73QUMLI GRUNTNING FIZIKAVIY KO'RSATKICHLARINI TAVSIFLASH ORQALI HISOBIY QARSHILIGINIANIQLASH
Anora Baxtiyerovna Karimova
Toshkent davlat transport universiteti, assistent,
X. Sheraliyeva
Toshkent davlat transport universiteti talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada gruntlarning hosil bo'lishi ya'ni genezesidan kelib chiqib qumli gruntning xususiyatlarini o'ziga xosligi ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: Gigroskopik namlik, solishtirma og'irlik, g'ovaklilik, zarrachalar zichligi.
ABSTRACT
This article examines the characteristics of sandy soil based on its formation, that is, its genesis.
Keywords: Hygroscopic moisture, specific gravity, porosity, particle density.
KIRISH
Binolar uchun zamin, ba'zi inshootlar uchun esa xomashyo sifatida foydalaniladigan tog' jinslari grunt deb yuritiladi. Gruntning fizikaviy xossasini baholash muhim tavsiflardan biri hisoblanadi.
Hozirgi zamon binokorlik ishlari (qurilish mezonlari va qoidalari)da tabiiy zaminlarni tashkil etuvchi gruntlar quyidagi turlarga bo'linadi:
S - qoya gruntlari
S - yirik zarrali gruntlar
S - loyli gruntlar
S - qumli gruntlar
Biz yuqoridagi grunt turlaridan qumli gruntni laboratoriya sharoitida fizik -mexanik xossalarini ko'rib o'tdik. Tabiatda qumli gruntlar turlicha bo'lib, ko'pincha yumaloqroq holatda uchraydi. Qum zarralarining o'lchami odatda 0,05-2,0 mm oralig'ida bo'ladi. Ular ichida 0,005-0,05 mm yiriklikdagi changsimon zarralar ham uchrashi mumkin. Shuningdek qum tarkibida o'lchami 0,005 mm dan kichik bo'lgan loysimon zarralar ham uchrab turadi, lekin ular 3% dan kam miqdorni tashkil etgani
December, 2022
477
uchun qumning xususiyatlariga deyarli ta'sir ko'rsatmaydi. Qumlar hosil bo'lish sharoitiga ko'ra turlicha bo'ladi. Masalan, dengiz cho'kindisi tarkibida hosil bo'lgan qum mayda zarralarining miqdori ko'pligi bilan ajralib turadi. Daryo oqimida hosil bo'lgan qum esa tekis qatlam holida, muzliklar davridagi qum - dag'al, aralash, shamol ta'sirida hosil bo'lgan qum esa mayda zarrali holatda namoyon bo'ladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Agarda qum to'kma holatda uchrasa, bino qurishdan oldin uni zichlashtirish talab etiladi. Suvga to'yingan mayda zarrali serg'ovak qum tabiatda muvozanat holatini saqlab kavlash jarayonida esa ularning tezda oquvchan quyqaga aylanishi ehtimolini yuzaga keltiradi. Shulardan kelib chiqib qumli gruntning blok sxemasini ko'rib o'tamiz:
G 'ovakligi
Qumli gruntning fizikaviy ko 'rsatkichlari
G'ovaklilik koefitsiyenti
4
Namlik
t aDiiy namik Gigroskopik namlik
4
4
_r
Donadorlik
tarkibi bo 'yicha —Shag a-s—on—
Yirik O'rtacha yirik Mayda
Changsimon
1
Qumli gruntning hisobiy qarshiligi R0, (kPa)
December, 2022
478
1 - rasm. Donadorlik tarkibini aniqlash Laboratoriya mashg'ulotida aniqlangan natijalar bo'yicha qumli gruntning donadorlik tarkibi quyidagi 1-jadval orqali aniqlandi.
1-jadval:
Elak Fraksiya Elakdagi Elakdagi Zarrachalar Zarrachalar Donadorlik
o'chami o' lchami qoldiq qoldiq miqdori miqdori tarkibi
(gramm) (%) berilgan berilgan bo'yicha
diametrda diametrda grunt turi
(%) (%)
2,0 >2 1,3 1,3 99,9 1,3 shag'alsimon
0,5 2-0,5 5,80 5,80 98,6 7,1 yirik
o'rtacha
0,25 0,5-0,25 70,1 70,1 92,8 77,2 yiriklikda
(bir jinsli)
0,1 0,25-0,1 20,6 20,6 22,7 97,8 Mayda
<0,1 2,1 2,1 2,1 99,9 changsimon
Qumli grunt nobirjinsliligi darajasini O'zRSТ 25.100-95 bo'yicha aniqlash quyidagi formula orqali bajariladi:
(1)
С = ^
d
Nobirjinslilik darajasi
10
bu yerda d6o- nazorat qiluvchi diametr; di0 -amaldagi yoki samarali diametr. d6o va di0 donadorlik tarkibi grafigi yordamida chiziladi. Agar Cu < 3 bo'lsa qumli gruntimiz birjinsli, agar
C,,
> 3 bo'lsa qum
nobirjinslidir.
December, 2022
479
Ushbu jadval va grafik orqali qumli grunt donadorlik tarkibi bo'yicha o'rtacha yiriklikda hamda bir jinsli ekanligini ko'rishimiz mumkin.
Shu asnoda qumli grunting tabiiy namligi va gigroskopik namligini ham
ko'rib o'tamiz.
Tabiiy namlik laboratoriya sharoitida quritish shkafi yordamida grunt tarkibidagi suv massasining doimiy massagacha t=100 - 105o issiqlikda quritilish orqali aniqlansa, gigroskopik namlik esa eksikator yordamida qumli gruntning havo tarkibida bo'lgan bug' holatidagi namlikni o'ziga tortib olishini aniqlaydi.
W=mw/md • Tabiiy namlik
Namlik
— W (m2-m,) • Gigroskopik (m1-m0)*100% • namlik
Biz laboratoriya sharoitida qumli gruntning zichligi va solishtirma og'irligini kesuvchi halqalar usulida hisobladik. Zarrachalar zichligini esa piknometr yordamida aniqlaymiz.
G'ovaklik (n) - qumli grunt birlik hajmidagi g'ovak qismining hajmi.
n = ^ 100%. (2)
V
G'ovaklilik koefitsiyenti (e) - qumli grunt tarkibidagi g'ovak qism hajmi, gruntning qattiq qismi hajmiga nisbatidir.
e = K =p.-Pd (3)
Vd Pd ' (>
O'zRST 25.100-95 bo'yicha g'ovaklik koefitsiyenti 2-jadval asosida aniqlanadi.
December, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
480
2-jadval:
Qumlarning turlari G'ovaklilik doimiysi, e
shag'alli, yirik va o'rtacha yiriklikdagi qumlar mayda qumlar changli qumlar
Zich O'rtacha zichlikdagi G'ovak < 0,55 0,55 - 0,70 > 0,70 < 0,60 0,60 - 0,75 > 0,75 < 0,60 0,60 - 0,80 > 0,80
Yuqorida hisoblangan zarrachalar zichligi, g'ovaklik koeffitsiyenti, tabiiy
namligi va suv zichligi (Pw=1) olinadi,
Qumli gruntning g'ovaklik koefitsiyenti bilan bir qatorda suvga to'yinish koefitsiyentini ham ko'rib o'tamiz. Suvga to'yinish koeffitsiyentini aniqlashda ham O'zRST 25.100-95 bo'yicha 3-jadval orqali tanlanadi.
3-jadval:
Gruntlarning xillari Suvga to'yinish doimiysi Sr
Suvga to'yinish kichik darajada Suvga to'yinish rta darajada Suvga to'yingan 0 - 0,50 0,50 - 0,80 0,80 - 1
Qumli gruntning ma'lum vaqt ichida biror miqdor suv o'tkazish xossasi gruntning suv o'tkazuvchanligi deyiladi. Qumli gruntning bu xossasi uning donadorlik tarkibi, strukturasi, qalinligi va zichligiga bog'liq. Qumli gruntning donadorlik tarkibidagi zarrachalari, shuningdek struktura elementlari qancha yirik va g'ovak bo'lsa, qumli gruntning suv o'tkazuvchanligi shuncha yaxshi, aksincha, qumli gruntning zarrachalari mayda va strukturasi zich bo'lsa, suv o'tkazuvchanligi past bo'ladi.
4-jadval asosida qumli gruntning hisobiy (shartli) qarshilik R, kPa aniqlashda standartdan olingan barcha tavsiflar orqali xulosa qilinadi.
4-jadval:
Qumli gruntlar va ularning namligi Zamindagi o'rtacha zichlik qumli gruntlarning shartli qarshiligi R, kPa
Namlikka bog'liq bo'lmagan yirik va shag'alsimon 343
O'rtacha yiriklikdagi:
1. Kam namlangan 294
December, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
481
2. Nam va suvga to'yingan 245
Mayda:
1. Kam namlangan 196
2. Nam va suvga to'yingan 147
Changsimon:
1. Kam namlangan 196
2. Nam 147
3. Suvga to'yingan 98
XULOSA
Qumli gruntning fizikaviy ko'rsatkichlarini aniqlashda O'zRST 25.100-95 bo'yicha quyidagi ko'rsatkichlar orqali olib borildi: donadorlik tarkibi, nobirjinslilik darajasi, g'ovaklik koefitsiyenti va suvga to'yinish koefitsiyentlaridan foydalangan holda shartli qarshilik qurilish me'yoriy qoidalari yoki shaxarsozlik normalari va qoidalari normativ xujjatlaridan foydalangan holda aniqlanadi.
REFERENCES
1. M.Z. Nazarov Injenerlikgeologiyasi. T.: O'qituvchi, 1980. -177 b.
2. K.J.Salyamova, Turg'unbaeva J.R., G.B.Ismailova, Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar. O'quv qo'llanma, 2020.
3. Turg'unbaeva J.R., Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar. 5340200 -"Bino va inshootlar qurilishi (temir yo'l binolari)", 5340200 - "Bino va inshootlar qurilishi (temir yo'llar)", 5340600 - "Transport inshootlarining ekspluatatsiyasi (temir yo'llar)" ta'lim yo'nalishlari 3-bosqich bakalavriat talabalari uchun laboratoriya ishlarini bajarishga doir uslubiy ko'rsatmalar. Toshkent-2019. TTYMI - 84 b.
4. O'zRST 25100-95 Gruntlar. Tasnifnoma. O'zb. Resp. Davarxitektqurilish qo'mitasi, 1996. - 218 b.
5. Fan va ta'limga oid saytlar: www.tsue.fan.uz
6. https://uza.uz/ru/tech/glina
December, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
482
