Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ КУТУБХОНАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РЕЙТИНГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИРИ'

РАҚАМЛИ КУТУБХОНАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РЕЙТИНГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
185
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КУТУБХОНА / РАқАМЛИ / ВИРТУАЛ КУТУБХОНАЛАР / ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ / ЛОЙИҲАЛАР

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ганиева Б.И., Талипова Д.С.

Мақолада Ғарбий Европада рақамли кутубхоналар ва ахборот-кутубхона фаолиятини ривожлантириш борасидаги лойиҳа ва дастурлар таҳлил қилинади. «Электрон», «рақамли», «виртуал» кутубхоналар тушунчалари ёритилган. Шунингдек, Ахборот кутубхона муассасаларининг университетларнинг олий таълим муассасалари рейтингини оширишга таъсири масаларига тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SURVEY OF DIGITAL LIBRARIES PROJECT DEVELOPMENT AND ITS INFLUENCE ON UNIVERSITY RATING

The article an overview and analysis of development projects and programs for the development of digital libraries and library activities taking place over the last ten years in the leading countries of Western Europe. Also contains definitions of key concepts such as the «electronic», «digital», «virtual» library, which still cause great controversy among researchers.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ КУТУБХОНАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РЕЙТИНГИНИ ОШИРИШГА ТАЪСИРИ»

DOI 10.46566/2225-1545_2022_1_101_296

Ганиева Б.И.

Му^аммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУАхборот кутубхона тизимлари

кафедраси мудири профессор Талипова Д. С.

РАКМ бош мутахассиси

РАЦАМЛИ КУТУБХОНАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РЕЙТИНГИНИ ОШИРИШГА

ТАЪСИРИ

Аннотация. Мацолада Fap6M Европада рацамли кутубхоналар ва ахборот-кутубхона фаолиятини ривожлантириш борасидаги лойща ва дастурлар таулил цилинади. «Электрон», «рацамли», «виртуал» кутубхоналар тушунчалари ёритилган. Шунингдек, Ахборот кутубхона муассасаларининг университетларнинг олий таълим муассасалари рейтингини оширишга таъсири масаларига тухталиб утилган.

Калит сузлар: кутубхона, рацамли, виртуал кутубхоналар, таълимни ривожлантириш, лойщалар.

Ganieva B.I. professor head of department LIS TUIT named by Al-Khorazmi Talipova D.S.

Chief specialist ILSR

SURVEY OF DIGITAL LIBRARIES project DEVELOPMENT AND ITS INFLUENCE ON UNIVERSITY RATING

Abstract. The article an overview and analysis of development projects and programs for the development of digital libraries and library activities taking place over the last ten years in the leading countries of Western Europe. Also contains definitions of key concepts such as the «electronic», «digital», «virtual» library, which still cause great controversy among researchers.

Key words: libraries, digital, virtual library, development of education, project.

Охирги йилларда ахборот кутубхона муассасалари фаолиятини ташкил этишда бир катор лойихдлар амалга оширилдики, улар нафакат республика кутубхоначилик ишини ривожлантиришга, балки, жах,он

андозаларига мос равишда шакллантиришга хизмат киляпти. Шу уринда бу борада Европанинг етакчи мамлакатларида ракамли кутубхоналар барпо этиш борасида амалга оширилган иш тажрибаларни урганиш, тахлил этиш ва уз фаолиятимизда куллаш электрон кутубхоналарни шакллантириш ишларини янада ривожлантиришда катта натижа бериши аник. Шу максадда Европа мамлакатларида ракамли кутубхоналар яратиш лойихаларини урганиб кискача шархлаб утамиз.

Турли соха вакиллари томонидан ракамли кутубхоналар турлича тасввурда гавдаланади. Бугунги кунда ракамли кутубхоналарнинг турли хил тавсифлари мавжуд. Ракамли кутубхоналар Федерацияси томонидан (Digital Library Federation - DLF ) бу тушунчага тулик таъриф берилган. Ракамли кутубхоналар - ресурсларни такдим этувчи, интеллектуал мулкка эга булишликни таъмин этувчи, ракамли коллекцияларни ташкил этиш, яратиш, узок давр мобайнида саклаш ва етказиб беришни таъминловчи структурадир.

Бугунги кунда "компьютерлашган кутубхона", "автоматлаштирилган кутубхона, "электрон кутубхона", "корпоратив кутубхона тармоFи" каби тушунчалар кириб келди. Бу борада мазкур тушунчаларга кискача изох бериб утамиз. Профессор М.А.Рахматуллаев таъкидлашича, компьютерлашган кутубхона бу - тегишли хисоблаш техника воситалари (компьютерлар, телекоммуникация воситалари ва бошкалар), базавий дастурий воситалар (операцион тизимлар, офис иловалари) билан таъминланган кутубхонадир. Автоматлаштирилган кутубхонада иш жараёнларининг асосий кисми ва ахборот кутубхона хизматлари автоматлаштирилган булиб, автоматлаштирилган ахборот кутубхона тизими тадбик килинган. Электрон кутубхона эса - автоматлаштирилган кутубхонанинг махсули хисобланиб, у кутубхонанинг электрон каталоги ва тулик матнли маълумотлар базалари мажмуидан иборатдир. Бу каби тушунчалар купгина олимлар томонидан турлича талкин этилади. Жумладан, J.Waters, Уильям Армс, Рой Теннант, Я.Л.Шрайберг кабилар уз тадкикотларида "ракамли кутубхона", "электрон кутубхона", "виртуал кутубхона" каби тушунчаларга уз амалий тадкикотлари натижасида турлича таъриф берганлар.

Уильям Армс узининг ракамли кутубхоналарга баFишланган «Ракамли кутубхона» монографиясида куйидагича таъриф берди: «Ракамли кутубхона» - бу бошкариладиган ахборот туплами, шунга тегишли хизматлари хамда ракам форматида сакланадиган ахборотларни тармок оркали такдим этади.

Шунингдек, «Ракамли кутубхона» тушунчасини «электрон кутубхона» ва «виртуал кутубхона» тушунчаларидан фарклаш максадида Рой Теннант «ракамли кутубхона» тушунчасига куйидагича аниклик киритди: ракамли кутубхона бу ракамли махсулотлар ва хизматлардан таркиб топган, мазкур махсулотлар сакланадиган, кайта ишланадиган ва

ракамли тармоклар оркали узатиладиган кутубхонадир, яъни компьютер тармоклари оркали ракамли хизматларни ракамли куринишда такдим этиш, «электрон кутубхона» эса бошкариладиган ракамли коллекциялар ва электрон коллекциялар асосида хизмат курсатишдир.

Ракамли кутубхоналар FOяси янгилик булмасада 1990 йилга кадар реал булмаган. Умуман илк ракамли кутубхоналар Америка Кушма Штатларида барпо этилган булиб, Александрия ракамли кутубхонаси лойихаси, Инициатива ракамли кутубхонаси лойихалари мисол була олади. Тез орада ракамли кутубхоналар яратиш борасидаги FOялар, маданий кадриятларнинг саклаш ва етказишнинг янги мухимрок тури Европага таркалди. Бу узгаришлар ривожланиши турли даражада булган Европа мамлакатларига таркала бошлади. Европа турли хил ривожланишдаги мамлакатлар бир бирига жуда якин жойлашган минтакалардан биридир. Ухшаш маданий кадриятлар, бир бирига якин булган маданий мерос бу мамлакатларни бирлаштиради. Мазкур асос Европа мамлакатлари орасидаги хамкорликни кучайтиради. Хдмкорлик анъаналари Ракамли кутубхоналар яратишда хам сакланган.

Кутубхоначилик сохаси Европа Иттифокининг илмий тадкикотлар ва технологияларни ривожлантиришнинг учинчи ва туртинчи дастурининг бир кисми сифатида киритилди. Бу дастур фаолияти доирасида кутубхоналар учун телематика 1990 йилдан 1998 йилгача мунтазам иктисодий кулланди. Бешинчи дастурда хам кутубхоналарнинг ракамлаштириш фаолиятига доир лойихалар иктисодий куллаб кувватланди.

CANDLE (Controlled Access to Digital Libraries in Europe -Контролируемый доступ к электронным библиотекам в Европе) Европа электрон кутубхоналаридан фойдаланишни бошкариш номли лойиха 1998 йилда бошланиб, 30 ой мобайнида давом этди. Бу лойиха CaseLibrary лойихасида кутубхоналар томонидан нашриётлар ва етказиб берувчи агентликлар билан хамкорлик оркали олинадиган ракамли нашрларни кутубхоначиларга таништиришга томон йуналтирилган. Лойиха координаторлари Мадридлик булиб (Испания), B.H. Blackwell Ltd. (Буюк Британия), Sough Bank University (Буюк Британия), Univerit di Fierenze (Италия) ва National and Capodistrian University of Athens (Greece) каби муассасалардан иштирокчиларни жалб килишди. CECUP (Central and Eastern European Copyright User Platform - Центральная и Восточная Платформа Европейского Copyright Пользователья). Европалик Copyright фойдаланувчининг Марказий ва Шаркий платформаси лойихаси

1998 йил июнидан бошланиб 18 ой давомида амалга оширилди. Бу Европа фойдаланувчиларининг муаллифлик хукуки платформасининг Марказий ва Шаркий Европа учун давоми эди. Бу муаллифлик хукуки сохасида Марказий ва Шаркий Европада юзага келадиган муаммолар,

ракамлаштириш ва электрон хизматларнинг технологик ишланмасига баFишланади.

Аввало, миллий доирадаги ракамли кутубхоналар фаолияти хакида фикр юритганда, ЮНЕСКО нинг умумжахон дастурларини эслатиб утамиз. Бу дастурларнинг икки томонлама максадини курсатиш мумкин. Йуколиш хавфи булган хужжатларнинг умумжахон меросини саклашга кумаклашиш.

Дастурни амалга оширишда ЮНЕСКО координатор ва катализатор ролини уйнайди. Дастур доирасидаги лойихалар кутубхоналарда ва архивларда кулёзмалар ва нодир нашрларни саклаш ва мазкур миллий кадриятларнинг умрини узайтиришга каратилган. Мисол тарикасида, Москванинг Россия Давлат кутубхонасида сакланаётган XV-XVI асрларнинг славян кулёзмаларини саклаш ва фойдаланишни таъминлаш масалаларини келтириб утамиз. Шунингдек, у узида купгина, Достоевский ва Пушкин каби россиялик муаллифлар асарларини мужассамлантирган. Лойиха бошлангач, бошлаетич кисмда, 1990-йилларнинг бошларида купгина натижалар CD-ROM куринишида акс этган. Бу ракамли кутубхоналар фаолиятининг ёркин мисолидир. Табиийки, дастлаб ракамлаштириш лойиханинг асосий иши булиб, ракамли форматдаги хизматларнинг такдим этилиши асосий FOяси хисобланади. Бу каби дастурлар Европа миллий ракамли кутубхоналари фаолиятини ташкил этишдаги дастлабки амалга оширилган ишлар дейиш мумкин. Миллий кутубхоналар мамлакатда кутубхоначилик ишини ривожланишида мухим роль уйнайди. Ракамли фаолият олиб боришда миллий кутубхоналар фаолияти юкори даражада булиши лозим.

Локал ракамли кутубхона фаолияти. Европада бундай фаолиятнинг икки тури мавжуд: улардан бири тармок оркали барча кутубхона хизматлари турларини уз ичига олади, иккинчиси кутубхонанинг ракамли фаолиятига жавобгардир. Бугунги кунда келтириб утилган иккала тур хам кенг таркалган.

Ракамли кутубхоналар буйича Европа конференцияси - European Conference on Digital Library (ECDL) илк бор 1996 йил ташкил этилди. Кейинги йилларда мазкур конференция техникавий, ташкилий ва ижтимоий масалаларга баFишланган бош Европа форумига айланди. Таълим тизимини медиа ва ахборот билан таъминлашга йуналтирилган булиб, Германия фан ва таълим вазирлиги (Bundesministerium für Bildung und Forschung, BMBF) томонидан куллаб кувватланди. Асосий эътибор фан ва таълим вазирлиги, Германия тадкикотлар институти (Deutsche Forschungsgemeinschaft), индивидуал немис федерал ерлари ва бошка илмий тадкикот институтларини фаолиятини молиялаштиришга баFишланади.

Европада ракамли кутубхоналарнинг ривожланиш фаолиятини кузатар эканмиз, ракамли кутубхоналар яратиш буйича купгина бошлаетич

лойихалар дастлаб маданий меросни саклашга йуналтирилгани, кейинги боскичларда ижтимоий гуманитар, математика ва бошка купгина сохаларга эътибор каратилгани, буларнинг орасида, айникса, тарихий хужжатларни ракамлаштириш мухим урин тутгани хакида хулосага келиш мумкин. Шунингдек ракамли кутубхоналарни ривожланиши билан, купгина жабхалар камраб олина бошлаган. Кутубхоналарда мавжуд кадимий коллекцияларни интернет оркали фойдаланишга такдим этиш оркали тадкикотчилар, кенг оммани бахраманд этиш каби максад кузланган.

Купгина ракамли кутубхоналар лойихаси Миллий кутубхоналарнинг миллий тиллардаги коллекцияларига баFишланган, бу албатта уз навбатида барча тиллар ва маданий кадриятларни сакланишига хизмат килади. Шу билан бир каторда бошка тил ва маданий кадриятлар вакиллари учун фойдаланишга такдим этиш максадида, умумий тилларга угириладиган сахифаларнинг мавжуд булишига эътибор каратилган. Бунда асосан, кадимда яратилган ноёб китоблар, кимматбахо материалларга алохида эътибор каратилиши, ракамлаштириш объекти булиб: ноёб китоблар, кадимий кулёзмалар танлангани ахамиятлидир. Масалан, жахонда атиги 4 дона нусхага эга булган, 1450-йилда пергаментда Гутенберг томонидан китоб нашр этиш кашф этилганда чоп этилган "Библия" оригинали илмий-амалий тадкикотлар олиб бориш ва "биринчи реал китоб"ни хис этиш максадида, Геттинген давлати ва университет кутубхонаси "Гуттенберг" лойихасини 1999 - 2002 йилларда амалга оширди. Лойихани амалга ошириш жараёнида ракамлаштириш ишлари олиб борилиб, Гуттенбергнинг Библияси Интернет оркали китобхонларга такдим этилди. Шунингдек, Британия кутубхонаси томонидан Библиянинг иккала нусхаси хам ракамлаштирилиб такдим этилди. Бу эса фойдаланувчилар учун фойдаланиш хамда таккослаш имкониятини яратди.

Даниил Гринштейн ва Ракамли кутубхона Федерациясининг (DLF) собик директори Сюзанна Е.Торинлар томонидан ёзилган "Ракамли кутубхона: биографияси" китобида ракамли кутубхона ривожланиши 3 боскичга булинади: ёш ракамли кутубхона, урта ёшдаги ракамли кутубхона ва етук ракамли кутубхона. Мазкур материал АКШдаги DLF ташкилоти вакилларини суровномаси асосида яратилган булсада, Европадаги ракамли кутубхоналар ривожланишининг аналогик ривожланиш боскичларини утди.

Кутубхоналарни ракамлаштириш буйича деярли барча лойихалар утган аср охирида якунланди. Бугунги кунда хам бу борада тадкикотлар давом этмокда, шу каби лойихалар куллаб-кувватланиб, уз амалий давомига эга булмокда. Европада ракамли кутубхоналар кутубхоналарнинг ахборот инфраструктурасига айланди. Узаро боFликлиги, куптиллилиги, мультимедиалилиги Европа ракамли кутубхоналари фаолиятининг тенденциясига айланди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Рахматуллаев М.А. Мировые информационные ресурсы. -Ташкент, 2019.- с. 48

2. Donald J. Waters, "What are digital libraries?" CLIR issues, no.4 (July/August 1998); available from

http://www.clir.org/pubs/issues/issues04.html#dlf. Accessed 22 March 2004.

3. Roy Tennant, "Digital v. Electronic v. Virtual Libraries," Last updated on 5 August 1999; available from http://sunsite.berkeley.edu/mydefinitions.html. Accessed 22 March 2004.

4. Шрайберг Я. Библиотеки в электронной среде и вызовы современного общества (Часть 3), Ежегодный доклад Конференции «Крым». Год 2009-й:/ http://lib. 1september. ru/view_article.php?id=201000204

5. William Arms, Digital Libraries. Chapter 1, background. Online edition; available from http://www.cs.cornell.edu/wya/DigLib/new/Chapter1.html. Accessed 19 March 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.