CC BY
2RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA MOLEKULYAR BIOLOGIYA O'QITUVCHILARINING KASBIY - SHAXSIY RIVOJLANISH STRATEGIYALARI
Valixanova Aqida Kamoliddin qizi
Toshkent davlat pedagogika universiteti doktoranti https://doi.org/ 10.5281/zenodo.10676719
Annotatsiya. Maqola ta'limning raqamli transformatsiyasi sharoitida molekulyar biologiya mavzularini o'qitishda o'qituvchining kasbiy faoliyatining xususiyatlarini aniqlashga bag'ishlangan. Oliy ta'lim talabalarini o'qitishda o'qituvchining an'anaviy pedagogik faoliyatini amalga oshirishga o'zgartirishlar kiritish zarurati muammosi yangilandi. Maqsad - ta'limni raqamlashtirish ta'siri ostida va sharoitida tabiiy fanlarni, xususan, molekulyar biologiya mavzularini o'qitishda shakllangan o'qituvchiningyangilangan kasbiy funksiyalari majmuasini aniqlash va asoslashdan iborat.
Kalit so'zlar: ta'limning raqamli transformatsiyasi, ta'lim faoliyati, molekulyar biologiya, pedagogikfunksiyalar, o'qituvchilarning kasbiy rollari, ta'limni insonparvarlashtirish, pedagogik o'zaro ta'sir.
Jamiyatimizda raqamlashtirishning yuqori dinamikasi zamonaviy ta'lim tizimining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Bugungi kunga kelib, dunyo bo'ylab, ta'lim tashkilotlari faoliyatiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari faol joriy etilmoqda, elektron ta'lim muhiti jadal shakllantirilmoqda. Ayniqsa, tabiiy fanlarni o'qitishda ushbu texnologiyalardan unumli foydalanish yo'llari ishlab chiqilmoqda. Zamonaviy ta'lim amaliyoti tabiiy fanlarni, xususan, molekulyar biologiya fanini o'qitishda o'qituvchilar va talabalarning turli xil ma'lumotlar manbalaridan erkin foydalanishi kabi yangi xususiyatlarga ega bo'lmoqda; o'quv fanlari bo'yicha mustaqil ishlarning ahamiyati, miqdori va sifatini oshirish; o'qitishning prinsipial jihatdan yangi uslub va shakllarini joriy etish shular jumlasidandir.
Shu munosabat bilan raqamli texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanish zarurati bilan bog'liq holda, molekulyar biologiya mavzularini o'qitishda ta'lim jarayonining mazmuni va tashkil etilishiga an'anaviy yondashuvlarda jiddiy o'zgarishlarni talab etadi. Barchaga ma'lum bo'lgan quyidagi savollarni, ya'ni, an'anaviy sinf tizimida o'rganishni individuallashtirish masalalari; ta'lim jarayonini raqamli vositalar bilan ta'minlashning maqsadga muvofiqligi; mavjud raqamli ta'lim resurslarini kengaytirish zarurati va boshqalarni ham qayta ko'rib chiqishni ma'qullaydi. Biroq, zamonaviy pedagogik amaliyot va unda raqamli texnologiyalarni joriy etish sharoitida ro'y berayotgan o'zgarishlarni ta'limning to'liq ko'lamli raqamli transformatsiyasi deb bo'lmaydi [1]. Raqamli ta'lim ko'pincha pedagogik texnologiyalarning yuzaki o'zgarishi darajasida rivojlanadi. Amalda, bu an'anaviy pedagogik vositalarni raqamli vositalar bilan almashtirish yoki vizual o'qitish usullarini takomillashtirish va optimallashtirish (taqdimotlarni tayyorlash) kabi ko'rinadi. Zamonaviy ta'lim amaliyoti shuni ko'rsatadiki, oliy ta'lim muassasalarida, tabiiy fanlarni o'qitishda o'qituvchi nafaqat o'qituvchi-tarbiyachi sifatida, balki butunlay boshqa kasbiy ko'rinishlarda ham o'zini anglay oladigan pedagog kadrlarga muhtoj. O'zgaruvchan ta'lim sharoitida molekulyar biologiya mavzularini o'qitishda pedagogning yangi kasbiy rollari talab qilinadi, masalan, tarmoq fanlar metodisti, ta'lim mazmuni menejeri, shaxsiy tyutor, ta'lim bo'yicha murabbiy, o'quv murabbiyi va boshqalar. Bunday g'ayrioddiy fazilatlarda o'zini samarali amalga oshirish uchun o'qituvchiga sezilarli darajada o'zgartirilgan kasbiy funksiyalar kerakligi aniq. Biroq, bizga ularning tarkibi va mazmuniy xususiyatlari yetarlicha o'rganilmagandek tuyuladi [2].
Raqamlashtirilgan dunyoda o'qituvchining asosiy vazifasi bu - qanday o'rganishni o'rgatishdir. Bu shuni anglatadiki, pedagogning o'z rivojlanishiga qiziqqan talabaga hamrohlik qilish bo'yicha umumiy missiyasi paydo bo'lgan shaxsning oldinga siljishini, ya'ni o'rganilishi kerak bo'lgan bilimga ega bo'lish yo'lida ta'minlaydigan hamma narsani birinchi o'ringa qo'yadi. Shu munosabat bilan zamonaviy o'qituvchi faoliyatining funksional tuzilmasida muvozanatni saqlash zarurligi bizga o'rinli tuyuladi [3]. Bugungi kunda barkamol didaktik tizimni qurish uchun shaxsning gumanistik yo'nalishini va o'zgartirilgan (shu jumladan virtual) ta'lim muhitida turli xil ta'lim subyektlari bilan samarali o'zaro munosabatda bo'lish qobiliyatini birlashtirgan o'qituvchi kerakligini tushunish juda muhimdir. Gap pedagogik faoliyatning gumanistik asoslarini (an'anaviy ma'nolari) va raqamli texnologiyalarning namoyon bo'lishi (innovatsion amaliyotlar) saqlab qolish haqida bormoqda. Ta'limning raqamli transformatsiyasi sharoitida o'qituvchining kasbiy faoliyati sifat jihatidan o'zgarib bormoqda: uning pedagogik o'zaro ta'sir bilan bog'liq mazmunli va funksional xususiyatlari yangilanmoqda. Doimiy ravishda o'sib borayotgan axborot oqimlari, molekulyar biologiyani o'qitishni oson va yengil o'qitish yo'llarini o'quv jarayoniga kiritilishi, malakali tuzilishni, mazmunli tanlashni, talabalarning e'tiborini jalb qilish va ushlab turish uchun motivatsion daqiqalarni aniqlashni, mustaqil o'quv, kognitiv va tadqiqot faoliyatini faollashtirishning yangi usullarini va boshqalarni talab qiladi. Zamonaviy ta'lim amaliyoti o'qituvchining kasbiy faoliyatining ayrim xususiyatlarini ajratib ko'rsatishga imkon beradi, ular orasida talabalarning ta'lim motivatsiyasini boshqarish (pedagogik murabbiylik); turli manbalardan o'z ta'lim dasturingizni yaratish yoki yig'ish (ta'lim dizayni); o'quv mashg'uloti uchun senariy yaratish (pedagogik rejissorlik); qo'llab-quvvatlash va pedagogik yordam ko'rsatish (shaxsiy repetitorlik); inklyuziyaga qiziqishni qo'llab-quvvatlash, ta'lim faoliyatining urg'usini natijadan jarayonga o'tkazish (pedagogik animatsiya) shular jumlasidandir.
Zamonaviy o'qituvchi uchun pedagogik murabbiylik texnologiyalarini o'zlashtirish, talabalarning molekulyar biologiyani o'rganish jarayonining o'ziga va undan kelajakdagi ta'lim faoliyatining individual natijalari bilan bog'liq bo'lgan umidlariga doimiy qiziqishini saqlab qolish juda muhimdir. Raqamli ta'lim sharoitida bu juda qiyin, chunki o'qituvchi har doim ham talabalar bilan hissiy munosabatda bo'lish imkoniyatiga ega emas. Umuman tabiiy fanlarni o'qitishda ijobiy hislarni jalb qilishni rag'batlantirish sifatida qiziqishni faollashtirish o'qituvchi tomonidan turli xil pedagogik faoliyat turlarida shakllanadigan va mustahkamlanadigan mahoratdir. Misol uchun shuni aytishimiz mumkinki, tabiiy fanlar, xususan, molekulyar biologiya mavzularini o'qitishda dars mobaynida faqatgina tushunarsiz formulalar, tenglamalar bilan olib borilsa, talabaning fikri chalg'ib nimani o'rganishi lozimligi ham yodidan ko'tarilib qoladi. Bunda, mavzularni talabaning turmush tarzi, ovqatlanishidan tortib, uyqu rejimlarida hujayralarda molekulyar darajada nimalar sodir bo'lishi mumkunligi bilan qiziqtirilsa, butun diqqati pedagogda bo'lishiga erishilsa, maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu albatta har bir pedagogning o'z mahorati hamda, zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalanishga bog'liqdir. Fikrimizcha, bu ko'nikma ta'limning raqamli transformatsiyasi sharoitida ayniqsa talabga aylanib bormoqda.
Nazariy tahlil natijasida o'qituvchi faoliyatidagi kasbiy funksiyalar va ta'lim jarayonining raqamli transformatsiyasi sharoitida ta'limning asosiy tamoyillari o'rtasida mantiqiy bog'liqlik o'rnatildi. Ushbu tamoyillar yangi ta'lim voqeligidagi muhim o'zgarishlarni aks ettiradi va quyidagilardan iborat: talabalarning hozirgi ta'lim ehtiyojlarini qondirishga e'tibor berish; amaliy ko'nikmalarni o'rgatish va axborot jamiyati hayotida faol ishtirok etishga tayyorlashga e'tibor qaratish; ta'lim jarayonini o'quv jarayoniga amaliy kiritish shaklida tashkil etish; ta'lim
subyektlarining individual xususiyatlarini qabul qilish sifatida pedagogik o'zaro munosabatlarni insonparvarlashtirish; ijodkorlikni, erkinlikni va mustaqil tanlovni rag'batlantirish. [4]
Molekulyar biologiyani o'qitishda har bir darsga kiritilgan ijodiy g'oyani topish va hal qilishga qaratilgan o'qituvchi va talabaning birgalikdagi faoliyati, raqamli ta'lim muhitida o'zaro munosabatlarning rasmiylashtirilishiga qaramay, o'quvchi shaxsining ma'naviy kuchlarini aktuallashtirishni o'z ichiga oladi. O'qituvchi shaxsining asosiy psixologik tarbiyasi sifatida uning badiiy va ijodiy tasavvurining yuqori darajada rivojlanishini hisobga olish kerak, bu unga pedagogik g'oyani loyihalash, ta'lim tadbirining keyingi rivojlanishini va uni batafsil rejalashtirish imkonini beradi.
REFERENCES
1. Aqida Valikhanova "Methodology of teaching subjects of the department of molecular biology based on an integrative approach" 19-november 2023, International journal of pedagogics (ISSN - 2771-2281).
2. Aqida Valikhanova "Use of interactive educational technologies in teaching subjects of molecular biology department" 23-august 2023, International journal of pedagogics (ISSN -2795-7683).
3. Шульга И. И. "Педагогическая культура: ценностно-смысловой контекст цифровой трансформации образования". Вестник педагогических инноваций. 2022. № 1. С. 5-12.
4. Шульга Ирина Ивановна. "Особенности профессиональной деятельности учителя в условиях цифровой трансформации образования". Новосибирский государственный педагогический университет, Россия, Новосибирск. 31.05.2022.
