CC BY
20INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
RAQAMLI TA'LIM MUHITIDA BIOLOGIYANI LOYIHA USULIDA O'QITISHNI
TASHKIL ETISH MASALALARI L.M.Qaraxonova O'zPFITI "Tabiiy fanlarni o'qitish texnologiyalari" bo'limi mudiri, (PhD) katta ilmiy xodim https://doi.org/10.5281/zenodo.10046516
Biologiya fanini o'rganishda loyihalardan foydalanish va bevosita uni ishlab chiqish metodikasi boshqafan metodikalariga nisbatan yosh ta'lim usullaridan biri bo'lib, bugungi kunda umumiy o'rta ta'lim maktablariga endigina kirib borayotgan metodlar va texnologiya sifatida qabul qilish mumkin. Ayni paytda elektron vositalar, mobil qurilmalar vositasida loyiha usullarini joriy etilishi mazkur ta'lim metodiga katta e 'tibor berilayotganligidan dalolat beradi.
Kalit so'zlar: tadqiqotchilik, loyiha usuli, ta'lim vositalari, biologiya, uzluksiz ta'lim, o'quvchilar, dars, darsdan tashqari mashg'ulotlar, loyihani tashkil etish, loyihani bajarish bosqichlari.
Biologiyani o'zlashtirish va bevosita tirik tabiat haqidagi ilmiy ma'lumotlar va bilimlarni o'rganishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda uni amaliy natijalari ko'rmasdan, yoki bilmasdan qabul qilish, qisqasi ko'nikma hosil qilmaslikning iloji yo'q. Ma'lumki biologiya atrofidagi uni o'zlashtirish uchun xizmat qiladigan barcha amaliy mashg'ulotlar insonning kundalik hayotida biologik bilimlardan foydalanish ko'nikmalarini rivojlantirishi xizmat qiladi.
Bugungi kunda o'quvchida amaliy ko'nikmalarni hosil qilish, uning tadqiqotchilik ko'nikmalarini kompetensiyaga aylantirish uchun loyiha texnologiyasining bir necha usullaridan foydalanish tavsiya etiladi. O'quvchilarning biologiyani o'rganish jarayonida turli shakldagi o'rgatuvchi ilmiy loyihalardan foydalanish pirovardida o'quvchilar tomonidan mavzu, qolaversa fan doirasidagi ko'pgina biologik jarayonlar va qonuniyatlarni yaxshiroq tushunishga, anglashga, tasavvur qilishga, shu bilan birga fan negizidagi murakkab jarayonlarni qiziqib o'rganish imkonini yaratadi.
O'quvchilar uchun foydalanishga va izlanishlga tavsiya etilgan har qanday ilmiy tadqiqot loyihasining asosiy maqsadi tayanch va fanga oid kompetensiyalarni shakllantirish va uni rivojlantirishga qaratiladi. Bunda o'quvchilarning shaxsiy xususiyatlari, shu jumladan ularning biologik bilimlari, ko'nikmalari va yangi mazmundagi o'rganilayotgan ob'ekt yoki predmetga nisbatan hosil qilinadigan bilimlarni prognozlash bilan boshlanadigan bir necha bosqichlarni o'zida qamrab oladi. O'quvchilar tomonidan amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqot loyiha ishlarining bir necha turlari mavjud:
1) Amaliyotga yo'naltirilgan loyiha - loyiha ishtirokchilarining o'zlarining ijtimoiy manfaatlariga qaratilgan bo'lib, rejalashtirilgan va to'planadigan ilmiy mahsulot oldindan belgilangan va uni sinf yoki maktab hayotida ishlatish nazarda tutiladi. Ya'ni o'quvchilar tanlab olingan qisqa yoki uzoq muddatli loyihalari pirovard natijada sinf yoki maktabning kelajagi uchun o'ziga xos hissa qo'shishi rejalashtiriladi(Masalan, kichik guruhlarda faoliyat davomida sinfda tirik burchak yaratish, maktab foesida baliqlar uchun akvarium tashkil etish, maktab tajriba uchastkasida dorivor o'simliklarni ko'paytirish kabi kichik ilmiy loyihalar shular jumlasidandir).
2) Ilmiy tadqiqot loyihasi - ya'ni kichik ilmiy tadqiqot talablari asosida shakllantiriladigan tadqiqot usuli. Unda o'quvchi tomonidan tanlangan mavzuning dolzarbligi asoslanishini, tadqiqot maqsadlari aniqlanishi, keyingi tekshirish bilan gipotezani majburiy shakllantirishni va olingan natijalarni muhokama qilishni o'z ichiga oladi. Bunda zamonaviy fanning usullari qo'llaniladi:
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
ya'ni tadqiqot ishlarining natijalari laboratoriya tajribasi, modellashtirish, sotsiologik so'rov va boshqalar asosida o'z tasdig'ini topishi nazarda tutiladi.
3) Ijodiy yoki kreativ loyihalar - bunday loyihalarni tayyorlash va amalga oshirish ko'pincha kichik jamoalar yoki o'quvchining o'z hoxishiga ko'ra tanlab olinadi. Izlanishlar, o'rganishlar va o'qituvchi yordamidagi tahliliy natijalarni taqdim etishdao'ziga xos kreativ yondashuv talab etiladi. Bunda loyiha ijrochilari tayyorlagan manbalar almanaxlar, o'yinlar, tasviriy yoki dekorativ san'at asarlari va videomateriallarni o'zida aks ettirgan mahsulotlardan iborat bo'lishi mumkin.
4) Axborot loyihasi - ya'ni axborotlarni o'rganish, tahlil qilish, umumlashtirish va keng ommaga taqdim etish maqsadida biron bir ob'ekt yoki hodisa haqida ma'lumot to'plashga asoslangan loyiha hisoblanadi. Bunday loyihaning tayyorlanishi va uning asosiy natijalari axborot tarzida ommaga e'lon qilib boriladi. Bunday loyihaning ilmiy tadqiqot natijasi sinf yoki maktab uchun axborot muhitini yaratish uchun xizmat qilishi mumkin.
Har qanday loyihani tuzishda birinchi navbatda tadqiqot maqsadi aniqlanadi va qo'yiladi. Maqsad tanlagandan so'ng, ushbu maqsadga erishish uchun vazifalar ishlab chiqiladi. Loyiha ustida ishlashning keyingi bosqichi belgilangan maqsadga erishishga qaror qilishdan iborat bo'lib, har bir loyiha o'quvchining ilmiy tadqiqotini qamrab olishi kerak. Aks holda, loyihaning amaliy qismi nazariy qismidan uzilib qoladi.
Loyihalashning birinchi galdagi o'ziga xos xususiyati ma'lumot qidirishga qaratiladi. To'plangan ma'lumotlar qayta ishlanadi va loyiha ustida ishlayotgan o'quvchining fikr va mulohazalari bilan ishloq beriladi. Ishning ushbu bosqichida bolalar nafaqat loyihada mavjud bo'lgan materialni o'zlashtiribgina qolmay, balki ko'plab shaxsiy fazilatlarni ham rivojlantiradilar. Bunday fazilatlarga mustaqil ishlash ko'nikmalari, mustaqil fikr yuritish, tafakkur qilish, kreativ izlanish, ijodkorlik va o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini baholash qobiliyatlari kiritish o'rinli albatta.
Biologiya darslarini loyiha metodlari asosida o'qitishning samarali jihatlari ta'lim, tarbiya va rivojlanish muammolarini hal qilish imkonini beradi. Biologiya darslarida loyihalash usulidan foydalanish ko'roq yuqori sinflarda o'quv jarayoniga joriy etish maqsadga muvofiq. Jumladan, 9, 10- va 11-sinf o'quvchilarining o'zlashtirish ko'rsatkichlarini inobatga olgan holda, ularning mustaqil ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish va pirovardida tadqiqotchilikka o'rgatish mazkur usuldan samarali foydalanishga asos bo'ladi.
Bugungi kunda o'quvchilarda tadqiqot tushunchalarini shakllantirish va rivojlantirish masalalariga kichik maktab yoshidan boshlab e'tibor berib kelinmoqda. Ya'ni boshlang'ich sinflarda "Tabiiy fanlar" darsligining dastlaki sahiflaridanoq "Men tadqtqotchiman" iboralaridan foydalanishning o'ziyoq bizning so'zlarimizni tasdiqlaydi. Boshlang'ich sinflar uchun tayyorlangan mazkur darslikda e'tibor qaratadigan bo'lsak, mavzularning 70-80% amaliy mashg'ulotlar bilan tashkil etiladi, qiziqarli tomoni shundaki 1-sinfdanoq loyiha ishi tavsiya etiladi. Bundan bilishimiz mumkinki, loyiha, loyihalash yoki loyiha usulidan foydalanish iboralari bugungi kun maktab o'quvchilari, jumladan biologiya fanini o'zlashtirish davomida o'quvchilar uchun yangilik emasligini e'tirof etish o'rinlidir.
Loyiha ustida ishlashning turli bosqichlarida bolalar turli ko'nikmalar va qobiliyatlarni rivojlantiradilar. Shunday qilib, maqsadni belgilash bosqichida bilimning turli sohalarida muammolarni topish qobiliyati yotadi. Muammoni hal qilish variantlari va usullarini muhokama qilish tanlangan muammoni hal qilishning mumkin bo'lgan usullarini izlash va tadqiqot ob'ektlarini aniqlash qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi. Axborotni izlash va mas'uliyatni
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
taqsimlash jarayonida olingan ma'lumotlarni topish, tizimlashtirish va umumlashtirish, ma'lumotlarni tahlil qilish ko'nikmalari shakllanadi. Ishni yakunlash va olingan natijalarni tahlil qilish asosli xulosalar chiqarish, eksperimental ish ma'lumotlarini qayta ishlash, kognitiv va ijodiy muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirish imkonini beradi. Loyihaning taqdimoti (himoyasi) o'quvchilarda o'z fikrlarini erkin va asosli ifoda etish qobiliyatini rivojlantirish va nutq madaniyatini egallash imkonini beradi.
Loyiha faoliyati ham o'quvchilarni fanni o'rganishga undash uchun o'qituvchidan katta kuch va bilim talab qiladi. Ish jarayonida o'qituvchi turli rollarda harakat qilishi kerak: maslahatchi (o'qituvchi - bolalarning bo'sh vaqtini tashkil etuvchi va axborot materiallari bo'yicha qo'llanma), generalist (bolaga turli xil ma'lumotlar bilan maslahat berishga qodir), vaqt menejeri, ishtiyoqli (o'quvchilarning motivatsiyasini oshiradi, ularni qo'llab-quvvatlaydi, rag'batlantiradi va maqsadga erishish yo'lida yo'naltiradi), "savol so'ragan odam", ekspert (tugallangan loyiha natijalarini aniq tahlil qiladi).
Loyiha mavzusining murakkabligi talabalarning ishiga ham kuchli ta'sir qiladi, mavzuni juda "qiyin" shakllantirish bolalarni butun o'rganishdan qo'rqitishi mumkin. Siz, ayniqsa, o'quvchilarlar guruhida loyihani tashkil qilishda, guruhdagi bolalar o'rtasidagi munosabatlarning tabiati haqida unutmasligingiz kerak. Har holda, qoralovchilar loyihaga tasdiqlashga qarshilik qilishadi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun guruhlarni o'quvchilarning qiziqishlariga ko'ra tashkil qilish yaxshiroqdir. Garchi mening amaliyotimda qo'shma loyiha ishlarida bir-biriga nisbatan tajovuzkor munosabatda bo'lgan o'quvchilar, loyiha davomida, izlanish holatida bo'lib, bir-biri bilan yarashish va o'rtoqlik holatlari ham kuzatildi. Shuningdek, loyiha ustida birgalikda ishlash muloqot va hamkorlik kabi muhim ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga olib keladi.
Menimcha, loyiha 45 daqiqalik darsga "mos kelmaydi". Bu ish o'qituvchi va o'quvchilardan ko'proq kuch talab qiladi. Shuning uchun, loyiha tadqiqoti ustida ishlash darsdan tashqarida amalga oshirilishi kerak, ba'zan esa o'quvchilarning uy vaqti o'tkaziladi. Ba'zan talabalar 5 yoki undan ortiq darsni tugatgandan so'ng o'qishning yakuniy bosqichiga etishadi. Shunday bo'lsa-da, eng chuqur va mazmunli loyihalar alohida, masalan, tanlov kursida yoki darsdan tashqari mashg'ulotlarda amalga oshiriladi. Ideal holda, loyiha mavzuga qiziqqan odamlarni birlashtirishi kerak va agar u aralash yoshdagi o'qituvchilar va talabalar guruhi bo'lsa, juda yaxshi bo'lardi.
Loyiha papkasini to'ldirishda nafaqat loyiha uchun mas'ul shaxs, balki loyiha jamoasining barcha a'zolari ham faol ishtirok etadilar.
REFERENCES
1. Богомолова А. А. Организация проектной исследователской деятелности учащихся./А. А. Богомолова //Биология в школе. - 2006. - № 5.
2. Кузнецова В. И., Чурилова А. М. Блочно - модулная технология. Один урок из темы «Земноводные»./В. И. Кузнецова, А. М. Чурилова//Биология в школе. - 1998. -№ 5.
3. Русских Г. А. Технология проектного обучения [текст]./ Г. А. Русских// Биология в школе. - 2003. - № 3.
4. Щербакова С. Г. Организatsiя проектной деятелности в образователном учреждении./ Сост. С. Г. Щербакова. - Волгоград: ИТДКорифей, 2006.
5. Djurayev RKh., Karakhonova L. M. Media education as a factor of increasing the quality of teaching schoolchildren //Образование через всю жизн: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. - 2013. - Т. 11. - №. 2 (eng). - С. 287-288.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE
TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS"
_October 19-20, 2023_
6. 7. Джураев Р. Х., Карахонова Л. М. Педагогическое сопровождение одаренных детей образователными учреждениями //Integration of science, education and practice. Scientific-methodical journal. - 2022. - Т. 3. - №. 4. - С. 66-70.
7. L.M. Karakhonova. Issues of developing research competence in students based on the Project method // Novateur Publications JournalNX- A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal ISSN No: 2581 - 4230 VOLUME 9, ISSUE 9, Sep. -2023. -Р. 10-15
8. L.M. Karakhonova. Use of modern technologies used to implement 3-d modeling From biology as a factor for development of students' research Competences// International scientific and technical conference "Digital technologies: problems and solutions of practical Implementation in the industry"APRIL 27-28, 2023. -Р.1109-1111.
9. L.M. Karakhonova. Independent educational activity and mechanisms of effective organization in the continuous education process// American Journal Of Applied Science And Technology// VOLUME 03 ISSUE 06 Pages: 15-21. SJIF IMPACT FACTOR (2021: 5. 705) (2022: 5. 705) (2023: 7.063) - Р. 15-21.
