CC BY
29
М.О. ХОЧДЕВА М.Н. ТИЛЛОХОЧДЕВА
РОЧЕЪ БА чанба^ОИ ФОНЕТИКИИ ФАР^АНГИ "МУСТАЛА^ОТ-УШ-ШУАРО"-И ВОРАСТА
Дар таърихи лексикографияи форсу точик забти вожахо, яъне бо кадом харфхо навишта шудани онхо ва усулхои сабти талаффузи онхо хамеша аз чумлаи масъалахои мубрам ба хисоб мерафт. Ба мадди аввал баромадани масоили мазкур ду сабаби асосй дорад:
1. Дар алифбои арабиасоси мо мавчуд будани хуруфе, ки тарзи навишти онхо бо як ё якчанд нукта аз хам фарк мекунад ва айни замон шаклан онхо шабеханд: дол-зол, ре-зе-же, хо-хо-че-че, сод-зод, то-зо, айн-гайн, то-се-бе-пе. Хдмчунин бо як хат фар; кардани коф ва гоф, ки дар расмулхатти гузаштаи мо на хамеша гузаштани онро риоя мекарданд.
2. Дар алифбои арабиасосамон харфхои махсус надоштани садонокхои кутохи а,и,у, яъне талаффуз шудану навишта нашудани онхо масъалаи сабти тарзи дурусти ;ироати вожахоро ба миён меовард. Муаллифи фарханг бояд ба хонанда тарзи кироати вожахоро возеху равшан мекард.
Дар маколаамон мо чи тавр ин масъалахоро хал кардани муаллифи "Мусталахот-уш-шуаро"-и Ворастаи Лохуриро мавриди баррасй карор медихем.
Дар фархангномахои куруни вусто харфхои нуктадорро муъчама ва харфхои бенуктаро мухмала меноманд. Бино ба гуфти профессор МДосимова " ... хуруфи муъчама иборат аз 17 харф буда, харфм "йо" хам дар аввал ва мобайн ояд, ба хуруфи муъчама дохил мегардад ва дар он холат микдори хуруфи муъчама ба 18-то мерасад" (5,.51). Чахордах харфи бокимондаи алифбои арабиасоси точикиро хуруфи мухмала ташкил мекунад.
Агар дар вожа ду харфи нуктадор ё бенукта ояд, муъчаматайн ва мухмалатайнро ба кор мебаранд. Fайр аз ин барои ифодаи хуруфи нуктадор истилохи манкута низ корбаст мегардад. Баробари истилохи мухмала барои таъкиди нукта надоштани харфхо истилоххои гайри муъчама ва бенукта низ истифода мешавад.
Дар "Мусталахот-уш-шуаро" дар пайравй ба анъанаи хамон замон барои ишораи нуктадор ё бенукта будан асосан истилохоти мухмалаю муъчама ба кор рафтааст:
а) сини мухмала (2, 82), рои мухмала (2, 82), доли мухмала (2, 86), айни мухмала (2, 104), хои мухмала (2, 245), ро ва доли мухмалатайн (2,86) ва гайра.
б) гайни муъчама (2, 88), шини муъчама (2, 88) хои муъчама (2, 178),зои муъчама (2, 193) ва гайра Дар мавриди ду харфи бенукта ё ду харфи нуктадор будан дар моддаи лугавй Вораста онро махсус таъкид мекунад:
Х,адида бо хар ду доли мухмала (2,.330). Ромрангй бо хар ду рои мухмала (2, .437). ^аззоз бо хар ду зои мухмала (2, .605).
Ворастаи Лохурй мисли дигар фархангнигорони замони худ харфхоро ба форсй (ачамию) ва арабй) (тозй) чудо мекунад: чими тозй (2, 71), кофи тозй (2, 85), кофи форсй (2, 127), бои ачамй (2, 128), чими форсй (2, 175), чими ачамй (2,218), кофи ачамй (2, 229), бои форсй (2, 610)... Дар мавридхои дар моддаи лугавй омадани ду харфи форсй ё тозй муаллифи фарханг онро махсус таъкид мекунад:
Пачвок бо аввал ва дуюми ачамй (2, 250). Манзур хуруфи пе ва че аст. Дикдикй ба аввал ва сеюми мазкур ва хар ду кофи ачамй (2, 412). Кок ба хар ду кофи тозй... (2, 625). Капанк ба хар ду кофи тозй (2, 629). Кабутари парпо ба хар ду бои форсй (2, 629). Газе ба гузе - ба хар ду кофи ачамй... (2, 644). Гилемгуш кофи дуввум низ ачамй ... (2, 665).
Бо назардошти шакли графикии хуруфи арабй харфхоро ба тахтонй (нуктааш дар зер) ва фавконй (нуктааш дар поён) чудо мекунанд. Дар аксар маврид максад аз фавконй ё мусаннаоти фавконй (2, 703; 117;255) харфи то ва аз тахтонй (2, 522,642) йо аст, ки нуктахояшон мутаносибан дар
УДК 4Т ББК 81.2Т
болою поёни сатр мебошад. Хдрфи со-ро низ сои мусалласаи фав;онй (2, 60) меноманд. Ва;те ки бе номи дарф муваддада меояд, дарфи бе дар назар аст: Садвулкубб ба замми ;оф ва ташдиди муваддада ... (2, 519). Хдмчунин мусалласаи фав;онй маънои сои сену;таро дорад: Ашъас ба фатди аввал ва айни мудмала ва мусалласаи фав;онй (2, 104).
Дар мавриддои алодида муаллиф мачбур мешавад барои мушаххас кардани дарф ра;ами
тартибии онро дар ибора номбар кунад: Попичол аввал ва севум бои ачамй ва чадорум йои дуттй ва чими форсй... (2, 144). Бабрбаён аввал ва дувум ва чадорум ба бои муваддада ва рои мудмала... (2, 156). ^урбока севум бои муваддада, панчум низ ;оф... (2, 604).
Кафш то ба то кардан чадорум ва дафтум мусанноти фав;онй ва шашум муваддада (2, 649). Муаллифи "Мусталадот-уш-шуаро" дар як маврид истилоди "кофи туркй"-ро истифода бурдааст: Таштока сеюм тои мусанноти фав;онй ва панчум ;офи тур;й аст ба маънои сангпушт, аз фарданги туркй маълум шуд (2, 255). Мутаассифона, ин истилодро дар фардангдои ба мо дастрас пайдо накардем. Кисми муайяни моддадои лугавии "Мусталадот-уш-шуаро"-ро иборадои содаю мураккаб ташкил мекунанд. Хднгоми сабти тарзи ;ироати иборадо бо сабаби дар огози ма;ола зикр шуда, яъне дар алифбои арабиасосамон навишта нашудани садонокдои кутоди а, и, у мушкилй ба миён меояд. Ба ибораи дигар, агар хонанда ибораро надонад, мутаносибан намедонад, ки кадом чузъи он бояд бо изофат хонда шавад. Содиби "Мусталадот-уш-шуаро" ин мушкилиро бо якчанд род рафъ кардааст.
1. Таъкид кардани бо изофа хонда шудани ибора. Дар ин маврид Вораста истилоддои би-л-изофа ва ба изофатро истифода мебарад: Оби тинат би-л-изофа (2, 39), оби гурбат ва оби сафар би-л-изофа (2,42), оби мурда би-л-изофа ва замми мим (2, 43), оби даром би-л-изофа (2, 268), тахи майдонй би-л-изофа (2,57), тади по биг-л-гизофа (2, 58), оби май бо изофат (2, 269), оташи ток бо изофат (2, 58), аввали дашт ба изофат (2, 119), бари кор ба изофат (2, 184), ;алами найшакар ба изофат (2, 612).
Дар мавриди аз се калима иборат будани ибора Вораста вожаеро, ки бояд бо изофат ;ироат шавад, нишон медидад: Сари сахт хурдан ба изофати сар (2, 597).
2. Вораста мавриддои дазфи изофаро бо истилоди ба факки изофа таъкид мекунад. Маълум аст, ки дар долати факки изофа, яъне афтодани изофа "... музоф ва музофилайд дар дукми як калимаи мураккаб аст..." (Шариат, Мудаммадчавод Дастури забони форсй. - Тедрон: Асотир,1371. F 460с.(2,.361).
Порчакор ба факки изофат (150); баргпайванд ба факки изофат (2, 188) сиёдпир ба факки изофат (2, 520)
3. Дар баъзе долатдо муаллифи «Мусталадот-уш-шуаро» афтодани изофа (факки изофа)-ро бо истилоди ма;таъулизофа ифода мекунад: сарсухан ма;туъулизофа (2, 497), содибмурда ма;туъулизофа (2, 556); филборон ма;туъулизофа (2, 597), молдода ма;туулизофа) (2, 703).
4. Агар ибора дам бо изофа ва дам беизофа хонда шавад, Вораста ин долатро низ махсус ;айд мекунад: сари по задан ба изофат ва факки изофат (2, 489); когазбод ба факки изофат ва ба изофат (2, 623); гулзамин би-л-фак ва-л-изофа (2, 663), гушаи кор ба изофат ва факки изофат (2, 678).
Чи тавре ки мебинем ин додисаи фонетикиро Вораста дам бо истилоди точикй бо факки изофат ва ба изофат ва дам ба истилоди арабии би-л-фак, би-л-изофа ифода кардааст, ки аз роич будани истилодоти мазкур дар он ;арн шадодат медидад
Дар мисолдои мазкур бо изофат ё бе изофат хондани ибора ба маънои он таъсир намерасонад, бино бар ин Вораста бо изофа ё беизофа кироат шудани ибораро баъди моддаи лугавй меорад ва сипас маънои онро зикр мекунад..
Дар мавриддое, ки бо изофа хондан ё бе изофа кироат кардани ибора маънои онро тагйир медидад, Ворастаи Лодурй ондоро дар алодидагй зикр менамояд:
Обдаст: ба факки изофат, вузу... ва ба изофат (оби даст) хубй ва латофат ва чобукдастй. Толиби Омулй:
Чу оби дасти у гав^ар фишонад,
Шавад мушти арац дарё зи гавуар.
Ва гассолаи дасту по низ...
Илоци дарди дили мо зи туст, эй соцй, К-аз оби дасти ту буи гулобмеояд... (2, 52).
Дар ду маврид Вораста намуди изофаро мушаххас кардааст: Оби май ба изофати баёнй, май. Алибеги Одй:
Дар хумор аз интизори оби май тобам намонд, Социё, цоме, ки бас махмураму беобу тоб (2, 57). Изофати баёниро Мудаммадчаводи Шариат чунин шард додааст:
«Изофати баёнй (табйинй): он аст, ки музофилайд навъ ё чинси музофро баён кунад» (4, 362). Мисоли дуюм:
Роди кур ба изофати тавсифй, роди гайри маслук. Мирзо Соиб:
Бесахтии айём басират натавон ёфт, Кур аст уамонроу, ки лагадкуб набошад (2, 437).
Дар «Дастури забони форсй» дар фасли «таркиби сифат» изофаи тавсифй бо шарди зерин омадааст: «Изофаи тавсифй: яъне он ки кабл аз сифат исме омада бошад ва охири он исм максур бошад ки он исмро мавсуф мегуянд). Мисли утоки бузург, ки дар ин таркиб калимаи бузург сифатест, ки метавонем онро дар долати изофаи тавсифй бидонем, бино бар ин дар тачзия онро сифат дисоб кунем ва ба унвони сифат онро тачзия менамоем (2, 286). Дар фасли «Аркони чумла» изофати сифатй «изофаи мавсуф бар сифат, яъне ба чои музофунилайд сифат бошад» шард шудааст.
Мураттиби «Мусталадот-уш-шуаро» дуктур Сируси Шамисо дар мукаддимаи фарданг рочеъ ба истилодоти хоси ин китоб навиштааст: «Сиёлкутй дар ин китоб аз истилодоте истифода кардааст, ки лобуд дар он замон дар байни форсигуёни Х,инд марсум буда ва баъзан дар кутуби дигар дам. дида шудааст»(2, 25). Барои тасдики мулодизааш у истилоддои «аз олами» ( ба маънои аз кабили), «пур» (ба маънои хеле), «тарошида» (ба маънои сохта ва пардохта), зада (зодиран ба маънои сокин) ва гайраро мисол овардааст.
Лозим ба таъкид аст, ки дар китоби Вораста боз як истилоди фонетикии дигар мавсуф дучор мешавад, ки дар фардангномадои дигар мавриди истифодаи ом карор нагирифтааст.
Офтобзард: мавкуф, вакти гуруб шудани офтоб. Мудоварадонони Эрон: Шавкат: Берун зи худ шудем аз он хатти зарнигор, Бастем бори хеш дар ин офтобзард (2,.66-67).
Офтобру: мавкуф, маконе, ки ру ба офтоб бошад: Мирзо Соиб: Зинуор тан ба сояи боли уумо мадеу, То офтобруи цаноат муяссар аст (2, 67).
Пордум: бо рои мудмалаи мав;уф ва доли мудмалаи мазмум, ронбанди аспу гову хар, ки аз масоледи зину полон аст. Мудовирадонони Эрон. Хаким Шафой:
Эй хирцаи олуда бо хуни зани уоиз, В-эй пордуми к... ни хари гумшудаафзор (2, 150). Чарогпоя: ба гайни муъчамаи мав;уф, чизе, ки аз чидати манъи расидани бод, дар он чарог гузошта, аз чое ба чое баранд.Кашф-ул-лугот. Зудурй:
Кузаву обу офтоба мацу, Аз сафои чарогпоя бигу (2, 292). Пешсалом: мав;уф, касест, ки аз хушхуягй бо дама кас дар салом саб;ат кунад. Мудовирданони Эрон. Шафой:
Х,ар цо гамест пешсаломи дили ман аст, Машуури мулки фитна бувад рушиноси ман (2, 232). Бедгазида: мав;уф... рангест сурхи моил ба бунафша, моно ба беди лаккадаре, ки онро ба нохун зада ё ба дандон газида бошанд. Мудовирадонони Эрон. Хочии Соби;:
Тарёци сабр чораи дардам намекунад, ранги беугазида диламро газидааст (2, 224).
Ин истилод дар моддадои лугавии пилвар (бо ломи мав;уф) (2, 238), туршширин (2, 250), чашмдарида (2, 299), чашмхурда (2, 305), хонанузул (2, 350), домканда (2, 382), дасторбузург (2, 398), дастчарбй (2, 404), сангру (2, 505), нофаму (2, 738) корбаст шудааст. Калимадои мазкур аз руи сохт асосан мураккабу сохта буда, дар аксари ондо факки изофа мушодида мешавад ва дамсадои чузъи аввал бо сокин ;ироат мешавад. Дар "Фарданги форсй"-и Мудаммад Муин вожа мав;уф бо шарди зерин омадааст: "Харфе, ки ва;фае дар талаффузи он пеш ояд" (Муин, с) Дар дамин фарданг ;айд шудааст, ки "ва;фа - тава;;уф дар дарфе аз калима" мебошад (Муин?). Дар асоси гуфтадои боло метавон ба хулосае расид, тадти истилоди мав;уф Вораста дарфи охири чузъи аввали калимадои мураккабро дар назар дорад, ки бо сокин талаффуз мешавад.
Хдмзамон таъкид кардан лозим аст, ки дар "Мусталахот-уш-шуаро" дар катори аломатхои эъроб истилохи сокин низ фаровон истифода шудааст:
Урдак: ба замми аввал ва сукуни рои мухмала ва фатхи доли мухмала ва кофи тозй... (2, 87).
Бурнус: ба замми муваххада ва рои мухмалаи сокин ва нуни мазмум ва сини мухмала... (2, 189).
Муаллифи "Мусталахот-уш-шуаро" дар катори дигар х,одисахои фонетикй ба чойивазкунии харфхо - метатеза дар баъзе калимахо низ диккати махсус додааст. Вораста чойивазкунии харфхоро бо истилохи такдими фулон харф бар фулон харф ва ё харфи фулони мукаддам бар фулон харф ифода кардааст.
Панири яхчолй ба такдими хои муъчама бар чими ачамй (2, 218).
Дастафзор ба такдими зои муъчама бар рои мухмала (2, 397).
ЗанбуFул ба такдими нун бар муваххада (яъне бо) ва гайни муъчама (2, 470).
Мурдаранг ба замми мим ва нуни мукаддам бар кофи ачамй.
Нахчувон ба такдими хо бар чими тозй (2, 741).
Чи тавре ки маълум аст дар таърихи фархангнигории форсу точик барои мушаххас сохтани тарзи навишту кироати вожахо то замони таълифи "Мусталахот-уш-шуаро"-и Вораста якчанд усул аллакай ташаккул ёфта, ривочу равнак пайдо карда буд. Усули аввали мушаххас намудани тарзи кироат эъробгузорй буд.Усули дувум, ба номи усули тавсифй маъруф аст.
Усули сеюм овардани калимаи хамвазни моддаи лугавй мебошад. Усули чахорум, усули абчад ном дорад.
Лозим ба таъкид аст, ки тарзи кироату навишти нисфи моддахои лугавии фарханг умуман нишон дода нашудааст. Дар вожахои бокимонда бошад Ворастаи Лохурй асосан усули тавсифиро корбаст намудааст. Дар мавридхои алохида Вораста тарзи навишту кироати вожаро хеле муфассал меорад:
Кушканчир ба замми кофи тозй ва сукуни шини муъчама ва фатхи кофи тозй ва нун ва чими тозй ва йои хуттии маъруф ва рои мухмала... (2, 647).
Бо вучуди ин мукоисаи ин моддаи лугавй дар "Мусталахот-уш-шуаро" ва "Бурхони котеъ"собит месозад, ки шарх,и Табрезй комилтару чомеътар аст. Дар "Бурхони котеъ" маъною талаффузхои зерини ин вожа омадааст:
"Кашканчир ба фатхи аввалу солис ва сукуни сонию нун ва чим ва тахтонии кашида ва ба рои карашати зада, чизе бошад, ки ба кашидани он армон ва орзуи камон кашидан хосил шавад ва он чунон аст, ки сутуне бар замин фуру баранд ва сари онро шикофта галтаке бар он карор диханд ва ресмоне бар болои галтак андозанд ва аз он шикоф бигзаронанд ва аз як сари ресмон тубраеро пур аз санг ва рег карда биёвезанд ва бар миёни он сутун кабзамонанде насб кунанд, то касе, ки хохад машки камондорй кунад, ба дасти чап он кабзаро бигирад ва ба дасти рост сари он ресмонро ва дар кашокаш оварад ва онро ба шерозй манчал ва ба арабй мучир ва ба хиндй мунчар гуянд, ба маънои фалохун хам омадааст ва ба замми аввал (кушканчир), тупи калонро мегуянд, ки бад-он девори калъаро сурох кунанд ва бишкофанд ва хароб созанд. Ва баъзе гуянд гулулаи туп аст; Ва баъзе дигар гуянд, санге бошад, ки дар манчаник гузоранд ва бар хисор андозанд ё бар хасм зананд ва вачхи тасмияи он кушк сурохкунанда бошад, чи кушк мухаффафи кушк аст ва анчир ба маънии сурох хам омадааст" (6, 923). Дар хошия мураттиби китоби "Бурх,они котеъ" Мухаммад Муин таъкид кардааст, ки кушканчир ба замми аввал сахех аст. Вале дар аксар маврид Вораста ба зикри тарзи навишт ахамияти бештар медихаду тарзи кироатро сарфи назар менамояд.Бино бар ин тарзи кироати моддаи лугавй барои ашхосе, ки аз анъанаю расму русуми махалли таълифи лугат бехабаранд, мушкилот ба миён меорад. Барои мисол моддаи лугавии нони даштариро мегирем.
Нони даштарй ба доли мухмала ва шини муъчама ва тои карашат ва рои мухмала ва йои маъруф, ноне, ки аз орди бехтаи сабус давр карда бипазанд, мукобили он нони хушкорд аст, чи хушкорд аст, ки аз парвезан нагузашта бошад. Муховирадонони Эрон. Санад дар тушмол гузашт (2,740).
Дар моддаи лугавии тушмол омадааст: "Тушмол: ба вови расидаи маъруф, хонсолор.Рашидй. Шоир:
Аз мехри тушмоли фалак бар симоти дахр,
Овард бахри лангари у нони даштарй (2, 266).
Хдрчанд муаллифи "Мусталахот-уш-шуаро" бо кадом харфхо навиштани калимаи даштариро мушаххас кардааст, тарзи кироати он номаълум мондааст.
Мисоли дигар:
Азаб зани бешавхар ва марди безан (2, 579).
Ин калима азаб талаффуз мешавад, ки чамъаш уззоб аст. Бо назардошти он ки вожаи мазкур дар забони форсии точикй аз чумлаи калимахои серистеъмол нест, мушаххас кардани тарзи кироати он кори хонандаро осон мекард.
Усули бо ёрии калимахои хамвазн мушаххас намудани тарзи кироати вожахо то замони таълифи "Мусталахот- уш-шуаро" пурра ташаккул ёфта буд, ки дар ин бора корбасти усули мазкур дар "Бурхони котеъ" (6, 1652) ва "Фарханги Чдъфарй шаходат медихад. Бо вучуди ин дар асари Вораста усули мазкур ахёнан, хамагй дар якчанд маврид истифода шудааст: Будуло ба вазни фукаро... (2, 170) Тунбак бар вазни хунбак (2, 202). Каланг бар вазну маънии каланд (2, 657). Лева бар взни шева (2, 699).
Эхтимол сабаби мавриди корбасти бештар карор нагирифтани ин усул дар асари Вораста дар он бошад, ки китоб фарханги мусталахот аст ва ба хар як мусталах, ки аксаран ибора аст, ёфтани муодили хамвазн кори имконнопазир мебошад.
Мусаллам аст, ки як катор калимахои забони форсии точикй вариантхои гуногуни талаффуз дорад ва бо тагйир ёфтани эъробгузорй маънии вожа низ дигар мешавад. Вораста дар хамаи мавридхо вижагии талаффуз ва маънои гунаи калимахоро таъкид мекунад:
Ак;тоъ би-л-фатх, гушахои замин чамъи китъа, "Кашф-ул-лугот". Ва би-л-каср порае аз чизе буридан ва ба касе додан. Кашф-ул-лугот (2, 109).
Уланг ба аввали мазмум, маргзор... Ва ба фатхатайн(аланг), деворе, ки бар руи размгох барои хифзи лашкар кшанд ва онро мурчол гуянд (2, 113).
Чурра ба аввали мазмум ва рои мухмалаи мушаддад, пари хар чонваре аз парандаву чаранда умуман ва нари боз хусусан, Чдхонгирй. (... ва ба аввали мафтух (чарра), чуе, ки аз чадвали бузург оранд (2, 290).
Шил ба касри аввал силохест аз олами найза... Ва ба фатх дасту пои афличзада (шал) (2, 546). Тараф ба фатхатайн, мукобили... ва ба сукуни сонй (тарф) гушаю канорро гуянд ( 2, 566). Хдмчунин дар "Мусталахот-уш-шуаро" дар мавридхои алохида бо тахфиф ва ташдид талаффуз шудани калимахо, ки маънояшон бетагйир мемонад, зикр карда шудааст: Чаппонй ба ташдид ва ба тахфиф ба маънои айёр. (2, 288) ^аммом би-т-ташдид ва-т-тахфиф мустаъмал аст.(2, 342) Дар ва дара би-т-тахфиф ва-т-ташдид фосилаи миёни ду кух.(2, 393) Муллозода би-т-ташдид ва-т-тахфиф...(2, 723)
Аз унсурхои усули абчад дар китоби Ворастаи Лохурй истилоххои йои хуттй ва тои карашат корбаст гардидааст.Истилохи тои карашат баракси йои хуттй, ки дар "Мусталахот" хеле серистеъмол аст, ахёнан ба назар мерасад.
Нони даштарй бо доли мухмала ва сини муъчама ва тои карашат...(2, 740)
Вораста дар баъзе моддахои лугавй аз тамоми харфхо танхо истилохи йои хуттиро мушаххас мекунад:
Аспи ём бо йои хуттй - аспе, ки барои докчавкй дар манозил гузоранд.(2, 101) Дар аксар мавридхо муаллифи фарханг сифати садоноки мазкурро мушаххас ва таъкид мекунад:
Ибни Сирин бо сини мухмалаи максур ва йои хуттии маъруф ва рои мухмала .(2, 82) Угри ба замми аввал ва гайни мучама ва рои мухмала ва йои хуттии маъруф...(2, 106) Бунина бастан ба замми аввал ва нун ва йои хуттии маъруф ва чими тозй...(2, 216) Дар баъзе калимахо ин мусавват бо истилохи тахтонии маъруф ифода шудааст: Сероб бо тахтонии маъруф...(2, 522)
Табиист, ки дар фарханг йои хуттии мачхул низ мушаххас карда шудааст:
Бани Шайба авлоди Абдулмутталиб. Шайба ба йои хуттии мачхул ва муваххада...(2, 217)
Педру бо йои хуттии мачхул ва долу рои мухмала-номи халифаи дувуми хазрати Исо.(2, 232)
Кубида ба замми аввал ва фатхи сонй ва йои хуттии мачхул ...(2, 600)
Х,амин харфро Вораста дар баъзе холатхо йои хуттии гайримаъруф низ номидааст:
Печмон бо йои хуттии гайримаъруф ва чими ачамй- печидагй. (2, 231)
Чунайр ба замми аввал ва нуни мафтух ва йои хуттии гайримаъруф ва рои мухмала -шахрест...(2, 315)
Дар "Мусталахот-уш-шуаро" талаффузи вови мачхул ва вови маъруф низ мушаххас карда шудааст:
Дул ба замм ва вови мачхул низ, киштй, Рашидй. Муъмини Астарободй:
Киштии сабр чу туфони фироци ту кашид,
Дул дарбохтаву лангару сукконаш нест (2, 428-429).
Ногуфта намонад, ки дар шарди вожаи «дул» норасой ва ё афтодагие эдсос мешавад. Мулло Абдуррашиди Таттавй ин вожаро бо шарди зайл овардааст: «Дул-би-з-замм ва вови мачдул, он чи дар болои ашё насб кунанд, ки гандум аз он дар осиё равад ва ба маънии сифла ва бедаё ва маккор низ омада... ва далв (бо дарфдои арабй) обкаш ва бурчи Далв
Бод ду пайкару тарозуи Дул, Аз хаво ёфт бахра беш мамул Ва тири киштй.Сирочуддини Розй гуяд:
Дули киштй бар фалак гау суд сар,
Гау ниуон мегашт дар мавци хатар (1, 495-496).
Аз шарди Рашидй бармеояд, ки дул дар «Мусталадот» ба маънои тири киштист. Зимнан байти Астарободй низ дамин маъноро медидад.
Вови мачдул адёнан бо истилоди вови гайримаъруф низ ифода шудааст:
Гавда: бо вови гайримаъруф, лафзи туркист ба маънои тан...(1, 682)??? Гавда
Содиби "Мусталодот" барои мушаххас сохтани тарзи навишт ва талаффузи харфи вов боз чанд истилоди дигарро низ корбаст намудааст.
а) вови маъдула. Ба кавли Мухаммадчаводи Шариат як кисм калимадо бо «вове, ки акнун талаффуз намешавад» (Ш ариат,61) навишта мешаванд, аз кабили хоб, хеш, танход ва гайра. Мисоле, ки мо аз «Мусталахот» ёфтем, каме дигар аст:
Умоч ба вови маъдула, оше, ки аз орд созанд ва онро дар баъзе билод султонсанчарй мегуянд. Голибан султон Санчар мубдеи он аст. Аз нусхаи муаллифаи Мачдуддин Алии ^авсй возед шуд. «Кашф-ул-лугот» ва «Муаййид-ул-фузало» (2, 119).
Дар «Бурдони котеъ» ин вожа бо вови мачдул омадааст:
Умоч ба сонии мачдул бар вазни мудточ, навъе аз оши орд бошад ва ба искоти сонй (яъне умоч) дам омадааст (6, 187).
Ногуфта намонад, ки таом то имруз дар Хучанд бо дамин ном роич аст.
б) вови расида. Устод Сируси Шамисо мураттиби нашри тедронии "Мусталадот-уш-шуаро" ин истилодро дар му;аддимааш дар ;атори истилодоти хоси китоб чунин шард додааст: "Вови расида, яъне мусаввати баланди "у", масалан вов дар "Ашкбус" ё "бекуйй" (2, 25).
Ишкбус бо аввали максур ва шини муъчама ва кофи тозй ва бои муваддада ба вови расида ва шини мудмала (2, 104).
Дар повара;и дамин садифа мураттиби китоб аз дошияи "Мусталадот-уш-шуаро"-и чопи Лакднав ;айди зеринро овардааст:
Ашка бус ба аввали мафтуд, ба сонии зада ва кофи мафтуд ва бои мазмум ва вови мачдул -номи Муборизи Кошонй, ки ба мадади Афросиёб омада буд. Рустам ба захми тир уро кушт. Фирдавсй гуяд:
Пиёда маро з-он фиристод Тус, Ки то асб бистонам аз Ашкбус. Ин аст иборати Чддонгирй ба талхис ва содиби "Мусталадот" ва "Бадори Ачам", ки би-л-каср забт кардаанд, аз аглоти содиби "Кашф-ул-лугот" аст ва шеъри Таъсир низ аз касраи Ашкбус ибо дорад, чунон ки бар зедни салим махфй нест (2, 104). Бекуйй: ба кофи тозй, ба вови расида, муродифи бекасй (2, 229). Чучй: ба вови расида (2, 318).
Дар "Мусталадот-уш-шуаро" дар баъзе маврид ба чои истилоди сокин вожаи зада корбаст шудааст, ки ин вижагиро дар му;аддимаи китоб устод Сируси Шамисо низ ;айд кардааст: Килк: бо аввали максур ва ба сонии зада, ман;ал ва оташдон. Чддонгирй. Эрония ба фатдатайн гуянд (2, 655).
Калимадои форсии ба забони арабй даромада, ба ;оидадои он мутоби; гардидаро муарраб, вожадои аз забони дигар ба форсй даромада, тагйир ёфтаро муфаррас, вожадои шакли диндй гирифтаро муданнад меноманд. Истилоди охир аз ихтирооти Алихони Орзу аст (3, 68). Вораста дар ин бобат мулодиза ронда ;айд мекунад: "Арабон тасарруфи худро дар алфози форсия муарраб ном гузоштаанд ва форсиён тасарруфи худро дар арабия муаччам гуянд (3, 149).
Баъзан муаллифи "Мусталадот" дар ва;ти овардани муодили диндии вожа ишора ба дарфдои диндй мекунад:
^аззоз ба дар ду зои муъчама, ало;абанд ва абрешимфуруш, ки онро дар Хинд патва гуянд ба бои муваддадаи форсй ва тои мусанноти фав;онии диндй... (2, 606). Мутихон ба тои диндй ва хои муъчама номи танбурест (2, 725).
Дар болои харфи "те"-и калимаи мутихон тои муаллаф гузошта шудааст, ки талаффузи ин харфро мушаххас месозад.
Ч,олиби диккат аст, ки дар асари Ворастаи Лохурй истилоххои фонетикие, ки дар "Чароги хидоят"-и Сирочуддин Алихони Орзу (асри ХУ111) дучор меоянд, аз кабили хо-и мухтафй, хо-и малфуз, хо-и Fайрималфуз, алифи кашида, тои мутаббака, алифи лаййина ва гайра (4, 63) ба назар намерасанд. Дар асари Вораста дар мукоиса бо "Чароги хидоят" муодилоти хиндии моддахои лугавй камтар аст, бино бар ин истилохоте, аз кабили чими махлутталаффуз бо хо, бои махлутталаффуз бо хо, чеи махлутталаффуз бо хо ва гайра дучор намешаванд (4,69).
Аз тахлили ичмолии фархангномаи "Мусталахот-уш-шуаро" метавон ба хулосахои зерин расид:
1.Дар фархангномаи "Мусталахот-уш-шуаро"-и Вораста тарзи навишт ва кироати такрибан аз нисф камтари моддахои лугавй мушаххас карда шудааст.
2. Ворастаи Лохурй барои мушаххас кардани тарзи навишт ва хондани вожахо асосан усули тавсифиро мавриди корбаст карор додааст.
3. Дар китоби "Мусталахот-уш-шуаро" унсурхои алохидаи усули абчад дучор мешаванд.
4. Овардани калимахои хамвазн барои мушаххас сохтани тарзи кироат дар "Мусталахот-уш-шуаро" ахёнан ба назар мерасанд.
5. Муаллифи "Мусталахот-уш-шуаро" дар катори истилохоти маъмули замони худ дар фархангномааш барои ифодаи ходисахои фонетикй баъзе мафхумхои нав, аз кабили муаччам, кофи туркй, мактуъулизофаро корбаст кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1.Таттавй, Абдуррашид. Фарханги Рашидй. Бо тасхех ва мукаддимаи Акбари Бехдарванд./А.Таттавй.-Техрон: Симои дониш, 1386.- 1099с.
2.Вораста, Сиёлкутй Мул.Мусталахот-ш-шуаро. Ба мукобалаи се нусха ба тасхехи дуктур Сируси Шамисо/С.Вораста.-Техрон, 1380.-807с.
3.Хочаева, М.Инъикоси масоили фонетики дар "Чароги хидоят"-и Орзу/ М. Хочаева "Номаи донишгох"-и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Бафуров.- 2013.-№1(34)-с.61-71.
4.Шариат, Мухаммадчавод. Дастури забони форси/М.Шариат.-Техрон:Асотир, 1371.-460с.
5. ^осимова, М. Мухтасар оид ба истилохоти збоншиносии пешин/МДосимова. - Душанбе: Бидуни Нашриёт, 2003.113с.-1к.
6.Табрези, Мухаммадхусайн. Бурхони котеъ/М.Табрезй. Дар панч мучаллад.-Техрон, 1367.
7.Муин, Мухаммад.Фарханги форси. Дар шаш мучаллад/М.Мухаммад.-Техрон: Амири Кабир,1375
REFERENCES:
1. Tattavi, Abdurrashid. Rashidi Dictionary. With addition and introduction by Akbari Behdarvand/A.Tattavi. - Tehran: Knowledge, 1386hijra. - 1099 p.
2. Vorasta, Siyolquti Mul. Mustalahot-sh-shuaro. Correlation of three copies and edition by Dr. Sirus Shamiso/S.Vorasta. - Tehran, 1380hijra. - 807 p.
3. Khodjayeva M. Reflection of Phonetic Problems in the Dictionary "Light of Wisdoms" by Orsu //Scientific Notes of KSU named after academician B. Gafurov, #1. - Khujand: Light of Enlightenment, 2013.-№1 (34).-Р. 61-71
4. Shariat, Muhammadjavod. Grammar of Persian Language/M.Shariat. - Tehran: Asotir, 1371. - 460 p.
5. Qosimova, M. Brief Summary of Previous Linguistic Terms/M.Qosimova-Dushanbe, 2003,-Part 1. - 113р
6. Tabrezi, Muhammadhusayn. Burhoni QoteVM.Tabrezi. In five volumes.-Tehran?1367
7. Mum, Muhammad. Persian Dictionary. In six volumes/M.Muhammad. - Tehran: Great Amir, 1375 hijra.
Роцеъ ба цанбахои фонетикии фарханги "Мусталахот-уш- шуаро"- и Вораста Вожа^ои калиди: таърихи фархангнигории форсу тоцик, фонетикаи таърихй, масоили орфография ва орфоэпия дар фархангхои куруни вусто, «Мусталахот-уш-шуаро»-и Ворастаи, «Чароги хидоят»-и Орзу, усули киёсй, усули калимахои хамвазн
Макола ба тахлили инъикоси масоили фонетика дар фарханги «Мусталахот-уш-шуаро»-и Ворастаи Лохурй, ки дар нимаи аввали карни XVIII таълиф ёфтааст, бахшида шудааст. Зикр шудааст, ки дар баробари истилохоти маъмул Вораста ба мацмуи истилохоти сарфу нахв мафхумхои нав, аз цумла мафхумхои фонетикии цадидро дохил кардааст. Муаллиф ба хулоса расидааст, ки аз хамаи усулхои забти калимахо ва муайян намудани тарзи талаффузи онхо муаллифи «Мусталахот-уш-шуаро» ба тарзи тавсифй афзалият додааст, харчанд дар мавридхои алохида Вораста усули овардани
калимауои уамвазнро низ мавриди истифода царор медщад. Дар асоси муцоисаи фаруанги Вораста бо фаруанги «Чароги уидоят»-и Орзу умумият ва фарци ин ду асари лексикографы, ки дар ташаккули фаруангуои фразеологии форсу тоцик нацши мууим бозидаанд, муайян карда шудааст.
Отражение фонетических проблем в словаре "Мусталахот-уш-шуара" Ворасты Лахури
Ключевые слова: история персидско-таджикской лексикографии, историческая фонетика, проблемы орфографии и орфоэпии в средневековых словарях, "Мусталахат-уш-шуара" Ворасты Лахури, "Чароги хидоят" Алихона Орзу, описательный принцип, принцип аналога
Статья посвящена анализу отражения проблем фонетики в лексикографическом труде первой половины XVIII века "Мусталахат-уш-шуара" Ворасты Лахури. Утверждается, что наравне с использованием распространённых терминов Вараста Лахури ввёл новые понятия в корпус грамматических, в том числе фонетических терминов своего времени. Делается вывод, что из всех способов по правильному написанию и произношению толкуемых слов, автор "Мусталахат-уш-шуара" отдаёт предпочтение описательному способу, хотя в отдельных случаях Вораста использует также способ приведения аналога, при котором составитель словаря рядом с толкуемым словом приводит другое, обшеизвестное слово, с точным подобием размещения гласных звуков. На основе сопоставления словаря Ворасты со словарём "Чароги хидоят" его современника Орзу выявлены общие и отличительные моменты двух лексикографических трудов, сыгравщих важную роль в становлении персидско-таджикских фразеологических словарей.
Reflection of Phonetic Problems in the Dictionary "Mustalahot-sh-shuaro" by Vorasta Lohuri Key words: history of Tajik-Persian lexicography, historical phonetics, issues of spelling and orthoepy in mediaeval dictionaries, "Mustalahot-sh-shuaro" by Vorasta Lohuri, "Charoghi Khidoyat" by Alikhon Orzu, descriptive principle, principle of analogue The article dwells on the analysis of the reflection of the problems of phonetics in Vorasta Lohuri's "Mustalahot-ush-shuaro" - the lexicographic production referring to the first half of the XVIII-th century. It is asserted that alongside with the wide-resorted terms Vorasta Lohuri introduced the new notion in the corpus of both grammatical and phonetical terms referring to his period inclusive. She comes to the conclusion that out of all ways targeted at correct writing and pronunciation of interpreted words the author of "Mustalahot-ush-shuaro " gives preference to a descriptive method, though Vorasta also resorts to the method aimed at adducing of an analogue in separate cases when other common knowledge words with accurate disposition of similar vowels are palced just nearby. Proceeding from correlation of Vorasta\s dictionary with "Charoghi Khidoyat" by Alikhon Orzu (his contemporary) the author of the article reveals common and distinctive moments of the two lexicographic productions which played a major role in reference to Persian-Tajik phraseological dictionaries formation, upon the whole.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Хоцаева Муцаддасхон Олимовна, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Тиллохоцаева Му^аббат Набицоновна, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru Сведения об авторах:
Ходжаева Мукаддасхон Олимовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru Тилляходжаева Мухаббат Набиджановна, кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языки и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: tillyahodzhaeva@mail.ru Information about the authors:
Khojayeva Muqaddaskhon Olimovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Tillyukhodjaeva Muhabbat Nabijanovna, candidate of philological scienes, Associate professor of the department methods of teaching of the tajik language and literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: tillyahodzhaеva@mail.ru
