CC BY
10International Journal of Advanced Technology and Natural Sciences ISSN: 2181-144X DOI : 10.24412/2181 -144X-2023-3-56-60
Toshpo'latov A.A., Mamaraximov S.K., XaydaraliyevX.R., Rahmonova F.O'.
RENIY METALLURGIYASINING ZAMONAVIY AHVOLI
Toshpo'latov A.A. - Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali "Metallurgiya" kafedrasi assistenti,
Mamaraximov S.K. - Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali "Metallurgiya" kafedrasi assistenti,
Xaydaraliyev X.R. - Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali "Metallurgiya" kafedrasi tayanch doktoranti,
Rahmonova F.O'. - Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali "Metallurgiya" kafedrasi talabasi.
Annotatsiya. Bu maqolada hozirgi kunda reniy metallurgiyasining hozirgi ahvoli ya'ni Reniy ishlab chiqarish uchun xomashyolar, olinish usullari, jahon bozoridagi o'rni, narxining kalkulyatsiyasiva, yetakchi ishlab chiqaruvchi davlatlar istiqbollari o'rganildi.
Kalit so'zlar: konsentrat, katalizator, chang, sulfat kislota, perrenat ammoniy, sorbsiya, skrubber.
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ РЕНИЕВОЙ МЕТАЛЛУРГИИ
Ташпулатов А.А. - ассистент кафедры «Металлургия» Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического университета, Мамарахимов С.К. - ассистент кафедры «Металлургия» Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического университета, Хайдаралиев Х.Р. - докторант кафедры «Металлургия» Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического университета, Рахмонова Ф.У. - студент кафедры «Металлургия» Алмалыкского филиала Ташкентского государственного технического университета.
Аннотация. В данной статье рассмотрено современное состояние металлургии рения, то есть сырье для производства рения, методы производства, место на мировом рынке, расчет цен, а также основные страны-производители.
Ключевые слова: концентрат, катализатор, пыль, серная кислота, перренат аммония, сорбция, скруббер.
MODERN SITUATION OF RHENIUM METALLURGY
Tashpolatov A.A. - assistant teacher of the department "Metallurgy" Almalyk branch of Tashkent State Technical University,
Mamarakhimov S.K. - assistant teacher of the department "Metallurgy", Almalyk branch of Tashkent State Technical University,
Khaydaraliyev Kh.R. - doctoral student of the Department of Metallurgy, Almalyk branch of Tashkent State Technical University,
Rakhmonova F.O. - student of the department "Metallurgy", Almalyk branch of Tashkent State Technical University.
Annotation. In this article discussed the current state of the metallurgy of Rhenium, the raw materials for the production of Rhenium, production methods, place in the world market, price calculation, as well as the main producing countries.
Key words: concentrate, catalyst, dust, sulfuric acid, ammonia perrhenate, sorption, scrubber.
Kirish. Sanoatda reniyning xomashyo manbalari (80%) sulfidli molibden va mis konsentratlari hisoblanadi. Uning qolganlari Re-Pt katalizatorlarini qayta ishlash orqali olinadi.
Armaniston, Qozog'iston, Polsha, Rossiya va O'zbekistondagi konlari rudalari mis eritish zavodlarida qayta ishlanib mis va reniy tarkibli oraliq maxsulotlardan reniy ajratib olinadi.
Mis-molibdenitli rudalarni boyitishda reniy molibdenga, uning oz miqdori misga ergashadi. Flotatsiya paytida 80% gacha reniy konsentratga o'tadi. Shunday qilib, molibdenit konsentratlari, porfirli misni boyitish natijasida olingan rudalarda 0,02-0,17% reniy mavjud. Ular kuydirilganda (t = 550-650 °C) tarkibidagi reniy oksidlanib Re2O7 hosil qiladi, bu gaz oqimi bilan birlashadi. Metall ushlash maxsus nam tizimlar (skrubberlar, pufakchalar) yordamida amalga oshiriladi, quruq usulda ishlovchi qurilmalar (siklonlar, sumka filtrlari) 60-95% Reniy ni ushlay oladi [1-2].
Mis konsentratlaridan reniyni ajratib olishda Reniy xomaki mis olishning turli bosqichlaridagi hosil bo'lgan chiqindi gazlardan tutib qolinadi. Har qanday hol atda, reniy chang tutish tizimlarining sulfat kislota eritmalarida konsentratsiyalanadi va quyidagi usullar yordamida olinadi:
- yomon eriydigan birikmalarning cho'kishi (masalan, kaliy perrenat);
- ion almashinadigan smolalarda sorbsiya;
- suyuqlik ekstraktsiyasi.
Reniy quyidagicha ajratiladi:
- perrenat kaliy (sulfat kislotasi eritmasiga KCl qo'shish orqali);
- perrenat ammoniy (reniyni ion almashinadigan qatronlardan ammiak bilan tozalash, ya'ni reniy qayta ekstraksiya qilish orqali) [3].
Perrenat kaliy tovar mahsulot hisoblangan perrenat ammoniyga aylanadi, qo'shimcha ravishda u vodorod bilan tiklash orqali metall holidagi reniy kukuni olish uchun qo'llaniladi. Kompakt holidagi Reniy kukun metallurgiya usullari yordamida ishlab chiqariladi(1 -rasm) [4].
Reniyni qayta ishlash
1-rasm. Molibden konsentratlaridan reniy olish texnologiyasi va uni qo'llanilishi
Jahon bozoridagi narxi. So'nggi 40 yil ichida reniyga bo'lgan talab, birinchi navbatda, aerokosmik va energetika sohalari bilan bog'liq. 1980-yilda AQSh va Yevropada yangi toza havo qonunlari yuqori oktanli qo'rg'oshinsiz benzinga talabni oshirganligi sababli narxlar kg uchun $3000 dan oshdi. 1996-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin bozorga Sharqdan yangi mahsulotlar kirib kelganligi sababli narxlar bir kg uchun $300 gacha tushib ketdi. 2008-yilda samolyot dvigatellari va gaz turbinasiga bo'lgan yalpi talab tufayli narxlar asta-sekin yana bir kilogramm uchun $12000 gacha ko'tarildi.
Ushbu yuqori narxlar tufayli ishlatilgan yuqori sifatli qotishmalardan reniyni qayta ishlash va uni yangi eritmalarda qayta ishlatish usullari topildi. Bu 2021 -yilda narxlarning asta-sekin $2000 dan pastga tushishiga olib keldi, chunki qayta ishlangan materiallarning global ta'minoti 50% ga oshdi. Biroq, so'nggi yillarda reniyli xomashyolarni ikkilamchi qayta tiklash bo'yicha bir nechta zavodlar yopildi, chunki ular endi iqtisodiy jihatdan samarali emas edi. Ikkilamchi reniy hozirgi vaqtda umumiy yillik ta'minotning taxminan 35% ni tashkil qiladi.
1 -jadval
Sana Reniy narxi Bugungi kundagi o'zgarish, % Yillik o'zgarish %
04.12.2023 1942.2
01.01.2023 1606.6 20. 89 -7.14
01.01.2022 1730.1 12.26 +23.14
01.01.2021 1405 38.23 -17.91
01.01.2020 1711.5 13.48 -8.44
01.01.2019 1869.32 3.899 -11.78
01.01.2018 2118.9 -8.34
Reniy narxi, kg $
2500 -
2118,9
Jan 1 2018 Jan 1 2019 Jan 1 2020 Jan 1 2021 Jan 1 2022 Jan 1 2023 Dec 04 2023
2-rasm. 2018-2023 yillarda reniy narxini o'zgarish dinamikasi.
Bugungi kunda 1 kg miqdori $1942,20 bo'lgan reniy bu yil 1-yanvardagi qiymatiga nisbatan +20,89% ga o'zgargan. Ushbu strategik metal 2021 -yil 1-yanvardagi ($1405) narxiga nisbatan +38,23 foizga oshgan. 2020-yil 1-yanvardan boshlab narx o'zgarishi +13,48 foizni tashkil etdi. Agar 2018-yilning 1-yanvariga ko'proq yillar orqaga qaytsak, reniyning narxi har bir kg uchun $2118,90 ni tashkil etgan bo'lsa, o'zgarish - 8,34% ni tashkil qiladi(2-rasm).
Reniy ishlab chiqaruvchi asosiy davlatlar
2-jadval
Davlat nomi 2021 2022
Chili 30 29
Polsha 9.29 9.5
AQSh 9.29 9
O'zbekiston 4.9 4.9
Koreya 2.8 2.8
Xitoy 2.5 2.5
Qozog'iston 0.5 0.5
Armaniston 0.26 0.26
Jami: 59.5 58
Amerikalik E. Polyakning manbaasi [5] ga ko'ra 2022-yilda taxminan 58 t Reniy metali ishlab chiqarilgan(3-rasm).Bu ko'rsatkich o'tgan yilga qaraganda 1,5 t ga kam. Unga ko'ra Jami ishlab chiqarilgan reniyni yarmi Chiliga tegishli, qolgan o'rinlarda Polsha, AQSh, O'zbekiston bormoqda.
Re ishlab chiqaruvchi asosiy davlatlar
Armaniston Qozog'iston Xitoy Koreya O'zbekiston AQSH Polsha Chili
10
15 20
M 2022 U 2021
25
30
35
0
5
3-rasm. 2021-2022- yillarda ishlab chiqarilgan reniy miqdori.
Reniy bozori rivojlanishda davom etar ekan, uning traektoriyasini shakllantirish uchun bir nechta asosiy tendentsiyalar kutilmoqda. Ushbu tendentsiyalarga quyidagilar kiradi:
• aerokosmik talabning ortishi: reniy qotishmalari issiqlikka chidamliligi va mexanik mustahkamligi tufayli aviatsiya va aviatsiya sohalarida tobora ko'proq talab qilinmoqda;
• energetika sektoridagi yutuqlar: reniy katalizatorlari qayta tiklanadigan energiya texnologiyalariga ortib borayotgan talabga mos ravishda yonilg'i xujayralari va vodorod ishlab chiqarishda o'z kuchini qozonmoqda;
• elektronika integratsiyasi: reniyning mukammal elektr va issiqlik o'tkazuvchanlik xususiyatlari uni mikroelektronika va yarimo'tkazgichlarda qimmatli qiladi, bu esa kengayib borayotgan elektronika sanoati uchun xizmat qiladi;
• katalizator ahamiyati: reniy katalizatorlari kimyo sanoatida, xususan, neftni qayta ishlash, aromatik moddalar ishlab chiqarish va katalitik reniyformingda kengroq qo'llanilishini topmoqda;
• reniy-188 talabini qo'zg'atuvchi sog'liqni saqlash sohasi: Sog'liqni saqlash sanoatida reniy-188 dan ortib borayotgan foydalanish yaqin kelajakda reniy bozori uchun istiqbolli imkoniyatlar yaratadi;
• reniy-188 yadro tibbiyotida: volfram-188 generatoridan olingan reniy-188 kuchli radioizotop bo'lib, yuqori energiyali nurlanish chiqaradi. Yadro tibbiyotida onkologiya, interventsion radiologiya, kardiologiya va boshqa davolash usullari kabi terapevtik dasturlarda qo'llaniladigan radiofarmatsevtikalarni ishlab chiqarish uchun keng qo'llaniladi [6].
Xulosa. Hozirgi kunda reniy metalining asosiy qismi mis-molibden konsentratlarini qayta ishlash orqali yo'ldosh usulda olinmoqda. Ishlab chiqarivchi gegemon davlatlar esa Chili, Polsha va AQSh hisoblanadi, birgina Chili davlatining o'zi har yili ishlab chiqriladigan ushbu metallning yarmini jahon bozoriga yetkazib beradi. Reniy metallga bo'lgan talab sekin asta ortib bormoqda, shuningdek, mutaxassislarining ta'kidlashicha yaqin yillarda uning narxi sezilarli miqdorda ko'tariladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Xaydaraliyev, X. R., Raxmanov, I.U., & Abdinazarov, F.U. (2023). Molibden ajratib olish usullarini o'rganish. SCHOLAR, 1(11), 15-19. Reniytrieved from https://reniysearchedu.org/index.php/openscholar/article/view/3266
2. Исроилов, А. Т., Ходжаев, А. Р., Ниязметов, Б. Е., & Холикулов, Д. Б. (2019). Обогащение забалансовых медных руд месторождения «Кальмакир» АО «Алмалыкский ГМК».
3. Toshpo'Latov A.A., Rahmonova F.O'., Ergasheva N.U., & Bozorov B.B. (2023). Sodali eritma yordamida molibden kekini tanlab eritish jarayoni tadqiq qilish // International Journal of Advanced Technology and Natural Sciences, 4 (1), 41-44. doi: 10.24412/2181-144X-2023-1 -41 -44
4. Naumov, A. (2007). Rhythms of rhenium. Russian Journal of Non-Ferrous Metals. 48. 418-423. 10.3103/S1067821207060089. On the basis of publications of reniycent years, the contemporary state of the world market for rhenium and the economics of production and treniynds of development of rhenium-containing products areniy reniyviewed.
5. Désirée E. Polyak U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2023
6. https://www.lpinformationdata.com/reniyports/456176/rhenium.
