CC BY
3Регион и мир, 2021, № 4
ФnppnLqшuшü к U. ирф^шр|шй hmpmpbpnLpjnLÜbbpp ünp l_nLju^ übppn
UmpqujmU U.
шпшрштшр щрпфЬищ
QUU щштйпщшй fiäumfimnim (Ьркшй, ^ш^шишшй)
^^йЬшршпЪр" Upkürnjmü ^mjmurnmü, ünpmhmjrn ümüm^ühp, mqqmj^ü-mqmrnmqpnLpjmü qшqшфшpш^nunLpJnLÜ, ^hüqmü^ 4ш4tpшqphp, pnLpfm^mü pnbmrn^pnLpjnLÜ, üm^mÜhnünqühp, 4umшhhф шqрJnLp
Отношения М. Португаляна и А. Арпиаряна в новом свете
Саргсян С. Т.
Институт истории НАН РА (Ереван, Армения)
Аннотация. Письма, написанные друг другу первооснователями идеологии западноармянской национально-освободительной борьбы, инициаторами патриотической работы по выводу армянского народа из многовекового застоя Мкртичем Португаляном и Арпиаром Арпиаряном - живые документы и надежный источник времени и событий, а также изучений идеологических общностей и противоречий между ними. В этих новонайденных письмах приверженцы идеи самопомощи подчеркивали, что для того, чтобы избавиться от турецкой диктатуры, необходимо перевоспитать молодое поколение, привить ему либеральные идеи, а также объединить все возможные национальные силы вокруг идеологии освобождения.
Ключевые слова: Западная Армения, новонайденные письма, национально-освободительная идеология, живые документы, турецкой диктатура, приверженцы, надежный источник
Relations between A. Arpiaryan and M. Portugalian in a New Light
Sargsyan S. T.
Institute of history of NAS RA (Yerevan, Armenia) [email protected]
Abstract The letters addressed to each other by Mkrtich Portugalyan and Arpiar Arpiarian, pioneers of the ideology of the Western Armenian national liberation struggle and initiators of the awakening of the Armenian people from centuries of stagnation, are living documents and a reliable source for studying the historical period and events of interest, as well as ideological communities and disagreements between them.
In the recently discovered letters, the adherents of the idea of self-help emphasized that in order to free themselves from Turkish violence, it is necessary to educate the younger generation in a new way, introduce freedom-loving ideas, as well as to rally all national forces around the idea of liberation.
Keywords. Western Armenian, discovered letters, national liberation struggle, living documents, Turkish violence, initiators, reliable source
ЦpktfmшhшJ шqqшфЬ-шqшmшqpшЦшЬ 2шpdtfшЬ щштйт.р_]шЬ tfhg pphbg шpdшЬш4np mhpb nLbhb mjp 2шpdtfшЬ qшqшфшpшЦшЬ шЦnLЬgЬhpnLÜ ЦшЬqЬшö k hmj dnpn^pppb qшpш4np pЬp:шptfшgnLtfpg qnipu phphnL шqqшЬ4bp qnpöp Ьшfaш&hnЬnqЬhp U^pmp^ ФnppnLqшuшЬp k Цpфpшp ^ф^д^Ьи: шpktfmшhшJhpp hшtfшp рш^т^^ üp dшüшЬшЦш2P2шЬnLÜ" ЬpшЬg шЦшЬштЬи ЬршЬ итдашЬшЦшЬ шЬЬш^шркщ pnbnLpjnLbbhppb nL hшJ dnpn^ppp hшЬpkщ иЦи^шй шЫшpq-ЦшфЬ hшlшöшЬgЬhppЬ: Ьшк üp 2ШPP
шпш^шрЫ k hшJphЬшuhp tfmш4npшЦшЬЬhpp p^nLÜ РЬпфЬр 4bhшdnqn4pg hbrnn hшuЦшgшЬ, np pnLpgшЦшЬ hшl_шöшЬgЬhpp ишитЦшд^йр n
ph üp^ng tp шpktfmшhшJhpp pЬgЬш4шpnLpJшЬ ÜqrnnLÜp ^шфшЬЬ^ hшüшp, шд pmpghpp ^npüpg hшJшЦnpöшЬ öpшqphpp ppшЦшЬшgüшЬ u^pqp: "^шЬ^ hшЬqhgpЬ ш|Ь hqpшЦшgnLpJшЬp, np шpkümшhшJnLpJnLЬЬ pp шqшmшqpnLpJшЬ hnijup щЬтр t Цшщр n üpmjb Ь^п^ш^шЬ hp^pbhpp oqbmp^b hhrn, шд Ьш^ k шпш^ hhb^p иЬфшЦшЬ nLdhpp ^ш, npp hшüшp ЬpшЬg ^pöppn^ hшpЦш4np tp Ьш^ k шпш^ qn^gbhi mjp nLdp:
MpboqbnLp^b qшqшфшpp b^pp^jbhpp qrnbnLÜ tpb, np шqшmшqpшЦшЬ щшJgшpnLÜ шЬhpшdh2m tp bnpn^p ^pphi йштшр uhpbppb, ЬhpшpЦhl_ ЬpшЬ шqшmшmhЬ^ qшpшфшpЬhp, pb^hu Ьшk шqшmnLpJшЬ qшpшфшpp 2nLp£
hmúm^úphi mqqmj^ü pnpp rndhp^ü: "bpmüg ühö gmüghp^ ühpqprnún^ ^m^hp hmummmhg^ü, шpкúmшhшJnLpJшü mqqmj^ü faüq^pühpn^ úmmhnqhg^ü к mjq qnpörnü ühpqpm^hgfrü йшк mp^^hm^Lp^ü^: Lfrühin^ mnm^mqfrümpjmü ^hpú ^m2m^müühp" frphüg hmúmfanhühp^ hhrn üpmüf unLp ^mjgmp öm^mihg^ü hшJ ^qhpm-mú^pmjm^mü qmu^ hhmmq^úm^mü qmqm-фшpühp^ qhú, úmúnLinLÜ к mqqmj^ü dnqn^fr múp^nü^g güümqmmhg^ü ^numhmj ^hpüm-^шф ump^múmnLpjnLüü nL hm2m^nqm-^münLpjrnüß, ^ü^hu üшк hnqUnpm^münLpjmü 2p£rnbnLÙ mhq qmmö mpmmm^np hpU.nLjpühp^:
U^ farnúp hmúmfanhühp^ hhrn üpmüf ÜbnürnúnL^ hqшü «Upmpmrnjmü ßü^hprnpjmü» umhqöümüß, npp qm^mnmhmjrnpjmü 2p?münLÚ öm^mihp^ ^ppm^mü mqqmü^hp qnpönL-ühnLpjnLü, ü^mmm^ tp hhmm^üqnLÚ irnum-^nprnpjmü mmpmöümü ú^ngn^ mppümgüh dnqn^pq^ mqqmj^ü ^ügümq^mm^gnLpjnLüß, üpш ú^frg qnLpu úqhi ump^mümnLpjnLüß к qmum^mpm^h üpшü mqqmj^ü-mqmmqpm^mü ^mjgmp^ nqn^: ^hmmqmjnLÚ mqqmj^ü фpЦnL-PJшü ü^pjmiühp^ rnq^ühp^ phк qmm^hgfrü, pmjg h^úüm^mürnú üpmüf hm^mmmp^ú úümg^ü frphüg hm^mmmúg^ü:
U. ФnppnLqш]JШüü ^p шqqшфp^ qmqm-фшpükpn4 mügm^ ^.mu^rnpm^mü m2^mph к 4mürnú h^úühg ^mpdmpmüühp, npnüf qmpümü mqqmj^ü-mqmmmqpm^mü qшqшфшpшfanunL-PJшü mmpmöümü grnpmühp: frphü hmúmfanh U. fop^újmü^ hhrn ürn hqm^ üшк ú^ gmü^ hhqшфn-fam^mü qmqmü^ faúpm^ühp^ ^mqúm^hp^m^mü ümfamÜhnünqü nL qшqшфшpшЦшü uhpúüm-gmü^: -^hüg mjq qnpönLühnLpjmü pLum^um^ hqm^ ünpn^ ümmönq hp^mmumpqmpjmü ^m^nprnú^ к hmj ^pm^mümpjmü úh^ mnm^frü Upúhüm^mü ^mum^grnpjmü urnhqönLÜp: Um^mjü üpш mjq hmjphümü^hp qnpönLühnL-pjnLüü müü^mm ^úümg к prnpgm^mü pnüm^h-mm^mü hmúm^mpq^ hmjmömügühp u^uhg üpш ü^mmúmúp: fonLuшфhLn4 Ühppm^minLpjnLü^g U. ФnppnLqшuшüп hhnmgm^ ^n^u, ^u^ ШJÜnLhhк" föpmüu^m: iSS5 p^rn^rnü^g Umpuh gmqmgrnú u^uhg hpmmmpm^h «Upúhü^m» phppü nL й^к ^jmüg^ rn^rnprn^ gmpnqhg mqmmmfanhm^mü qшqшфшpühp [9; 10; 13]: -^mumpm^m^mü-gmqmgm^mü к ^ppmÚ2m-mu^mphq^ ü4frpjmiühp^ nL hmj mqmmfanhm^mü hpm^mpm^m^nurnpjmü mjq nmh4frpmüühp^ úmu^ü qp^hl hü qqm^fr p^n^ nLunLÚümu^pnLpjnLüühp [3; 5; 9; 10; 13]: ^kк U. UpфfrшpJШü^ü ü^p^mö ú^ gmü^, h^úüm^mürnú qpm^mümq^mm^mü [2; б; 7; S; 12], ^u^ U. ФnppnLqшuшü^ qnpönLÜhnLpJшü úшu^ü щшт-úшq^mшЦшü h^úürnprnp ш2^шmnLpJnLÜühp hü qp^hi, uшЦшJÜ üprnüg й^^к hqшö hшpшph-
pnLpjnLüühp^ü, npnüf h^úüшЦшünLÚ шpmшgnL-4ш0 hü üprnüg frprnp hшughшqp4шö üшúшЦ-ühpnLÚ, rnjq nLunLÚüшu^pnLpJnLÜühpnLÚ npкt шüqpшqшpй ^Цш:
Un^nprnprnp шü4шü^, mшqшüqш4np, шqqшJ^ü, gшqшgшЦшü к Ú2rn^nLprnj^ü qnpö^^-ühp^ üшúшЦühpß jnLprngrnüj nLp ^nü^phrn dшúшüшЦ^ шqqшJ^ü Ú2шЦnLpшJ^ü Цhüqшü^ 4ш4hpшqphp hü: Uü^hfihj^ t, np qpшüg ^npшqü^ü nLunLÚürnu^pnLpjnLüü пüqlШJÜnLÚ t q^mшЦшü hnp^qnüühp^ mhuшqш2mп к üщшu-rnnLÚ ú^2q^ug^щl^üшp q^rnnLpjnLüühp^ qшp-qшgúшüп: Uшüш4шüq, hpp fanugß 4hpшphpnLÚ t ph' qpnq^ nL iprnqpnq^, ph' Ú2шЦnLpшJ^ü nL £шqш£шЦшü qnpö^^ühp^ fcщ^umnLJшpi dшnшü-qnLpJшüß: ^шmúшq^mшЦшü шnnLÚn4 шpdh-gш4np üшúшЦшü^ nLükgnq шühшmühpß úhqшünLÚ ^hü (^nLÚrnüjrnü, ЬuшhшЦJШü, Gшüp, UqpшLJШü, ShpJШü к шцр): ^rnj шqq^ щшmúnLpJшü nL firn^rnmrnqp^ phpnLÚn^ ^ü^^hu шqшmшqpшЦшü qшqшфшpш^nunLpJшü 2шт ü^^pJШl_ühp^, hшuшpшЦшЦшü-gшqшgшЦшü qnp-ö^ükp^, qpnqühp^ nL шp4humшqhmühp^, rnjq^hu ti U^pm^ ФnppnLqшuшü^ü nL Upф^шp Upф^шpJШü^ü, ünLjü^hu ^^йшц^шй ^tp йшпщ^Ь! úfrrnjü ^phüg qp^^ü nL qnpö^ü: Ъpшüg hpphúü ^phüg ^múg^g mü^m^ tfrü hmjrnü^hi mqqmj^ü gmqmgm^mü ^jmüg^ hnpÜmünLrnnLÚ к hmfim^" püqq^úmümin^ ^ pük urnhqömqnpönq^ ^phüg ^n^úmüü múpnqgnLpjmúp örnnmikpL ü^^pm^mü gmü^nLpjmüp, hmüqp^mühi t^ü mjürnhq:
Cüqhmüpm^hu ^mrnúmq^rnnLpjmü nLunLÚ-ümu^pnLpjmü hmúmp müqümhmrnhj^ t n^ ú^mjü ühöhp^, шлк mnhmumpm^ ümúm^münL ü2m-üm^nLpjnLüp: ^múm^münL nLunLÚümu^pnL-pjnLüß mjü^^u^ hhrnmqnrnm^mü hqmüm^ t, np^ 2ünph^4 ph' qhqmp^hurnm^mü urnhqömqnp-önLpjnLüß, ph' ^mrnúnLpjnLüü nL dmúmüm^p q^rnmp^^nLÚ hü ^nü^phrn 2p?mü^ úrnm^np uhpnLggp hmüq^umgnq mühmrnühp^ m2^mph-pü^m]_úmü, rn^jmi qhщfnLÚ qpnq^ nL fmqm-gm^mü qnpö^^ ^ü^ku qhqmq^rnm^mü - фl^un-фшJшЦшü, mjü^hu ti mqqmj^ü - gmqmgm^mü
1 «t^frumnijmp» pmnp hnLümpkü^g pmpqümü^mó «ümúml]» ü2müm^nLÚ t «rnmn», qkqmp^kurnm^mü qphpL Ü2m^nLjp: Cüqhmüpm^ku, dmüpp, u^qpnLÜ ifiühp^ pmüm^np mp^ku-rn^ ü^ úmu, ^mnnLg^k]_ t hnkrnnpmpmünLpjmü opküpükp^ к küpmp^4k]_ qpm nfim^mü ünpükp^ü: Cus mjq ^münüükp^, ümüm^ükpq pmdmü^nLÚ t^ü qurn pkümükp^: fc^^urnnijmp Цшщр oqrnmqnpó^nLÜ tp ipmqpnqm^mü dmü-pniü, ^ü^^ku ümt h^ü hnLjü ^ümurnnLüükp^ ü^üjmüg niqq^mô ф^]JlunфщJщЦщü hmqnpqmqpnLpjnLüükpnLÚ: ^ш-fim^ üümü rnkpurnkp qph^nL npn2m^^ qd^mpnLpjmü qmm-fimnn^ ümpq^^ oqünLpjmü hmúmp q^únLÜ t^ü t^^urnnijmp dmüp^ n\npmnLÜ mühpmdk2rn hümnLpjnLüükp к rnmqmüq mükgnq q^^pükp^ü: ímtímüm^m^^g t^^urnnijmp dmüp^ mnmüáümhmrn^nLpjnLüq üpm ômjpmhhq ^mpqmpjmü к qhqmp^kurnm^mü ükj t:
Регион и мир, 2Q2Î, M 4
hhnшüЦшpühpp toupü únmhgnLúühpp hшúш-rnhgurnnLÚ: Ъ2шüш4np шühшmühpp üшúшЦшЬnL nLunLÚüшuppúшü qpшфnLpJnLÜp úhpop^ hhmшqnmnцp hшúшp hшuЦшüшlp t hшmЦшщhu щшmúnLpJшü шnophшЦшünLp)nLÜp pшgш-hmjrnhpL шnnLÚn4: Uju púшumn4 pphüg рЫштрЦ к pn^e^rn^^^, qpшЦшüÚ2шЦnL-pm^pü nL hшuшpшЦшЦшü-£шqш£шЦшü ü2шüш-^mp^ü шnnLÚn4 npn2rn^p hhmшgpgpnLp)nLÜ hü ühp^rnrngünLú üшk U. UpфpшpJшüp к U. ФnppnLqшuшüp ürnúrn^ühpp: £шüp np, hpp fanupp ürnúrn^ühpp úшupü t, mhцhЦшm4шЦшü рш2тр hrn^rnumpnLpjnLüp Цш^шй ^p hшpnLgnLÚ, úшüш4шüq hpp fanugp 4hpшphpnLÚ t XIX qrnpp 80^^ü p^^üühpp hшuш-pшЦшЦшü-gшpшgшЦшü к шqqшJpü-qpшЦшü ^jü^pup 2P^üp úшupü, nprnhp ^hp^püühpu dшúшüшЦp ЦhümpnüшЦшü qhúghppg tpü: fru^ np üpшüg úp2шüйüшJpü, qшpшфшpшpшüш^шü, hшupш^ш^шü-fшpшfш^шü nL hpшщшpш^ш-^nuшЦшü hrnprnphpnLpjnLÜühppü 4hpшphpnp 2шт hшpghp ^pnm hü lnLuшpшüúшü к рш dшúшüш^p fip2rn pü^ihpL к lnLuшpшühlnL hшpnLgnLÚ rnü^rnu^rnö oqmш^шp ^lpüp: ^шт-Цшщ^ np, hrnj шqqшJpü-шqшmшqpшЦшü щшJfшpp qшpшфшpш^nuш^шü firn^rnmp шщ hp^nL ü^pp.^iühpp mkш^шü drnúrnürn^ hшúш-^nhühp hü hphi к üprnüg ш2faшphшJшg£ÜhpnLÚ püqhшüpnLp)nLÜühpp pш4шЦшüpü 2шт hü: "bhp^rn hnp^öü prngp i^gühinL ф^й t:
UqqшJpü-шqшmшqpшЦшü щшJ£шpp qшpш-фшpш^nunLp)шü nшh^ppшüühp U. Upфpш-PJшüp nL U. ФnppnLqшl]шüp únmhgnLúühpp 2шт püqhшüpnLp)nLÜühp nLÜhü: U. UpфpшpJшüp n úprnjü qpnp tp, drnürnürn^p nhш|pumшЦшü 2шpdúшü, ppшщш2mшЦшü q^pngp ^rnp^rnnnLÜ ühp^rnrng^gp^p, шдк úp ^üp phpphpp faúpшqpшщhmp: SkшЦшü dшúшüшЦ üpш 2nLp2 hшúш^úp4шö tp шpkúmшhшJ úmш4npшЦш-ünLpjrnü uhpnLggp: UpфpшpJшüp úrnhppú tp hшmЦшщhu ü2шüш4np úmш4npшЦшüühp Lknü Pш2шl]шüp, bp^rnüq OmJшüp к U^prnp^ ФnppnLqшl]шüp hhrn: Ъpшüg úpш4npnLÚ tpü k' шqqшJpü, k' lnLÖúшü nL Цшpqш4npúшü u^rnunq 2шт hpшmшщ faüqppühp:
U. UpфpшpJшüp к U. ФnppnLqшl]шüp úp^k hqrnö pшphЦшúшЦшü hшpшphpnLp)nLÜühpp humшЦ hpknLÚ hü hrnm^rn^hu pphüg ш^шй dшúшüшЦш2P2шüp ^rn^p hpúüшЦшü úp^ng-üшúшЦшqpnLp)шü úh<?: ^prnüg úp^ngn^ üpшüg Ú2mшщhu Цшщ hü ^rnh^rnühi ppшp hhrn: ^шhщшü4шö ürnúrn^ühpp güüшЦшü nLunLÚüш-uppnLpjnLÜp к щщ hp^nL hhцpüшЦühpp qphnL pümhüup^nLpjnLÜp hpúg hü mшlpu hüpшцphlnL, np mrnpphp opjh^mp^ к unLpjh^mp^ щшшйшп-ühpn^ шщ üшúшЦühpp ùhô úшup ^hü щшhщш-ü^hi к úhq ^hü hшuhl: ишЦш^ Q-U^-p «Upфpшp
UpфpшpJшü» $nbqnLÚ úhp ^npúpg hшJmüш-phprnö üшúшЦühppg шüqшú úp gшüpup Lrn^rnqm-^u üщшumnLÚ hü щшmЦhpшgnLÚ Цшq-úhi hpúüшhшpgp úшupü:
Ujq üшúшЦühpp nL2rnqpp püphpgnLúp hшüqhgünLÚ t rnjü úmgpü, np"
ш) шpkúmшhшJ hp^nL ü2rnürn^np hpшщш-pшЦш^nuühpp jpüh^n^ ünLjü úp^rn^rnipnLú öü4шö к úhöшgшö шüйpüg pphüg qnpönL-ühnLp)шü hшmЦшщhu шnш2pü 2P?rnünLú 2шт hшpghpnLÚ ünLJÜшЦшpöpg hü hqh]_,
p) hp^nLuü ti шqшmшqpшЦшü ^rnjgrnpp щшmЦhpшgЬnLÚ tpü ünLjü qшpqшgúшü úh<?: Ъш^' ^ppшÚ2шЦnLpшJpü qnpönLÜhnLp)шúp dnqn^pqpü pnLpu phphi qшpш4np püqшp-úшgnLÚpg, шщш üш^шщшmpшumhl_ üpшü шqшmшqpшЦшü щшJgшpp:
U^hjp nL2 phk шqqшJpü hpúüш^Ьqppühppü ^hprnphpnq üpшüg únmhgnLú-ühpnLú npn2 mшpphpnLp)nLÜühp ü^rnm^hgpü, uшЦшJÜ hpúüшЦшünLÚ üpшüg úpü^k ^hp2 ti úüшgpü qшpшфшpшЦшü hшúш^nhühp:
^rn^ppfi ühp^rnjgühüg üшúшЦühppg
hp^nLup, npnüg inLju hü uфnnLÚ шqqшJpü фpЦnLp)шü öpшqpp hp^nL ü4pPJШlühpp
hrnprnphpnLpjnLÜühpp úшupü:
UpkúmшhшJ шpйш^шqpp, hpшщшpш^ш-fanu, qpшЦшü güüшqшm к ^úpшqpp U. UpфpшpJШüp pшpйp qüшhшmhln4 U. ФnppnLqшl]шüp ЦшpnpnLp)nLÜühpü nL шqqш2шh qnpönLÜhnLpjnLÜp, ÜqmnLú tp üpшü úmhpúшgühl üpш hpphúüp uшühpp" шpúhüшЦшüühpp hhm, np^huqp úh^mhq^hpü üpшüg hшJphüшü4hp 2шüghpp: 1899 p. фhmp4шpp 4-pü Ulhguшü-qpprnjpg U. ФnppnLqшl]шüpü hшughшqpшö üшúшЦühppg úh^nLú fanuhin^ шpúhüшЦшüühpp úшupü к фnpйhln4 üprnüg hш2mhgühl pphüg nLunLg^p hhm, ürn qpnLú t. «mju pn¡np hpfomш-uшpцhЪp■p hum^m^ qшцшфшp nihfrh ^ш/шишшйfr фпшЦ^й tfprnj, nqpüfrm fanphnipqähp тшп Û2Ûшpfrm hшJpbhшubphbp kä, ni щ^т^ ^йшй oqшшЦшp pirn шqqшJfrй цшш^й» [1]: UjünLhhmk ürnúrn^nLú ürn ФnppnLqшuшüpü hp2hgünLú t, np pp UшpuhlnLÚ hpшö dшúшüшЦ üprnü шuhl t. «Skp kL frpkäg úfrphi ubprn JшpшpbpnrpfrLй üp, yphrnj шpцfrLйшwp рцшр> [1]:
^niunLú ЦnLuшЦgnLp)шüü
шüqшúшqp4шö шnш2pü uhpbqp ühpЦшJшgnLgp^ U. UpфpшpJшüp U. SшúшmJшüp к úp ^nLúp шл hrnúrnfanhühpp hhm úhpdhin^ ungpшlpqúp qшpшфшpш^nunLp)nLÜü nL ^hrnüqnLpdhin^ Ъшqшpph^]шü шúnLupüühpp úhüшmppnLp)nLÜp ^nLurn^g nLpj nLÜnLú, pbq^qhgpü к 1896 p. umhqöhgpü ^hpшЦшqÚJШl hü^ш^]шü ^nLurn^-gnLpjnLÜp: ^npöhlшЦhpщp üЦшmúшúp npn2 mшpшЦшpönLp)nLÜühpp hhmkшügn4 4hpшЦшq-ÚJШlühpp ku hp^rnm^hgpü: U^hip шpúшmшЦшü
к qnpökimü^ngükp^ úh? mmpphpnLpjnLÜühp ^qbnq ^úpmnm^bnpqü tp 4mht Upqmjmüp: U^hj^ nL2" i900-i90 i pp. üpm mqqhgnLpjnLÜp ^.kpm^mqújmi hü^m^jmü ^nLum^gnLpjnLÜnLú müümfamqh^ úhómünLú t: Upqmjmüp hmü-qnLpdnq к qpm^mü-hpm^mpm^m^num^mü qnpönLÜhmpjmüü шфф úh0 qhp hmm^mgbnq U. Upф^шpJШü^ hm^mnm^npqü tp к múhü mbrnú tp üpmü ^hqngmgühinL hmúmp: Qq^úm-ümp4 mmpmmhum^ fampqm^müf-
ühp^ü" i90i p. hrnü^mp^ i5-^ü UpфfrшpJШüп 4hp2üm^müm^hu phк hhnmbnLú t ^nLum^gnL-pjrnü^g, um^mjü 2mpnLÜm^mú t faúpmqph «"bnp ^hmüg» к «Umpm» ^mpphpm^müühpp2: Um^mjü 2mpnLÜm^hin4 fiÜ2nLúühp^ к oqmm-qnpökin^ frp mqqhgnLpjnLÜp" Upqmjmüp i90i p. úmj^u i5-^ü «"bnp ^hmüg^» ^úpmqpnLpjnLÜp hmüÜbrnú t UnLphü ^mppUjmü^ü:
Ujq fampqm^müfühp^g 4hp?üm^müm^hu h^шupшф4шö к umhqö^mö mjq ömüp ^pm-ßü^fi^mö U. Upф^шpJШüп hhnmbnLú Lnüqnü к i90i p. oqnumnu^ 20-^ü mjümhq^g U. ФnppnLqшuшü^ü ú^ ümúm^ t hmughmqpnLú: Ujq ümúm^rnú üm mhqh^mgbnLú t, np «"bnp khmüf^ faúpmqpm^mü öpmp^ü фnфn^nLphшü ^mmfimnnLß ШJlкu mjq hmüqhu^ü faúpmqp^ü ^m2mnüp ^ú ^pmu ^t úmj^utü ^ ^hp: Ujdú hu úmmq^p hú Ьшшфш mügüfr к ünp múumphpp ún hfrúüki» [1]:
U^hj^ nL2, U. UpфfrшpJшüп püm^mpjnLÜ t hmummmrnú 4hühm^nLú: Ujumhq ^hpinLÖhin^ ^p mügmö rnq^ü к mqmmmqpm^mü ^mjfmp^ ш^к ömnmgmö ^bq^pühpp" U. UpфfrшpJШüп qpnLú t. «Um^rnjü ^mh úp Ц^ fanph^ú, фп^ш-üm^ 2шpnLÜшЦ ünpmünp hpmmmpm^Lp^LÜühp
kpкшü phphpL mpq^of mLh]^ oqmшЦшp
np nLd шш]_ mpqhü qpm^ü nLÜhgnqühpnLÜ, qmünüf qnpmgühi, к mLh]^ ...(oqmшЦшp) qnpö úp müfr: Uju fanphpqn^ ^Lqtfr Qhp Цшpö^fü mnü^i pt mpqfrn"f hümpmLnp t np ^ hmp^ü Upúhü^m^ 2nLP2ü pnppfrüf» [1]:
UJÜnLhhmк üшúшЦшq^pü pbqqónLú t, np «^mpqm^tu Цшpö^fühpnL фn^шüшЦnLp^lü pühi Цр фшфшq^ mnmüg nкt gшüЦшu^pnL-phmü» к hph uЦqpnLÜfnphü ФnppnLqшuшüп ^ шnшpЦnLÚ frphüg hmúmqnpóm^nLpjmü^, Upф^шpJШüß üpm <^mmmnnLpkmüß Цр jmüÜ-ümpmpt» frp únmhgnLúühpü mjq hmpg^ 4hpmphpjm]_:
1. «Upúkü^mj^ pшgшpйшЦ faúpmq^p-mmhüm^hm Цр úümf qnLf :
2. Cbqhmümp nLqqnLphmü ^pmj nкt ^pmrnLÜf ^hú nLqhp ummümj; M hpmmmpm-ЦnLp^LÜühpnL ^mmmu^mümmLnLphmüp ú^mjü
2 Uju hplpL щщppbpщЦщüübp^ úmu^ü щфф úmüpmúmuü mk'u [11]
^mmüüühú: nкt joqnLmöühp hph phpp^ü pbqhmünLp nLqqnLphmü^ hmúmÜmjü ^qmütf Цшpnq tf ^hpшmшpшЦhl_:
3. bü^ ^ü^ ^qpnLÜfükpnL, müÜhpnL, php-phpnL úmpú^üühpnL ^hpmphpjmi ü^mummmp, müü^mum Цшú ^hqnf qfrpg úp pnühinL úmu^ü hшúшЦшö^f ^i]mú:
4. ^np Цhшüf^ 3 mmpnLmü ^úpшqpшЦшü nLqqnLp^LÜn, npfmü np ш]_ pn^npn^^ü шüЦш^ ^tp, pmjg kL mjü^hu Qhq^ qшqшфшp úp mnLmö
t mÜ2nL2m ^ú nLqqnLphmü ^pmj, nLqqnLphmü úp mjü^hunp üjnLphpnLu út? qqmim^tu ^mmpphp^p Qhp^üühpt' hhmhLmpmp münLqqk^ qd4mpnL-p^LÜühp umhqöhinL ^mmüq úp ^hú mhuü^p» [1]:
ЬuЦ múhüm^hpgnLú üшúшЦшq^pп фnpйhln4 ^p oqmшЦшpnLpJnLÜп phphi phpp^ü nL qpm ^úpmq^p ФnppnLqш]Jшü^ü, Ü2nLú t, np «frúpшqpшtyшй ^рштьйрйкртй k¡L пщщгркшй йши^й» mjufmü ^nuh^rng hhmn ЦшЬqpшqшnüшú кu ú^ fmü^ n^ щшЦшu Цшpкnp Цhmhp^"
1. «Upúkü^mü фn^шüшЦ 2mpmpn úhЦ Цшú hpЦnL hpшmшpшЦhLnL, mú^up 3 müqmú hmüh]_.
i^ü. i0^ü, 20^ü, «...Lmühü ^.mú^u^.
фn^шüшЦ úhЦ ......... U^mu^ü» (ümúm4^ mju
hmm^möühpü müpüphnühi^ hü):
2. Uju ...... oqmшЦшpnLp^LÜß mLh]^ ... Ц^
pmgmmphú........úp»...
ôm^nf, üшúшЦ^ npn2 hmm^möühp ^ümu^mö hü к n^ püphnühi^, uшЦшJÜ püqhmbmp mnúmúp hbq^üшЦ^ muhj^fp ^mpq t" üm gшüЦшünLÚ tp hmúmqnpóm^ki U. ФnppnLqшLJшü^ hhm, oqmmqnpöhi ^úpmqp^ hhq^üшЦnLpJnLÜü nL üpm «Upúkü^mj^» hümpm^npnLpjnLÜühpp к 2шpnLÜшЦhl_ ^p müúümgnpq ü^mump phph]_ hmj mqqmj^ü-шqшmшqpшЦшü ^mjfmp^ü:
^2hüf üшк, np mju üшúшЦühpß Цhüqшü^ ^m^hpmqphp hü к ú^müqmúmjü ^ummhhi^ mqpjrnp dщúшüшЦü nL hmj mqqmj^ü-шqшmшqpшЦшü ^mjfmp^ ü^pjm]ükp^ ú^2к hqmö qшqшфшpшЦшü püqhmüpnLpjnLÜühpü nL ükphm^LpjnLÜükpü nLunLúümu^phinL qnpórnú: bü^^hu üшк rnumühj^ 2шш qpnLjpühp hü щшpnLÜшЦnLÚ :
Oqшшqnpö4шö qpш^шünLp|шü дшЬ^
1. bqfr?k Qmphüg^ шЬ^шЬ O-pmUmünLpjmü к mp^ku-ш^ pmüqmpmü, Upф^щp UpфfrшpJШüfr фnüq, i06:
2. ифшцшй, Upф^щp Upф^щpbщü^ uщщünL-
p^Lün: - kmh^pt, 20i8:
3. ^ш1_ЫрЪшр, Э. UЦpш^¿ OnppnLqmihmü, £ШЕЩ-unLÜ mmpnLmü kbüuщqpщЦщü qöhp: - k.^oi^u, i9i4: - i55 t?:
4. ÄtpbшЬ, Ч. Uü&üщЦщü jfemmm^kp U. Onpprn-qmihmü^ Цbщüftü: - k.^oi^u, i9i4:
Регион и мир, 2021, № 4
5. &прпиЬшЬ, Щ \ Ц^ршр^ Фпрртдш1ЬшЬ: -к.^офи, 1912:
6. и. Ырфрщр Ырфрщр^Ь: ^щЬрЬ т. дрш^шЬ дпр&тЬЬпгрдтЬр: - ЧрЬЬЬш, 1922:
7. чтПинЫфициЬ, Црфрщр Црфрщр^Ь. -<щищ-рщ^щ^щЬ-£щцщ£щ^щЬ hщJшggЬhpЬ т. дпр&ш-ЬЬтр^Ьр: - Ъ., 2019: - 277
8. (ХпьршщшЬ, Црфрщр Црфрщр^Ь: ^щЬрр к ишhq&щqnp&nLpJnLЬр: - Ъ., 1991:
9. ШирцициЬ, и. «ир^ЬЬрщ» щщррЬрщ^щЬр щдщ-шщqpщ^щЬqщqщфщpщ^nиnLpJщЬ щЦтЬрЬЬ-ртЛ: - Ъ., 2014:
10. UшpqиJшЬ, и. Ц^ршр^ ФnppnLqщpщЬp hщищ-рщ^щ^щЬ-рщдщрщ^щЬ ^щЬрр к «Цр^ЬЬ^щ» щщррЬрщ^щЬр: - Ъ., 2018:
11. UшpqиJшЬ, и. ЧЬрщ^щд^щ^ hЬ¿щ^JщЬ ^щ^тф щщщ^тр^Ьрд («^щрщ», «Ъир ^щЬр») // Ь<4-, рМ 2, 1995, 12 107-115:
12. итЬфш^шЬ, Црфрщр ирфрщр^Ь: - Ър., -<ЬЦ< hpщш., 1955: - 289 Ь?:
13. Саргсян, С. Периодическое издание «Армения» у истоков армянской национально-освободительной идеологии. - Москва, 2015:
Сдана/^шйШф1 Г 20.07.2021 Рецензирована/0-рш^пиф1 Г 26.07.2021 Принята/^йцтй^Щ Г 30.07.2021
