CC BY
38SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
QOZOQ VA O'ZBEK TILIDAGI MODAL SO'ZLAR CHOG'ISHTIRMASI
Nodirbek Habibullayev Nosirjon o'g'li
NamDU magistranti, "Namangan international school" xususiy maktabi Uychi filiali ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi
Ushbu maqolada qozoq va o 'zbek tilidagi modal so 'zlar lingvistik tahlil qilinadi. Sohaga oid ilmiy ishlar olib borgan tilshunoslar fikrlari o 'rganiladi.
Kalit so'zlar: gap modalligi, modal so'z ma'no turlari, "Gap bo'lmagan element", modal so 'zlar xususiyatlari.
In this article, modal words in Kazakh and Uzbek languages are analyzed linguistically. The opinions of linguists who have conducted scientific work on the field are studied.
Key words: sentence modality, modal word meaning types, "Non-sentence element", characteristics of modal words.
Pamukkale universiteti doktori Nergis Biray tomonidan qozoq tilidagi modal so'zlar o'rganilgan. Unda qozoq turk tili grammatikasini ham hisobga olgan holda modal so'zlar tahlil qilinadi. Modallarning ta'rifi, ularning so'z turlaridagi mavqeyi, ma'no va tuzilishiga ko'ra tasnifiga e'tibor qaratiladi.
Modal so'zlarga "Qozoq tili grammatikasi"da quyidagicha ta'rif berilgan: "Atrofimizda doimo sodir bo'ladigan har xil o'zgarish va hodisalar, hayotda uchrab turadigan turli mavjudotlarning xususiyatlari, turli predmetlarning harakati shunday gaplarga yangilik yoki bayonot sifatida kirmaydi. Bu yangilik haqida so 'zlovchining fikri, ya'ni gap mazmunining voqelikka aloqadorligi haqidagi nuqtai nazari, odatda, birgalikda beriladi. Gap mazmunining voqelikka munosabati va so'zlovchining bu boradagi fikri, odatda, tilshunoslikda gap modalligi deyiladi.1
Nurmaxonova o'zi qiyoslagan shevalarda modal so'zlarning mustaqil so'z turkumi ekanligini, barcha turkiy tillarda modal so'zlar borligini, garchi buni qabul qilmaydiganlar ham borligini aytadi. Modal so'zlar uchun: "Gapda ifodalangan fikr mazmuniga, sodir bo'layotgan hodisalarga so'zlovchi qo'shadigan so'zlar" deydi. (1971,129-131) Bundan kelib chiqadiki, Nurmaxonova o'rgangan turkiy tillarning ayrimlarida modal so'zlarga mustaqil so'zlar sifatida qaraladi. O'zbek tilida esa, bular alohida olingan so'z turkumlari sifatida o'rganiladi.
1 QTG-I 1967,240
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
Modallikning o'ziga xos xususiyati ovozning aniq ohangi, ya'ni urg'u bilan ifodalanishi mumkin. Bu sintaksis yordamida yaratilgan yo'l. Gap mazmuni haqida so'zlovchining fikr va mulohazalarini bildiruvchi yakka so'zlar yoki ba'zi fe'llar (kuchaytiruvchi, tugallovchi, enklitik) ham modal hisoblanadi. Bunday gaplarda so'zlovchining mazmunning real voqea-hodisalar bilan munosabati haqida yasovchi gapga aloqador bo'lmagan, balki butun gapni qamrab oluvchi o'ziga xos fikrlarini bayon qiladigan so'zlar modal so'zlar deyiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Qozoq tili grammatikasida gap modalligi ikki guruhga bo'linadi:
1. Obyektiv modallik. Odatda, subyektiv va dizayn usullari orqali beriladi. Modal so'zlar lug'at ma'nosi va grammatik xususiyatlari jihatidan qaralganda bir xil til tuzilmalar sifatida namoyon bo'ladi. Bu tuzilishda gap mazmuni voqelikka mos keladi. Bu yerda modallik gapning predikati bilan bog'langan modallikdir. Bu tuzilishdagi gapning so'z tartibiga ko'ra shakllanishi sifatida ifodalanishi mumkin bo'lgan asosiy xususiyat modal kategoriyadir.
2. Subyektiv modallik. Maxsus qo'llangan bir so'z (modal so'z) orqali beriladi. Bu erda ma'ruzachining fikri va nuqtai nazari birinchi o'rinda turadi. So'zlovchi modal so'z bilan gapdagi ma'noga ishonch yoki shubha yoki aniqlik, qo'shadi. Emotsionallik, jo'shqinlik, kuchaytirish, ta'sir kabi ma'nolar gapning modalligini shakllantiradi.2
Agar bularning barchasini umumlashtirish zarur bo'lsa, gap modalligini grammatik qoidalar va tuzilmalarga mos ravishda so'zlovchining fikri va munosabatini ifodalash deb ta'riflash mumkin.
Xulosa qilib aytganda, modal ma'no - o'z fikrini va o'z fikrini ifodalovchi odamning gapga aloqador bo'lgan qo'shimcha ma'nosi. Modal so'zlar bu odam va uning fikrlari o'rtasidagi munosabatni ifodalovchi so'zlardir.
Qozoq turkchasida son jihatdan unchalik ko'p bo'lmagan modal so'z ma'no jihatidan qaralganda quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1) bashorat ma'nosini bildiruvchi modal so'zlar: alpeti, âlpetti, bored, siqdi, sinai, sinayli, siyaqti, sisiqi, takiletti (kabi):
• Qozoqchada: 9nnerri, EmTeHere rçapap eMec.
• O'zbekchada: Ehtimol, hech narsaga qaramaydi. /Hech narsaga qaramagandek.)
2 Nurmaxonova 1971,129-131
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
E'tibor bering, O'zbek tilida "ehtimol" so'zi gumon ma'nosini bildiradigan modal so'z sifatida keladi. Qozoq tilida esa, bashorat ma'nosini bildiradigan modal so'z deb berilmoqda.
• Qozoqchada: Olar äli уйыктап жаткан jatqan сынагы.
• O'zbekchada: Ular hali ham uxlab yotgan bo'lishi kerak.
Yuqoridagi jumladan ham ma'lum bo'ladiki, o'zbek tilidagi gumon mazmunini aks ettiradigan "kerak" modal so'zi ham qozoq tilida bashorat mazmunini ko'rsatmoqda.
• Qozoqchada: Мумкин губернатор келген куни Шууламандар деп тытып койюви.
• O'zbekchada: Hokim shov-shuv ko'rmasin, deb kelgan kuniyoq man qo'ygan bo'lsa kerak.
Yuqoridagi jumladan ham shu ma'lum bo'ladiki, Qozoq tilidagi "Mumkin" modal so'zi O'zbek tilidagi "Kerak" modal so'zi bilan bir xil ma'no anglatadi. Bu jihatdan u ham gumon mazmunini aks ettirishini hisobga oladigan bo 'lsak, O'zbek tilidagi gumon mazmunini aks ettiradigan modal so'zlar Qozoq tilida bashorat mazmunini anglatadigan modal so'zlar kabi o'rganilishiga guvoh bo'lamiz.
2) zarurlikni ifodalovchi modal so'zlar: kerek, qajet (kerak, lozim) ...
• Qozoqchada: Saluw qajet токырауга tyctl
• O'zbekchada: Siz ularni ham belanchakka kiritishingiz kerak.
• Qozoqchada: Эрюм ез Yлесiн алуы керек.
• O'zbekchada: Har kim o'z ulushini olishi kerak.
• Qozoqchada: Тогджан ез ушне кеткен болуы керек.
• O'zbekchada: To'g'jon o'z uyiga ketgan bo'lsa kerak.
Guvohi bo'lganingizdek, kerak so'zi Qozoq tilida modal so'z sifatida kelmoqda. O'zbek tilida ham modal so'z, biroq u harakat nomi va shart maylidan keyin kelganida bog'lama hisoblanishi izohli lug'atdan ma'lum. Unda keltirilishicha, "Oziq-ovqat kerak" gapida modal so'z, ammo "Aytishim kerak", "Kelsa kerak" birliklarida yordamchi so'z (ya'ni bog'lama) vazifasida kelgan.
3) So'zlovchining haq ekanligi va gapda tasvirlangan fikrlarni qo'llab-quvvatlovchi modal so'zlar: körinedi, görünür, öyledir (ko'rinadi, ko'rinishidan) ...
• Qozoqchada: Мен бул мэселе туралы шынымен ештеце бiлмеймiн; Мамандар дурыс айтса, биыл егiн жаксы кершедг
• O'zbekchada: Men bu haqda hech narsa bilmayman; Mutaxassislar to'g'ri desa, bu yil hosil yaxshi ko'rinadi.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
Yuqoridagilardan shu ma'lum bo'ladiki, "ko'rinadi" so'zi Qozoq tilida fikrni qo'llab-quvvatlovchi modal so'z sifatida kelsa, O'zbek tilida gumon, taxmin ma'nolarida keladi.
4) birovning so'zi yoki xabari sifatida aytiladigan modal so'zlar: der, diye söylenir, degen söz (deydi, deb aytadi, degan so'z) ...
• Qozoqchada: Кейбiреулер жiгiттердiц ат жарысы жYлдесiн алмаганын айтады.
• O'zbekchada: Ba'zilar yigitlarning ot poygasi mukofotini olmaganini aytishadi.
• Qozoqchada: Алты айлык собра кайтып оралады деген сез бар.
• O'zbekchada: Olti oydan keyin qaytaradi, degan gap bor.
Yuqoridagi holatdan shunday xulosa qilish mumkinki, O'zbek tilidagi ayrim birikmalar Qozoq tilida modal ma'noda kela oladi.
5) tasdiqlash uchun qo'llanadigan modal so'zlar: Рас, Шын мэншде,
• Qozoqchada: Рас, Абай Дшдэш жаксы кердi, бiрак бершмедг
• O'zbekchada: To'g'ri, Abay Dildani yaxshi ko'rardi, lekin taslim bo'lmadi.
• Qozoqchada: Шын мэншде, Бесейдщ вакцинасы (марк¥мга арналган тагам) :рак уакыт бойы болмаган тагам деп аталады.
• O'zbekchada: Aslida, Böceyning emlashi (marhum uchun taom) uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lmagan taom deb ataladi.
Yuqorida ajratib ko'rsatilgan modal so'zlar O'zbek tilida ham tasdiqlash mazmunini anglatadi. Bu jihatdan Qozoq tilidagi modal so'zlarning bu turi O'zbek tilidagi modal so'zlarning mana shu turi bilan bir xil ekanini ko'rishimiz mumkin.
6) gapda aytilgan mavzuga so'zlovchining ishonchini ifodalovchi modal so'zlar: tabii, elbette, §üphesiz (Tabiiy, albatta, shubhasiz) ...
• Qozoqchada: Эрине, сiз кыргыз даласын, халкыньщ мiнезiн жаксы бшешз деп ойлаймын.
• O'zbekchada: Albatta, siz qirg'iz cho'lini, uning odamlarining xarakterini yaxshiroq bilasiz deb o'ylayman.
Yuqoridagilardan shu ma'lum bo'ladiki, Qozoq tilida ishonch ma'nosini bildiradigan modal so'z o'zbek tilida ham ishonch ma'nosini bildiradi. Qozoq tilidagi modal so'zning aynan shu turi ham o'zbek tilidagi modal so'zning turi bilan o'xshashini yuqoridagi misollardan bilib oldik.
7) tilak ma'nosini bildiradigan modal so'zlar: -sa (-se) eken, -sa (-se) deyim (deymin) (-sa (-se) derim) (-sa edi (ekan), -sa degandim)...
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
• Qozoqchada: MernMeH öipre KaHFtm ^YpreH ggpMeHci3 öanaHbi KepMeö enceM foh.
• O'zbekchada: Men bilan aylanib yurgan nochor bolani ko'rmasdan o'lib ketsam edi.
• Qozoqchada: KiranTbi camac SyptiH OKtm anFtiM Kenegi.
• O'zbekchada: Kitobni sotib olmasdan avval o'qib chiqsam degandim.
Yuqoridagilardan shu ma'lum bo'ladiki, qozoq tilida istak ma'nosini
anglatadigan modal so'zning alohida turi o'zbek tilida -sa edi (shart maylidan so'ng qo'shilgan bog'lama shakli) orqali hosil qilinadi. Bu esa, o'zbek tilida gap mazmuniga ta'sir etadigan alohida shakl emas, shart mayliga bog'lamaning qo'shilishi orqali gapga qo'shimcha mazmun olib kirilishi deyiladi. Ikkinchi holat esa, bizda o'zbek tilidagi istak gapni hosil qilish uchun ishlatiladigan -sa shakli hisoblanadi. Gapga qo'shimcha mazmun olib kirilishi tomonidan qaralganida bu modal so'zga o'xshashi mumkin, ammo alohida shakl bo'lmagani uchun biz uni modal so'z sifatida o'rgana olmaymiz.
8) shubha ma'nosini bildiruvchi modal so'zlar: -ar ma eken, kim biledi ...
• Qozoqchada: Ka3aKTbin opHtiH ^aKCbi 6rneMÏ3 geceK, yaT na?
• O'zbekchada: Qozoqning joyini yaxshiroq bilamiz desak, uyat bo'larmidi?
• Qozoqchada: On ^aKTaFtmap He aÖTKaHbiH kïm ömcrn.
• O'zbekchada: U tarafdagilar nima deyishganini kim biladi.
Yuqoridagilardan shu ma'lum bo'ladiki, O'zbek tilidagi ayrim morfemalarning
qo'shimcha xususiyatlari qozoq tilida modal so'z sifatida alohida o'rganiladi.
9) Quvonch, xafalik, achinish, afsuslanishni ifodalovchi modal so'zlar:
• Qozoqchada: TaFgbipgti Kaparnti, Kapna ga Y^ge eKeH.
• O'zbekchada: Taqdirni qarangki, chol ham uyda edi.
Modal so'zlarning xususiyatlari:
Boshidan beri aytilganlarga asoslanib, modal so'zning xususiyatlarini quyidagicha tasniflashimiz mumkin.
1. Lug'aviy ma'no jihatidan: Bu turdagi so'zlarning lug'aviy ma'nodan boshqa ma'no kasb etishi ko'rinadi. Ular yolg'iz foydalanilganda hech qanday ma'noga ega emas. Modal so'zlar semantika jihatidan "subyektiv" ma'noni o'z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, nutq so'z ifodalash jihatidan ma'lum bir uslubga aylanadi. Shu sababli modal gaplar obyektni nomlash qobiliyatiga ega emas.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(5), May, 2023
2. Morfologik xususiyati jihatidan: Rasmiy; ular otlardan, sifatlardan, ergash gaplardan, undov va yuklamalardan, hatto gaplardan modal so'zlarga aylana oladi.
3. So'z turlari va o'xshashligi jihatidan: Ular so'z va gaplar munosabatini ko'rsatish vazifasi bilan qo'llanuvchi bog'lovchi va bosh gaplardan, shuningdek, ajratilgan so'zlardan farqlanadi. Chunki ular gap elementi bo'la olmaydi.
Ular undovlarga o'xshaydi. Ikkalasi ham gap elementlari bilan sintaktik bog'lanmagan. Ular jumlaning butun yoki bir qismi bilan semantik jihatdan bog'langan. Kesimlar gapning emotsional jihatini shakllantirish imkonini bersa; Modal so'zlar gapning aqliy tomoniga nisbatan qo'llaniladi. Modal so'zlarni fikrning ma'nosi, ravshanligi va noaniqligini bildiruvchi guruhlarga bo'lish mumkin.
4. Sintaktik nuqtai nazaridan: Ular fikrning borishi va maqsadga muvofiqligiga qarab ishlatiladi. Ya'ni gapda ifodalangan fikrga so'zlovchining o'z nuqtai nazarini qo'shadilar. Ular jumlaning jo'shqinligini kuchaytiradi. Shu sababli modal so'zlarning tuzilishi ham har xil. Modal so'zlar dialoglarda oldingi fikrga qiziqish bildirish uchun javob sifatida ham kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, modal so'z gapda so'zni semantika jihatidan baholash mahsuli hisoblanadi.
Modal so'zlar jumlada yolg'iz qo'llanilmasligi va gap bo'lagi bo'la olmasligi sababli ular "Gap bo'lmagan element" deb hisoblanadi.
Modal so'zlar dialoglarda oldingi gapga qiziqish bildirish uchun javob sifatida qo'llansa-da, uzluksiz gap bog'lovchisi sifatida ishlatilmaydi.
Modal so'zlar nom bo'la olmaydi. Chunki ular biror narsaning nomi ham bo'la olmaydi.
Ular kesimga o'xshash bo'lsa-da, so'zlovchining gapdagi ma'noga aralashuvi predmeti bo'lganligi uchun biz kesimlarda uchramaydigan xususiyat bo'lgani uchun ham bu turdagi so'zdan farqlanadi. Modal so'zlar gapning ma'nosiga shubha bilan, fikrning to'g'riligini tasdiqlash yoki rad etish, taxmin qilish, fikrni shakllantirish, bir so'z bilan aytganda, so'zlovchining o'z his-tuyg'ulari va fikrlarini gapga olib kiradi.
XULOSA
Ushbu turdagi ma'no nisbati bilan modal so'zlar gapga qo'shimcha ma'no qo'shadi. Modal so'zlarning ham morfologiya, ham semantika jihatidan turlicha qo'llanishi ham ko'rinadi.
Yuqoridagi holatlar qozoq tili nuqtayi nazaridan qaralganda to'g'ri bo'lishi mumkin. Ammo o'zbek tili qoliplariga mos kelmaydi. Sababi modal so'zlar o'zbek tilida grammatikaning alohida bir qismi hisoblanadi. Qozoq tilida esa, grammatikaning bir qismi emasligining guvohi bo'ldik. Shunday qilib, bu qismda qozoq tili va o'zbek tilidagi modal so'zlarning grammatik tabiatlari bir-biriga solishtirildi. Ularning o'xshash va farqli tomonlari aytib o'tildi.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Begmatov E., Madvaliyev A. va b. O'zbek tilining izohli lug'ati. Toshkent: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006-2008.
2. Nurmahanova Ä.N. Türk Tilderinin Salistirmali Grammatikasi, Almati. 1971.
3. KenecöaeB I., Mc;a;oB A., AxaHOB K., Ka3a; Timmn rpaMMaTHKacti. 1961.
