inSpector-1000" radiometr-saygaclarindan, "ThermoScientific" §irkati tarafindan istehsal edilmi§ qamma va neytron detektorlari ila tamin olunmu§ "identiFiNDER" radiometr-eynilaçdiricidan, "Thermoelectron" §irkatinin istehsal etdiyi Heyger-Müller saygac-kamerasi ila tamin olunmu§ "Eberline R020 Si" dozimetrindan, "TSA Systems ltd." müassisasinin istehsal etdiyi Heyger-Müller kamerasi ila tamin olunmuç "PRM-470CG" qamma çûalari saygacindan istifada edildi.
Yagi§ yagan zaman §ü§a stakanlara birbaça yigilmi§ yagi§ suyunun va yagiçdan sonra ehtiyatla biçilarak laboratoriyaya gatirilmi§ islanmi§ ya§il otlarin sathindan bidistilla suyu ila yuyulub §ü§a stakanlara yigilmi§ yagi§ suyu nümunalari filtrasiya ila asilqan hissaciklardan tamizlamakla, sentrifuqada toz-qum hissaciklari çôkûntûla-rindan ayirmaqla qamma va beta spektros-
kopiya ûçûn alveriçli quru qaliq (yagi§ suyunun duzlari) formasina gatirildi. §ü§a qablarin yuyulmasi va sterilizasiyasi ûçûn "LDZX-30FBS" va "Tengor" sterilizator-larindan va "GFL-2304" bidistilyatorundan, yagi§ suyu nümunalarinin asilqan hissaciklardan tamizlanmasi ûçûn membran filtrlarindan, toz-qum hissaciklari çôkûntûla-rindan ayrilmasi ûçûn "TDL-5M" va "TD5A-WS" sentrifuqalarindan istifada edildi.
Qamma va beta spektroskopiya ûçûn alveriçli quru qaliq (mineral duz) formasina gatirilmi§ yagi§ suyunun duzlarinda hansi radioaktiv izotoplarin olmasi va onlarin aktivliklari "Canberra" §irkati tarafindan istehsal edilmiç HPGe germanium detektorlu qamma spektrometrila va ЗАО НПП "Доза" tarafindan istehsal edilmiç "Прогресс" qamma va beta spektrometrik kompleksinda tayin edildi. Kalibrlama va eynilaçdirma ûçûn Gaithersburg Standartlar va Texnologiya Milli institutunun (Maryland, AB§) va RF Federal Atom Enerjisi Agentliyinin sertifikatlari ila tamin olunmuç nöqtavi radioizotop manbalarindan istifada edildi [1-4].
NaTicaLaRiN MüzAKiRasi
2017-ci ilin oktyabr ayindan baçlayaraq Baki çahari atmosferinda radioaktiv fonun qiymatinin orta göstaricidan yuxariya taraf dayiçmalari mûçahida olundu va 10-15 noyabr tarixlarinda qara buludlu hava ila mûçaiyat olunan yagiçlar zamani hamiça mûçahida olunan ionlaçdirici qamma çûalanmanin ekspozisiya dozasinin saglamliq ûçûn tahlûkasiz 3.0-5.5 mikroRentgen/saat va ya 0.030-0.055 mikroZivert/saat göstaricisi saglamliq ûçûn tahlûkasiz 5.5-7.0 mikroRentgen/saat va 0.055-0.070 mikro-Zivert/saat göstaricisina dayiçdi. Mûqayisa ûçûn "öhalinin radiasiya tahlûkasizliyi haqqinda" Azarbaycan Respublikasi Qanununa asasan ahali ûçûn ionlaçdirici çûalanmanin yol verilan orta illik dozasi 0.1 Rentgen (0.001 Zv) va ya mûvafiq olaraq daimi çûalanma çaraitinda 12 mikroRentgen/saat va ya 0.12 mikroZivert/saat taçkil edir.
Bu fakti nazara alaraq laboratoriadaki beta radiometrla tacili olaraq beta fon da ôlçûldû va beta çûalanma saviyyasinin hamiça mûçahida olunan göstaricidan (0.1-26.7 Bq/sm ) dafalarla böyük intervalda dayiçmasi (30-271 Bq/sm2) mûayyanlaçdirildi. AMEA çaharciyindaki açiq sahada tamiz qablara yigilmiç yagi§ suyu (0.1 litr) va ot örtüyü (1 kq) sathindan distilla suyu ila (1 litr) yuyulmaqla yigilmiç yagi§ suyu qaligi mineralizasiya edilmakla alinmiç mineral duzun beta radiometriyasi aparildi, beta va qamma spektroskopiya ila izotop tarkibi öyranildi. Spektrlarda torpaqda, sularda va
bitki örtüyünda çox vaxt mûsahida olunan 40K
22
va Na izotoplarindan baçqa (çûalandirdiqlari ionlaçdirici qamma çûalarinin enerjilari mûvafiq olaraq 511 keV va 1461 keV) iz
113
miqdarinda Sn (çûalandirdigi ionlaçdirici qamma çûalarinin enerjilari 255 va 392 keV) va 65Zn (çûalandirdigi ionlaçdirici qamma
378
AZ9RBAYCANIN ATMOSFER HAVASINDA BETA §ÜALANMA
§üalarin eneijisi 1156 keV) iztoplarinin olmasi müayyanla§dirildi. Bu izotoplarin aktivliklari, yani 1 saniya arzinda §üalandirdiqlari ionla§dirici qamma §üalarin sayi va ya §üalanma intensivliyi 0.2-0.4 Bq ta§kil edirdi. Spektrlardaki ki9ik enerji (39.4 keV) kanalinda 9ixan böyük intensivlikli pik 106Ru izotopunun nisbatan böyük aktivliya malik beta §üalanmasi kimi identifikasiya olundu. AMEA §aharciyi, Baki §ahari va ölkamizin atmosferina §imal külaklari ila yayilmi§, atraf mühita yayilmi§ va onlari 9irklandirmi§ bu izotop texnogen man§alidir. Yarimpar9alanma periodu 368 gündür. Normal §araitda atraf mühitda mü§ahida olunmur. 106Ru izotopunun hatta an ki9ik konsentrasiyalarinin a§kar olunmasi har-hansi nüva obyektlarinda qaza hadisasinin ba§ vermasini va ya istehsalat tullantilarinin atraf mühita buraxildigini göstarir.
Radioaktiv tullantilarin böyük temperatur va tazyiq rejiminda xüsusi sobalarda fosfatli §affaf §ü§a 9ubuqlara 9evirib müdafiaedici futlyarlara yigilmasi üsulu ilk dafa Fransada i§lanib hazirlanmi§dir va mahz Fransada bu prosesin realla§dirilmasi zamani 2001-ci ilda beta aktiv 106Ru izotopunun atraf mühita atilmasi qeyda alinmi§dir.
1957-ci ilda "Маяк" kombinatinda ba§ vermiß "Ki§tim qazasi" ke9mi§ SSRi-da ba§ vermiß texnogen xarakterli ilk fövqalada radiasiya qazasi idi va 20 min kvadrat kilometrdan artiq arazinin radioaktiv 9irklanmasina, 12 min ahalisi olan 23 kandin kö9ürülmasina sabab olmu§du. 2007-ci ilda "Маяк" iB-nin i§lanmi§ nüva materiali emali sahalarindan birinda (zavod №235) borunun zadalanmasi naticasinda 8 amakda§ yol verilan hadda barabar udulan doza ila §üalanmi§di.
Belalikla, 10-15 noyabr tarixlarda Bakidaki AMEA §aharciyinda götürülmü§ yagi§ suyu nümunasinin analizi naticasinda qara buludlarla mü§aiyat olunan yagi§li havada va bitki örtüyü üzarina 9ökmü§ yagi§ sularinda (Fransada, Almaniyada va italiyada oldugu kimi) saglamliq ü9ün tahlükasiz miqdarda 106Ru beta-aktiv radioaktiv izotopunun yayilmasi müayyanla§dirilmi§dir. 29 sentyabr va 8 oktyabr 2017-ci il tarixlarda Fransa Nüva va Radiasiya Tahlükasizliyi institutu (iRSN), Almaniya va italiyanin müvafiq qurumlari tarafindan Euronews
televiziya kanali ila hamin ölkalarin atmosferinda saglamliq ü9ün tahlükasiz müqdarlarda 106Ru beta aktiv izotopunun yayilmasi göstarilmi§ va bu yayilma Rusiyada va ya Qazaxstanda har hansi nüva obyektindan sizma ba§ vermasi ehtimali ila izah olunmu§dur. Fransa Nüva va Radiasiya Tahlükasizliyi institutunun malumatlarina göra 100-300 terabekkerel ümumi aktivliya malik istehsalat tullantilarinin atraf mühita buraxildigi ehtimal olunur. Bu göstarici "Маяк" istehsalat Birliyinin ruteniumun bütün izotoplari va par9alanma mahsullarindan ibarat tullantilarinin illik yol verilan limitindan 10 000 dafayadak artiqdir. Buna göra tullanti markazindan bir-ne9a kilometr radiusda insanlarin tahlükasizliyini tamin etmak lazimdir. Yuxarida göstarilmi§ tadqiqat qurumlari tarafindan 2017-ci ilin noyabr ayinin ortalarinda 106Ru beta aktiv izotopunun yayilmasi arazilarinin xaritasi tartib edildi. 106Ru beta aktiv izotopunun yayilmasinin Ural, Povoljye, Tatarstandan va Sverdlovsk, £elyabinsk, Rostov vilayatlarindan ba§layaraq Xazarin §imal va qarb sahillari boyu Qara danizadak arazilari, Almaniyani, Fransani, italiyani, isve9rani, Avstriyani, Ruminiyani, Bolqariyani, Pol§ani, Ukraynani ahata etdiyi göstarildi va 1 kub metr havada aktivliyinin 0.005-1.5 Bq intervalinda dayi§diyi göstarildi.
21 noyabr 2018-ci il tarixda "Росгидромет" (RF) saytinda sentyabr-oktyabr aylarinda £elyabinsk vilayatinda atraf mühitin 106Ru izotopu ila ekstremal yüksak 9irklanmasinin qeyda alindigi xabar verildi. 25 oktyabrdan 1 oktyabradak Canubi Uralda yerla§an bütün mantaqalarda götürülmü§ yaginti va radioaktiv aerozol nümunalarinda ümumi beta aktivliyin yüksak olmasi qeyd olundu. Arqaya§ ya§ayi§ mantaqasinda beta radioaktiv fonun 986 dafayadak yüksalmasi mü§ahida olundu. Arqaya§dan 18 km aralida yerla§an Novoqorniy ya§ayi§ mantaqasinda beta radioaktiv fonun 440 dafa yüksak olmasi qeyd edildi. Bu ya§ayi§ mantaqalarinin i§lanmi§ nüva yanacaqlarinin regenerasiyasi va nüva silahi komponentlari, izotoplar istehsali, saxlanmasi ila ma§gul olan "Маяк" istehsalat Birliyinin yaxinliginda yerla§diklari bildirildi. "Маяк" iB "Росатом" RF dövlat §irkatina maxsusdur.
X.F. MÖMMÖDOV va b.
э79
"Росгидромет" va "Гринпис России" malumatlarina göra sentyabr-oktyabr aylarinda hava kütlalarinin va çirklandirici maddalarin Araliq danizindan Avropanin §imalinadak yayilmasi ûçûn zaruri meteoroloji çarait var idi. "interfaks" agentliyinin va AEBA-nin malumatlarina göra sentyabr ayinin sonlarinda, oktyabr ayinin avvallarinda Avropanin bir-çox ölkalarinin atmosferinda 1G6Ru izotopu açkar edilmiçdir. Fransa Nüva va Radiasiya Tahlükasizliyi institutun mütaxassislari tarafindan tullanti manbayinin Canubi Uralda olmasi ehtimal edilir.
Belalikla, Radiasiya Problemlari institutunun "Radiokimya" laboratoriyasinda beta, neytron, alfa, qamma radiometrlarla §üalanma saviyyalarinin ölçülmalari 2G17-ci ilin sonuncu rübünda ölkanin yerüstü atmosferinda nisbatan kiçik enerjili (39.4 keV)
beta §üalanma intensivlinin 10 dafayadak artmasi mü§ahida olunmu§dur. Müayyanla§-dirilmi§dir ki, bunun sababi ölka arazisina külaklarla daxil olmu§ va Rutenium-106 radioaktiv izotopu ila 9irklanmi§ qara buludlar va onlardan yagan yagi§larla baglidir. 2018-ci ilin avvalindan ba§layaraq 2018-ci ilin iyul ayinadak neytron, alfa, qamma §üalanmanin yaratdigi ümumi ionla§dirici radiasya fonunun Baki §ahari atmosferi ü9ün xarakterik normal göstariciya malik olmasini, ki9ik enerjili beta §üalanma saviyyasinin (0.2-51.0 Bq/sm2) ananavi intensivlikdan 2 dafayadak yüksak göstariciya malik olmasini göstarir. ionla§dirici radiasiya növlarinin yaratdigi ümumi fon yol verilan haddan (daimi §üalanma §araitinda 12 mikroR/saat) insan saglamligi ü9ün tahlükasiz ki9ik qiymatlarla (5.5 mikroR/saat) xarakteriza olunur.
9D9BÍYYAT
1. Пикаев A.K. Современное состояние радиационной технологии. // Успехи химии. 1995, № 64(6), с. 609-640.
2. Пикаев A.K. Современная радиационная химия. Твердое тело и полимеры. Прикладные аспекты. 1987, М.: Наука,448с.
3. Лебедева Н.Е., Горбатова Е.Н.,
Головкина Т.В. и др. Метод скрининга веществ, действующих в сверхмалых концентрациях. // Радиационная биология. Радиоэкология. 2003, т. 43, №3, с. 282-286. 4. Куликовский В.И. Обезвреживание ксенобиотиков. //Соросовский образовательный журнал. 1999, №1, с. 8-12.
REFERENCES
1. Pikayev A.K. Current state of radiation technology. Uspehi himii - Russian Chem.Rev. 1995, no. 64(6), pp. 609-640.
2. Pikayev A.K. Modern radiation chemistry. Solid body and polymers. Applied aspects 1987, Moscow: Nauka Publ., 448 p.
3. Lebedeva N.E., Gorbatova E.N., Golovkina T.V. i dr. Screening Method for Compounds Acting at Super-Low Concentrations. Radiatsionnaia biologiia, radioecologiia. 2003, vol. 43, no. 3, pp. 282-286. (In Russian).
4. Kulikovskiy V.I. Disinfection of xenobiotics. Sorosovskij obrazovatel'nyj zhurnal. 1999, no.1, pp. 8-12. (In Russian).
RESEARCH INTO CAUSES OF RISE IN THE LEVEL OF BETA RADIATION IN ATMOSPHERIC
AIR ON THE TERRITORY OF AZERBAIJAN
Kh.F. Mamedov, H.N. Shiraliyeva, U.S. Aliyeva, A.M. Gulamirov, G.R. Allahverdiyev, R.G. Garibov, B.F. Ahmedov, A.R. Alihuseynova
Institute of Radiation Problems of ANAS 31A H.Javid aven., Baku, Azerbaijan, AZH43, e-mail: xagani06@mail.ru
380
AZ9RBAYCANIN ATMOSFER HAVASINDA BETA ÇÙALANMA
Results of radiometric measurements, monitorings and analyses in the last quarter of 2017 displayed a tenfold increase in the level of beta radiation in the atmospheric air on the territory of Azerbaijan as compared to earlier observed value of natural background of beta radiation. It revealed that these changes arose from winds that were brought to the territory of the country by dark clouds polluted with radioactive isotope Ruthenium-106 and related precipitation. This period saw safe-health level rise in beta-radiation in European countries.
Keywords: beta radiation, ionizing radiation, intensity of exposure and absorbed rates.
ИССЛЕДОВАНИЕ И ПРИЧИНЫ ПОВЫШЕНИЯ УРОВНЯ БЕТА-ИЗЛУЧЕНИЯ В АТМОСФЕРНОМ ВОЗДУХЕ НА ТЕРРИТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Х.Ф. Мамедов, Х.Н. Ширалиева, У.С. Алиева, А.М. Гюламиров, Г.Р. Аллахвердиев, Р.Г. Гарибов,
Б.Ф. Ахмедов, А.Р. Алигусейнова
Институт радиационных проблем Национальной АН Азербайджана AZ1143, Баку, ул.Ф.Агаева, 9; е-таИ: xagani06@mail.ru
В результате проведенных радиометрических измерений, мониторингов и анализов в последнем квартале 2017 года было наблюдено десятикратное повышение уровня бета-излучения в атмосферном воздухе на территории Азербайджана по сравнению с ранее наблюдаемым значением естественного фона бета-излучения. Установлено, что эти изменения возникли перенесенными ветрами на территорию страны темными облаками, загрязненными радиоактивным изотопом Рутений-106 и выпавшими из них осадками. В этот период были зафиксированы безопасные для здоровья населения повышения уровня бета-излучения и в европейских странах.
Ключевые слова: бета-излучение, ионизируюшая радиация, мощность экспозиционной и поглощенной дозы.
