CC BY
8"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023
RAQAMLASHTIRISH DAVRIDA MADANIYAT VA DAM OLISH SOHASINING RIVOJLANISHI HAQIDAGI MULOHAZALAR
Manzura Borixo'jaevna Yuldasheva manzura 15 @yandex.ru Xafiza Olimho'jaevna Abdullaeva hafiza0550@mail.ru O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Maqolada raqamli texnologiyalarning madaniyat va dam olish sohasiga ta'siri muammosi ko'rib chiqiladi. Raqamlashtirishni ijtimoiy-madaniy rivojlanishning muhim resursi sifatida tushunish zarurligi asoslab berilgan. Raqamlashtirish turmush tarzi, dam olish shakllari, madaniy va ko'ngilochar muassasalar faoliyatida yangi tendentsiyalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Amalga oshirilayotgan o'zgarishlar tub ijtimoiy o'zgarishlarga olib keladi va nafaqat ijobiy, balki salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Aholining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari mavjudligi bilan bog'liq madaniyat va dam olishni raqamlashtirish muammolari aniqlandi.
Kalit so'zlar: raqamlashtirish, raqamli texnologiyalar, aloqa, raqamli tafovut, madaniyat, dam olish
REFLECTIONS ON THE DEVELOPMENT OF CULTURE AND LEISURE
IN THE ERA OF DIGITALIZATION
Manzura Borikhodzhayevna Yuldasheva Hafiza Olimho'jaevna Abdullayeva Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: The article contains the problem of the influence of digital technologies on the sphere of culture and leisure. The necessity of understanding digitalization as an important resource of socio-cultural development is substantiated. Digitalization leads to the emergence of new trends in lifestyle, leisure activities, and the functioning of cultural and entertainment institutions. These changes lead to fundamental social transformations and can have both positive and negative consequences. The problems of digitalization of culture and leisure related to the availability of information and communication technologies for the population are identified.
Keywords: digitalization, digital technologies, communication, digital inequality, culture, leisure
Hozirgi vaqtda raqamli texnologiyalar turmush tarzi va dam olish sohalariga ta'siri, shuningdek, madaniyat va ko'ngilochar sohadagi tadbirlarni, takliflarni tanlash bo'yicha tadqiqotlar dolzarb bo'lib bormoqda. Albatta, ko'plab xizmat ko'rsatuvchi kompaniyalarning bozorda raqobatbardoshligini oshirish uchun zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanmoqda. Texnologik innovatsiyalar madaniy va hordiq chiqarish uchun yangi imkoniyatlarni taklif qilish orqali madaniyat muassasalarini iste'molchilar uchun yanada jozibador bo'lishiga yordam beradi. Raqamlashtirish jarayoni raqamli axborot ishlab chiqarishning asosiy omiliga aylanishi bilan tavsiflanadi, bu esa ishlab chiqarish turlari, texnologiyalar, tovar va xizmatlarni sotish va iste'mol qilish jarayonlari samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Raqamlashtirishning quyidagi ikki darajasini ko'rsatish mumkin: birinchidan, bu xizmatlarning mavjudligi va ulardan foydalanish imkoniyatini nazarda tutadi va ikkinchidan darajali, bu mavjud infratuzilmadan foydalanishning jadalligi va xususiyatini bildiradi. Shunday qilib, "asosiy" raqamlashtirish pozitsiyasidan, raqamlashtirish hayot sifatining turli jihatlariga ta'sir qiladi:
• farovonlik va bandlik darajasini: raqamlashtirish xizmat ko'rsatish sohasida yangi ish o'rinlarini yaratadi, masofaviy ishlash va yangi mehnat bozorlariga chiqish imkoniyatini beradi;
• sarf-xarajatlar darajasi: raqamli texnologiyalarning rivojlanishi yangi tovar va xizmatlar iste'molini rag'batlantiradi;
• ta'lim va inson kapitali darajasi: ta'lim va axborot resurslaridan foydalanuvchilarning bilim va ko'nikmalarini oshirish imkonini beradi;
• bo'sh vaqtning mavjudligi va undan foydalanish darajasi: raqamli xizmatlar istalgan vaqtda istalgan joyda ma'lumot taqdim etish orqali odamlarning vaqtini tejaydi;
• ijtimoiy aloqalarning mavjudligi va sifati: raqamli texnologiyalar muloqotning yangi usullarini yaratadi, shuningdek, odamlarni turli mezonlar, masalan, yashash joyi yoki umumiy manfaatlar bo'yicha birlashtiradi;
• hayotdan umumiy qoniqish: raqamlashtirish xizmatlar turlarini ko'paytirishga, ularning sifati, tezligi va qabul qilish xavfsizligini oshirishga yordam beradi.
Madaniyat sohasidagi raqamlashtirish axborotni idrok etishning raqamli formatiga yo'naltirilgan yangi avlod madaniyat institutlarini rivojlantirishni nazarda tutadi. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi vaqt va makonni idrok etishda transformatsiyaga olib keladi. Internet aloqalari insonning qayerda bo'lishidan qat'i nazar, muhim madaniy tadbirlarga qo'shilish imkoniyatini beradi. Raqamli texnologiyalar xordiq va dam olish imkoniyatlarini kengaytiradi, bu esa ijtimoiy bo'shliqlarni qisman tjldirishi mumkin. Ijtimoiy identifikatsiya qilishning yangi imkoniyatlari bilan ijtimoiy makonlarning yangi qiyofalar formatlari paydo bo'lib, turli tadbirlarga jalb qilish uchun shart-sharoitlar shakllantirilmoqda. Raqamli
I ihSi^^Bl 204 http://oac.dsmi-qf.uz
texnologiyalar nafaqat festivallar va kontsertlami tomosha qilish, virtual muzeylarga tashrif buyurish, balki interfaol vositalar tufayli ma'lum ma'noda ishtirokchilarga aylanish imkonini beradi. Va ba'zida Internetda tadbirni tomosha qilayotgan tomoshabin kontsert zalida o'tirgan odamlardan ko'ra ko'proq afzalliklarga ega. Raqamli texnologiyalardan foydalanish internet-ko'rsatuvlarga bo'lgan qiziqishning oshishiga xizmat qilmoqda. Bunday eshittirishlar san'atning xilma-xil turlarini, shuningdek, ma'lum turmush tarzini, dam olish va hordiq chiqarishning ayrim turlarini targ'ib qilish usuliga aylanadi.
Raqamli texnologiyalarning dam olish imtiyozlariga ta'siri o'z-o'zini o'qitish va shaxsiy o'sish sinflarida raqamli formatlarni tanlashda namoyon bo'ladi. Turli mavzularda ta'lim resurslari, kutubxonalar, mahorat darslari, vebinarlardan foydalanish imkonini beruvchi platformalar talabga ega. Bundan tashqari, axborot portallari va aloqa xizmatlari (ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar va boshqalar) muhim o'rin tutadi. Raqamli texnologiyalardan foydalanish internet-ko'rsatuvlarga bo'lgan qiziqishning oshishiga xizmat qilmoqda. Bunday eshittirishlar san'atning barcha turlarini, shuningdek, ma'lum turmush tarzini, dam olish va hordiq chiqarishning ayrim turlarini targ'ib qilish usuliga aylanadi. Raqamli texnologiyalarning dam olish sohasiga ta'siri o'z-o'zini o'qitish va shaxsiy o'sish sinflarida raqamli formatlarni tanlashda namoyon bo'ladi. Turli mavzularda ta'lim resurslari, kutubxonalar, mahorat darslari, vebinarlardan foydalanish imkonini beruvchi platformalar talabga ega. Bundan tashqari, axborot portallari va aloqa xizmatlari (ijtimoiy tarmoqlar, messenjerlar va boshqalar) muhim o'rin tutadi. Bugungi kunda Internet har bir zamonaviy insonning hayotida muhim rol o'ynaydi. Jamiyatning raqamlashtirish sari keng miqiyosda harakatlanishi turli kasbiy sohalardagi kompaniyalarning aloqa tizimiga raqamli aloqalarni joriy etish va raqamli marketingni rivojlantirishga kirishishiga olib keldi. Xuddi shunday tendentsiyalar madaniyat muassasalariga, xususan, muzey tashkilotlariga ham ta'sir ko'rsatdi.
Muzey, bozor sharoitida ishlaydigan har qanday tashkilot singari, raqamli makonga singib ketish darajasiga va ushbu makonda maqsadli auditoriya bilan o'zaro aloqa sifatiga bog'liq. Texnologiyaning rivojlanishi bilan muzeylar yuqori raqobat muhitida tomoshabinlarni jalb qilish va ushlab turish yo'llarini topishlari kerak. Darhaqiqat, bugungi kunda dam olish uchun odam uydan chiqib ketishi shart emas. Bundan tashqari, raqamli makonda ishlash sizga auditoriyani yo'naltirishga imkon beradi, bu esa reklamalarni yanada samaraliroq qilishni anglatadi. Aynan shuning uchun ham muzeyni raqamli makonda targ'ib qilish masalasi dolzarb bo'lib qolmoqda.
Raqamlashtirish madaniy muhit uchun harakatlantiruvchi omillardan biridir. Misol uchun, virtual konsert zallari portalda onlayn translyatsiyalarni taklif qiladi. Elektron kutubxonalar, virtual muzeylar, multimedia gidlar va raqamli makondan foydalanadigan boshqa loyihalar faol rivojlanmoqda. Shu bilan birga, Madaniyat
I icclT^^^^H 205 http://oac.dsmi-qf.uz
vazirligi raqamlashtirish va madaniy muhitni rivojlantirishni hayot sifati va mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini oshirish bilan bog'laydi. Madaniyat va hordiq chiqarish sohasida yagona axborot infratuzilmasini yaratish bo'yicha Yandex. Afisha, Kid-Friendly kabi loyihalar amalga oshirilmoqda. Madaniyat sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning asosiy vazifalari madaniyat muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish, Internet tarmog'ida madaniyat haqidagi axborot resurslarini kengaytirish, elektron ma'lumotlar bazalarini shakllantirish, axborot portallari va virtual muzeylar, kengaytirilgan va virtual haqiqat texnologiyalaridan foydalanish kabilarni nazarda tutadi.
Biroq, raqamlashtirishning salbiy tomoni ham bor. Raqamli texnologiyalar ta'sirida yuzaga keladigan gumanitar muammolardan biri bu axborotning ahamiyatini noto'g'ri tushunish va axborot mas'uliyatsizligidir. Raqamli texnologiyalar ochiq virtual platformalarni yaratadi. Axborotdan foydalanish qulayligi, unda ortiqcha tsenzura yo'qligi, shuningdek, muhokamalar ishtirokchilarining bilim darajasining pastligi "axborot shovqinining" shakllanishiga yordam beradi. Bu yerda muhim narsa shundaki, mashg'ulotlarning o'zi dam olish va hordiq chiqarish shakliga aylanadi. Selfiga qaramlik yoki blogga qaramlik shunday paydo bo'ladi.
Ma'lumotni tarqatish, taassurot almashish, did va turmush tarziga ta'sir qilish imkoniyati bo'sh vaqtni o'tkazishning yangi turlari uchun modani shakllantirishga yordam beradi. Haqiqatdan virtual haqiqatga qochish barqaror ijtimoiy tendentsiyaga aylanmoqda. Ko'pincha, Internet-muloqotning mashhurligi va professional bilimlarning kamroq mavjudligi, shuningdek, Internet submadaniyatining shakllanishi tufayli video bloglar ma'lum darajada professional fikrga muqobil bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, raqamli bosimga yo'l qo'ymaslik uchun ba'zilar, masalan, "jimlik sayohatlarini" tashkil qilish, "Sukunatga botish" meditatsiyasi va boshqalar kabi bo'sh vaqtni tanlashadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ijtimoiy tengsizlik raqamli o'zaro ta'sirga turli darajada jalb qilingan guruhlar o'rtasida ham kuchaymoqda. M.Castells ta'kidlaganidek: "Internetga ega bo'lganlar" va "Internetga ega bo'lmaganlar" o'rtasidagi farq tengsizlik va ijtimoiy cheklovlarning allaqachon mavjud manbalariga yana bir bo'linish omilini qo'shadi" [1; Bilan. 98]. Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, raqamli tafovutning shakllanishiga daromad va ta'lim darajasi katta ta'sir ko'rsatadi.
Raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyati, ularni qo'llash ko'nikmalarini egallash, ulardan foydalanish bilan bog'liq professional kompetentsiyalarni shakllantirish ijtimoiy tabaqalanishning yangi omillariga aylanib, professional muloqotdan chetlashtirilgan ijtimoiy guruhlarni yaratadi [3; 83-bet]. Ishlab chiqarish jarayonlarida va xizmat ko'rsatish sohasida raqamli texnologiyalardan foydalanish ish o'rinlarining qisqarishiga va ishsizlikning oshishiga olib keladi. Ko'p
turdagi xizmatlarni taqdim etish virtual makonga o'tishi sababli raqamli vakolatlarga ega bo'lmagan odamlar uchun ish topish qiyinlashadi.
Dunyoda koronovirus pandemiyasi bilan bog'liq so'nggi tendentsiyalarni qayd etmaslik mumkin emas. So'nggi oylarda, ko'plab mamlakatlar karantin yoki o'zini-o'zi izolyatsiya qilishda, raqamli xizmatlar alohida rol o'ynadi. Internet nafaqat ishlashni davom ettirish va turli xil tovarlar va xizmatlarni sotib olish, balki muloqot qilish, o'yin-kulgi topish va bo'sh vaqtni o'tkazish imkonini beradi. Raqamli xizmatlarga talabning o'sishi aniq. Bunday sharoitda raqamlashtirish o'z resurslariga bepul onlayn kirishni ochgan madaniyat muassasalari uchun ayniqsa muhimdir. Va hozirgi sharoitda bu o'z-o'zidan izolyatsiyada bo'lgan fuqarolar uchun ham muhim psixologik ahamiyatga ega.
Shunday qilib, madaniyat va dam olish sohasini raqamlashtirish aholi turmush sifatini yaxshilashga qaratilgan. Bir qator salbiy jihatlar va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarga qaramay, ijtimoiy va dam olish faoliyatining barcha jabhalarini samarali boshqarishni zamonaviy raqamli texnologiyalarsiz tasavvur etib bo'lmaydi, madaniyat sohasini raqamlashtirish va fuqarolar uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini oshirish endilikda rivojlantirishning asosiy yo'nalishi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Castells M. Internet Galaxy: Internet, biznes va jamiyat haqidagi fikrlar. -Ekaterinburg: U-Faktoriya, 2004. - 385 p.
2. "Raqam"dagi madaniyat [Elektron resurs]. - URL: https://plus.rbc.ru/specials/kultura-v-cifre (kirish sanasi: 04/10/2020).
3. Popov M.V., Koblova Yu.A., Murygina N.V. Virtual makon institutlari: mexanizm, shakllanish qonuniyatlari va yangi tahdidlar // Saratov davlat ijtimoiy-iqtisodiy universiteti axborotnomasi. - 2017. - No 3 (67). - S. 82-86.
