Научная статья на тему 'РАНГЛАРДА АКС ЭТГАН ОНА ДИЁР (ЖОЛЛИБОЙ ТАНИРБЕРГАНОВИЧ ИЗЕНТАЕВНИНГ ИЖОДИ)'

РАНГЛАРДА АКС ЭТГАН ОНА ДИЁР (ЖОЛЛИБОЙ ТАНИРБЕРГАНОВИЧ ИЗЕНТАЕВНИНГ ИЖОДИ) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
181
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
жанр / коллекция / экспрессия / импрессионизм / услуб / композиция / драматизм / портрет / колорит / гамма / фактура / genre / collection / expression / impressionism / method / composition / dramatic / portrait / color / gamma / texture

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дилфуза Пирназарова

Мазкур мақолада Қорақалпоғистон тасвирий санъатининг йирик намоёндаларидан бири Жоллибой Танирбергенович Изентаевнинг ижоди Қорақалпоғистон Республикаси И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейи коллекциясида сақланаётган асарлари асосида ёритилган. Бунда асосан рассомнинг1970-1980 йиллар мобайнидаги ижодий фаолияти баён қилинган бўлиб, у яратган турфа асарлар таҳлил қилинган ва ўрганилган.Бу давр рассомнинг ижоди да катта аҳамиятга эга бўлиб, унда ижодкорнинг изланишлари турли хил жанрларда яратилган асарларида намоён бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MOTHERLAND IS REFLECTED IN COLORS (THE CREATIVITY WORK OF JOLLIBAY TANIRBERGENOVICH IZENTAEV)

The article is devoted to the art of Jollibai Tanirbergenovich Izentaev from the collection of the Karakalpak State Museum of Arts named after I.V.Savitsky. He was one of the famous representative of Karakalpak fine art. In the article the artist’s creativity was generalized which were painted in 1970-1980, his artworks of different genres were compared and researched. This period played a great role in his creativity as one can see in his artworks painted in different genres.

Текст научной работы на тему «РАНГЛАРДА АКС ЭТГАН ОНА ДИЁР (ЖОЛЛИБОЙ ТАНИРБЕРГАНОВИЧ ИЗЕНТАЕВНИНГ ИЖОДИ)»

РАНГЛАРДА АКС ЭТГАН ОНА ДИЁР

(ЖОЛЛИБОЙ ТАНИРБЕРГАНОВИЧ ИЗЕНТАЕВНИНГ ИЖОДИ)

Дилфуза Пирназарова Коракалпогистон Республикаси И.В.Савицкий номидаги

давлат санъат музейи

Аннотация: Мазкур маколада Коракалпогистон тасвирий санъатининг йирик намоёндаларидан бири Жоллибой Танирбергенович Изентаевнинг ижоди Коракалпогистон Республикаси И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейи коллекциясида сакланаётган асарлари асосида ёритилган. Бунда асосан рассомнинг1970-1980 йиллар мобайнидаги ижодий фаолияти баён килинган булиб, у яратган турфа асарлар тахлил килинган ва урганилган.Бу давр рассомнинг ижоди да катта ахдмиятга эга булиб, унда ижодкорнинг изланишлари турли хил жанрларда яратилган асарларида намоён булган.

Калит сузлар: жанр, коллекция, экспрессия, импрессионизм, услуб, композиция, драматизм, портрет, колорит, гамма, фактура.

THE MOTHERLAND IS REFLECTED IN COLORS (THE CREATIVITY WORK OF JOLLIBAY TANIRBERGENOVICH

IZENTAEV)

Dilfuza Pirnazarova

The state Museum of The Republic Karakalpakstan named after I.V.Savitskiy

Abstract: The article is devoted to the art of Jollibai Tanirbergenovich Izentaev from the collection of the Karakalpak State Museum of Arts named after I.V.Savitsky. He was one of the famous representative of Karakalpak fine art. In the article the artist's creativity was generalized which were painted in 1970-1980, his artworks of different genres were compared and researched. This period played a great role in his creativity as one can see in his artworks painted in different genres.

Keywords: genre, collection, expression, impressionism, method, composition, dramatic, portrait, color, gamma, texture

Узбекистон Бадиий Академияси академиги, Узбекистон халк рассоми, Коракалпогистонда хизмат курсатган санъат арбоби, Бердак номидаги давлат мукофоти совриндори Жоллибой Танирбергенович Изентаев Коракалпогистон тасвирий санъатида истеъдодли ранг тасвирчилардан бири сифатида ёркин из колдирган. Бугунги кунда рассом тамонидан яратилган асарлар юртимиз ва

дунёнинг бошка давлатлари коллекцияларидан муносиб урин эгаллаган. Шу уринда рассомнинг юзга якин рангтасвир асарлари Крракалпогистон Республикаси И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейи коллекциясида сакланаётган асарлари узининг ноёблиги ва юкори киймати билан катта ахамиятга эга. Чунки Изентаев ижоди ва килган мехнатлари оркали ^оракалпок тасвирий санъатининг шаклланишига катта хисса кушган. Унинг ижоди бугунги кунда ёш авлод учун катта бир мактаб вазифасини утамокда.

Ж.Изентаев 1943 йил 28 февралда Коракалпогистон Республикаси Кунгирот туманида таваллуд топган. Унинг санъатга кизикиши болалик пайтларидан бошланган ва булажак рассомнинг мактабдаги тасвирий санъат фанидан устози Республиканинг таникли хайкалтарошларидан бири Аман Авезгелдиевич Атабоев эди ва у ёш Изентаевга тасвирий санъатнинг илк сабокларини берган биринчи устоз булди. Мактабни тамомлагач булажак рассомнинг орзу -умидлари П.П.Бенков номидаги рассомчилик билим юртига чорлади. Бу ерда у куплаб мохир устозлар, жумладан, А.Перов ва Е.Мелниковларда профессионал рангтасвир санъатининг дастлабки сир -асрорларини урганди. Сунг А.Н.Островский номидаги Тошкент театр ва рассомчилик институтида укишини давом эттирди. Айнан шу даврда Изентаев рассом сифатида секин-аста шаклланиб борди ва у катта авлод вакиллари ижодидан илхомланди, айниксапостимпрессионистлар В.Ван Гог ва П.Сезан ижоди уни каттик таъсирлантирди.

Талабалик даври тугагач Изентаев она юртига кайтди ва бу ерда рассом аста - секин уз ижодий йулини топа бошлади. Ёш рассомда И.В.Савицкий билан якиндан танишиш ва у барпо килган музейдаги рус ва узбек авангард рассомларининг асарлари катта таассурот колдирди. Уша даврдаги куплаб коракалпок рассомлари каби Савицкий Изентаевнинг хам маънавий устозига айланди.Бежизга рассомнинг асарлари хозирда музейдан жой олмаган. Чунки Изентаев яратган ижодий асарларини у кишига курсатган ва унинг фикр мулохазасидан, танкиди ва маслахатларидан узига керакли хулосалар чикарган. Уз навбатида Савицкий унинг энг сара асарларини музей коллекцияси учун олиб колишга харакат килган.

Музей коллекциясида Изентаевнинг 1970-80 йилларда яратган илк асарларининг сакланиши катта ахамиятга эга. Чунки айнан мазкур асарларда рассомнинг кай тарзда ижодий ривожланиб боргани яккол кузга ташланади.Изентаев бу даврда хар бир ёш рассом каби уз услубини ва дастхатини яратиш учун тинимсиз изланишлар олиб борган ва натижада коракалпок халки хаёти, маданияти ва санъатини теран англашга харакат килганлиги, уни секин аста узига хос миллий ёркин колоритда асарлар яратишга даъват этди. Шунингдек рассом ижоди турли хил мавзу ва жанрларга

бой асарлар билан сержило тус ола бошлади. Уларда узгача композицион ечим, колорит, ранг ва фактуралардан кенг фойдаланган.

Ж.Изентаевнинг тарихий мавзуда яратилган "Бегжап фожиаси"асари талабалик даврида ишланган диплом асарининг иккинчи нусхаси хисобланади. Полотнода рассом она ватан учун уз жонидан кечишга тайёр булган мард углонларнинг улимдан хам куркмаслиги, жасорати ва метин иродасини, уларнинг ички тугёнларга бой тарзда ифода этган. Асарда драматизм ва калб истироблари, композициянинг кескинлиги ва ассимметрияси,буларнинг барчаси бир-бирига коришиб кетган. Рассом асар кахрамонларини факат махобатли ва хажмдор тасвирлашга эътибор каратибгина колмасдан, балки уларнинг статик куринишини трактовкалар ёрдамида экспрессия билан хамоханг холда ифодалаган. Картинадаги атроф - мухитманзараси вокеликнинг хиссий холатини ва унинг каерда руй берганини яккол акс эттириб берган. Ундаги корамтир ва хира ранглар асар рухиятини очиб беришга хизмат килган.

Изентаевнинг яратганйирик сюжетли асарлари мусаввирнинг тажрибаси накадар ранг-баранг йусинда камол топганлигидан дарак беради. Халк хаётини хар тарафлама чукур урганган рассом бу мавзуни икки йусинда,хам тарихий хам замонавий услубда ёритиб беришга харакат килган. Айнан шундай ишларидан бири "Аскар мактублари" (1984) асаридир. Унда рассом узининг илк ижодий давридаги сюжетларга яна кайтади. Аммо мазкур асарда бир-бирига мутаносиблик ва уйгунлик бироз йуколгандай сезилади. Аммо бу холат кейинчалик яратган асарларида учрамайди.

Рассом ижодига назар солинса, унда портрет жанри алохида урин эгаллаганлигини куриш мумкин. Айникса, унинг замондошлариакс эттирилган портретларида шахснинг ички дунёсига яна хам чукуррок кириб бориши, рангтасвир асарларини яратишда эркинликка эришиш туфайли образнинг рухий холини намоён килиши тамошабинда асар кахрамонига нисбатан катта кдзикдш уйготади. "Шоир Т.Жумамуратов портрети", "Фин рассоми Петти портрети" каби асарларида айни холатни хис этиш мумкин. Жумладан, "Т.Жумамуратов портрети" асари гарчи рассомнинг илк ижодий асарларидан бири булса хам, унда узига хос мохирлик, тасвирий ечимнинг мукаммаллиги, композициянинг тулаконлиги, замон ва макон мутаносиблиги кишини хайратга солади. Асарда кахрамон шу юртнинг кеча ва бугуни билан калбан бирга эканлиги, унинг бутун хаёти шу она замин билан чамбарчас боглик эканлиги рамзий маънода портретнинг орка фонида тасвирланган оддий халк хаёти тасвири курсатилганлигидан англаш мумкин.Асарда яна бир ажойиб жихат шундан иборатки, ранглар гаммасидаги вазминлик ва сокинлик кахрамоннинг ички дунёси билан хамохангифода килинган.

Мазкур жанрда яратилган асарлар орасида ижодкорнинг якинлари, шу билан бир каторда фарзандларининг портретлари урин олган. Асарларда рассом болаларга хос шухлик, шодонлик ва бегуборликни акс эттириб, уларнинг орзу-умидлари ва хаёлот оламини англашга харакат килади. Уларда хар бир бола бир олам эканлигини куриш мумкин. "Углим портрети", "Кизим Гулбахор портрети", "Мовий куйлак кийган киз","Навбахор портрети", "Угил бола портрети" каби асарлари юкоридаги фикримизнинг ёркин исботи була олади. "Онам портрети"асарида рассом калбига якин инсонини тасвирлаб, нафакат унинг ташки сиймосида, балки бутун халкга хос миллий хусусиятларни унда мужассамлаштириш оркали хаёт машаккатларини ва огир синовларни бошидан кечирган аёл образини гавдалантиради ва кахрамон феъл - атворини мукаммал ифода килишга уринган. Кахрамон юзидаги оддийлик ва самимият, нигохидаги мехр ва иссиклик таровати инсонни уйга толдиради.

Изентаевнинг ижодий шаклланиши манзара жанри билан бевосита боглик холда кечади. У каерда булмасин, она ватанидами ёки бошка давлатлардами хар доим муйкаламини кулидан куймасдан узи таъсирланган манзараларнинг барини матога туширишгахаракат килган. Айнан мазкур жанрдарассом худди импрессионистларга хос ифода услублари билан асарлар яратишга, табиатнинг бир лахзалик гузал ва бетакрор манзарасини тезда илгаб, уни матога туширишга харакат килади. Рассом борликка булган хиссиётларини, узи турган олам тугрисидаги уй ва кечинмаларини манзара жанридаги асарларида гавдалантирган. Натижада мусаввир табиатнинг узига хос жихатларини, унинг ботиний жушкинлигини, бехад муаззам ва викорини, битмас-туганмас илхом манбаи эканлигини бадиий воситалар ёрдамида мохирона акс эттиради. Фикримизга "^овли", "Коракалпогистонда куз", "Коратог", "Нукусдаги ховли" номли асарлариёркин мисол була олади. Мазкурасарларида ижодкор она юрт тароватини турли хил рангларда жилвалантириб, уларда кандайдир калбга якин сокинлик ва сукунат ифода этилган. Унинг тарихий обидалар тасвирланган манзара асарларида кухна иншоатларнинг бор таровати ва жозибаси, турли хил ранглар суртмаларига бир карашда коришиб кетгандай туюлса хам, аслида уларнинг асл гузаллиги ва махобати тула тасвирланганлигини куриш мумкин. Рассомнинг "^овли" асарида (бу ном билан бир катор асарлар яратилган) унинг уз уйи, кадрдон гушаси узгача лирик кайфият билан ифода килинган. Асарга назар ташласангизунда майин шабаданинг эсишини, дарахт баргларининг шитирлашини, гулларнинг хушбуй ифорини, офтобнинг заррин нурларини хис этишингиз мумкин. Бунга асарнинг бир нафаста яратилганлиги айнишу рухиятнинг пайдо булишига замин яратган.

Ижодкор умри давомида Миср, Болгария, Франция, Россия, Словения, Германия каби куплаб давлатларда ижодий сафарларда булган ва катор асарлар

яратган. Асарларида узига таниш булмаган жой манзарасининг нозик кирраларини тезда илгаб олганлиги, ундаги бор рангларнинг мохирлик билан берилганлиги ва иклим шароитининг узига хослиги ифода этилганлиги кишини хайратга солади. Рассомнинг узига ёккан манзарани дархол тасвирлай олиш иктидори бошка куплаб асарларида яккол сезилади.

Муаллифнинг натюрморт жанрида яратилган асарларида халкнинг кундалик хаёти билан боглик буюмлардан, амалий безак санъати намуналаридан ва турли хил оддий буюмлардан фойдаланган холда ажойиб композициялар яратишга муваффак булган.Мусаввир бу жанрдаги асарларида вазмин, нафис ва ёркин миллий колоритга ургу беришга харакат килади. Унинг "Жувозли натюрморт", "Чолгу асбоблари билан натюрморт" каби асарларихалкнинг маиший хаёти ва санъати билан богликхолда яратилган. "Х,авончали натюрморт" асарида барча буюмлар ва элементлар бир -бирига ранг, хажм ва фактура жихатдан табиий ва мутаносиб танланган. Айнан шунинг учун хам полотнода узгача кутаринки кайфият, байрамона рухият ва миллийликнинг узига хос жихатлари яккол куринади. Асардаги буюмлар бир-бирига ранглар ёрдамида бирлашиб, уйгунлашиб кетган. Уларнидагал чизгилар оркали ажратмасдан, балки рангли рефлекслар ёрдамида яхлит ифода килинганлиги асарнинг муваффакиятли чикишини таминлаган.

1970-80 йилларда Изентаев ижоди хар тарафлама чукур узгаришларни бошдан кечирганлиги юкоридаги асарларда уз исботини топган. У бу даврда хар бир асари устида турли амалиётлар утказганлиги учун хам такрорланмас асарлар яратди ва уз услуби ва чизгиларига эга рассом сифатида шаклланди. Шунинг учун хам мазкур асарлар алохида тадкикот талаб этади. Гарчи 1990 йилларда рассом томонидан яратилган ижодий асарлар бугунги кунда музейда сакланмаса хам бу Изентаев ижодини тулаконли урганишга тускинлик кила олмайди. Балки музейда сакланаётган асарларининг катта кисми узига хос махорат ва иктидор эгаси томонидан етук даражада яратилганлигини исботи була олади.

Ж.Изентаевнинг ижодий фаолияти канчалик сермахсул ва бой булса, унинг давлат ва жамоат арбоби сифатида хам олиб борган ищлари хам шунчалик салмокли ва беназирдир. У узок йиллар давомида Узбекистон Бадиий Академияси Коракалпогистон булими раиси, Коракалпогистон Республикаси Жукорги Кенгаши депутати сифатида иш олиб борди. Рассомнинг яратган эскизлари асосида Коракалпогистон Республикаси миллий гербива байроги тайёрланди. Шу билан бирга унинг жонбозлиги билан 1992 йилда Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институтида "Расм ва чизмачилик" кафедраси очилди ва у ерда Изентаевнинг узи хам ёш авлодга тасвирий саньат сирларини ургатди. 1997 йилда эса иктидорли болалар махсус

ихтисослаштирилган мактабинтернатининг очилишидаги Изентаевнинг сай-харакатлари заминида унинг ёш авлод таълими, тарбияси ва келажагиучун жон куйдирганлигини куришимиз мумкин. Албатта бугунги кунда у инсоннинг олиб борган ишлари тез-тез эсга олиниб, чукур хурмат билан тилга олинади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Лаковская В. Жоллыбай Изентаев. Образ и цвет. - Нукус: Издательство Каракалпакстан, 1988.

2. Лаковская В. Жоллыбай Изентаев. - Ташкент: Гофур Гулом номидаги санъат ва адабиёт нашриёти, 1989.

3. Утегенова У. "Мусаввирнинг куёшли олами"// Санъат - Тошкент, 2013.

№1.

4. Ахмедова Э. "Менинг Коракалпогистоним"//Санъат - Тошкент, 2003.

№2.

5. Хожаметова П. "Коракалпок тасвирий санъат даргаси Жуллибой Изентаев таваллудининг 75 йиллигига"// Санъат - Тошкент, 2018. №1.

References

1. Лаковская В. Жоллыбай Изентаев. Образ и цвет. - Нукус: Издательство Каракалпакстан, 1988.

2. Лаковская В. Жоллыбай Изентаев. - Ташкент: Гофур Гулом номидаги санъат ва адабиёт нашриёти, 1989.

3. Утегенова У. "Мусаввирнинг куёшли олами"// Санъат - Тошкент, 2013.

№1.

4. Ахмедова Э. "Менинг Коракалпогистоним'7/Санъат - Тошкент, 2003.

№2.

5. Хожаметова П. "Коракалпок тасвирий санъат даргаси Жуллибой Изентаев таваллудининг 75 йиллигига"// Санъат - Тошкент, 2018. №1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.