CC BY
135QORAKO'LCHLIKNI RIVOJLANTIRISHDA JUN MAHSULOTLARINING
MUHIMLIGI XUSUSIDA BA'ZI MULOHAZALAR
1 2 Ulug'bek Amangeldiyev, Ikrom Xolmuratov
1Samarqand davlat veterenariya meditsinasi,chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti Nukus filiali talabasi. Email: ulugbekamangeldiev9@gmail.com
9
Ilmiy rahbar, dotsent, filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) Emali:
xolmuratov1968@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.8359120
Annotatsiya. Ushbu maqolada qishloq xo'jaligi sohasidagi qorako'l qo'ylarini rivojlantirish, bu borada innovatsion g'oyalardan unumli foydalanish yo'llari haqida mulohazalar bildirilgan.
Kalit so'zlar:qorako'l, chorvachilik, teri, naslchilik, mahsulot, tarmogi, xarid qilish, modernizatsiya qilish.
Аннотация. В этой статье в этой статье обсуждается развитие овец Каракул в области сельского хозяйства, о способах использования инновационных идей в этом отношении.
Ключовы слова: Каракул, скот, кожа, родословная, сеть, покупка, модернизация.
Abstract. In this article, this article discusses the development of karakul sheep in the field of agriculture, on ways to use innovative ideas in this regard.
Keywords: Karakul, livestock, leather, pedigree, network, purchase, modernization
Bugun O'zbekiston Respublikasida qishloq xo'jaligiga, shuningdek, chorvachilikka katta e'tibor qaratilmoqda. Bu borada Prezidentimiz tomonidan chiqarilayotgan qarorlar ham Yangi O'zbekistonimizning taraqqiyotiga tashlangan qadamlardan sanaladi. Jumladan, "Chorvachilik tarmog'ini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashning qo'shimcha chora-tadbirlari tog'risida"gi, "Qorako'lchilik tarmog'ini kompleks rivojlantirish chora-tadbirlari to'grisida"gi qarorlari chovachilik va pillachilikni rivojlantirishga qaratilgan muhim vazifalardir. Shunindek, O'zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasi pillachilik va qorako'lchilkni rivojlantirish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish - chora -tadbirlari to'g'risida"gi qarorida;- "Qorako'lchilik tarmog'ini Qoraqolpog'iston Respublikasida yanada rivojlantirish, mahsuldor sortlarni ko'paytirish borasida bir qancha takliflarni o'rtaga tashlagan edilar.
Darhaqiqat, biz kelajak avlodlarga ushbu sohani yanada rivojlantirish uchun imtiyozli kridetlar ajratilmoqda. Masalan, Markaziy bank tomonidan asosiy stavkasiga 2 foizlik bank marjasini qo'shish orqali hisoblanadigan stavka bo'yicha kreditlar quyidagi maqsadlarni amalga oshirish uchun xizmat qilishi mumkin:
a)naslchilik, qorako'lchilik xo'jaliklardan qo'ylar xarid qilishi;
b) qorako'lchilik sohasida eksportbob qorako'l va qorako'lcha terini qayta ishlash hamda tayyor mahsulot ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etilshi ;
d) qorako'lchilik sub'ektlari tomonidan ozuqa sexlari (granulyator )ni tashkil etilshni hamda qishloq xo'jaligi texnikalari va agregatlari, resurs tejovchi uskunalar va zamanoviy texnologiyalar xarid qilishni moliyalashtirish, yo'lga qo'yliyaptdi ;
e) suv chiqarish inshootlarini barpo etish hamda mavjudlarini ta'mirlash va modernizatsiya qilish kerak ;
Bugungi kunda mamlakatimizda qorako'lchilik tarmog'i korxonolarini modernizatsiya qilish texnik va texnologik jihatdan yangilash o'zbek, qoraqolpoq qorako'li brendi yaratish va dunyo muhayosida targ'ib qilish sohaning Investitsiyoviy jozibadorligini ochirish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga mayda shoxli nasldor mollarini
kopaytirish shuningdek ualrni so'yish teri va junini qayta ishlash go'sht - sut mahsulotlar yarim tayyor va tayyor mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilish, tarmoqqa rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasini va inovatsion texnologiyalarini joriy etish , suv bilan ta'minlanmagan yaylovlarda yangi inshootlarini qurish borasida bir qator tizimli muammolar saqlanib qolmoqda. Shunigdek, mavjud yaylovlar hosildorligini oshirsh , urugchilik maydonlarini kengaytirish , naslchilik ishlarini yanada takomillashtirish , sohada eksportbop ahvoli bugungi kun talabiga javob bermaydi . Yuqoridagilarni inobatqa olib , qorako'lchilik tarmog'ini davlat tomonidan qo'llab - quvvatlash , yaylovlardan samaraliy foydalanish va yaylovlardan foydalanishda soliq imtiyozlarini qo'llash , urug'chilik ishini yo'lga quyush , nasilchilik ishlarini takomillashtirishda subsudiya berish tartibini qo'llash hamda sohaning ilimiy solahiyotini yanada mustahkamlash maqsadida kop ishlar olib bormoqda yanada yaxshi rivojlantirish uchun cho'rvachilik buyicha yanada cho'rva mollari kopaitirish yollari qilinyabtdi. Mayda shoxli mollarning yaxshi yetilishtirib rivojlanishi shu jumladan qorako'l qo'ylarning naslini qayta tiklash , yuqori mahsulot zot tiplarini yaratish va joriy etish bo'iycha qarako'lchilik subektlari hamda tashkilotning faoliyatini muvofiqlashtirsh respublikada qarako'l qoylarning Elita genofondining saqlab qollishini ustidan monitorning olib borish ishlari amalda korsatilyapdi. Qoralo'lchlik klasterlariga ilimiy va innovatsion yondashuvlarini qollagan holda mayda shoxli mollar , shu jumladan qarako'l qo'ylarini kopaytish klasster ishtirokchilari kooperatsiya aloqalarini yo'lga qo'yish xamashiyoni chuqur qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqarishni tashkillantirish , yaylovdan samarali foydalanish, ularning holati yomanlashib ketishining oldin olish bo'yicha yuklatilgan majburiyatlar ijrosini monitoring qilish va jamaotchilik nazoratini amalga oshirish ishlari olib borilmoqda.
O'zbekiston Respublisaki Prezidentining 2020-yil 26-iyundagi " Respublikada qo'lda to'qilgan gilamchilik sohasini rivojlantirish chora- tadbirlari to'g'irisida, PQ-4759-son qarorining 3- bandidagi " Veterinariya va chorvachilikni rivojantirish davlat qo'mitasi " so'zlari, " Pillachilik va qorako'lchilikni rivojlantirish qo'mitasi " so'zlari bilan almashtirildi . Qorako'lchilik respublika chorvachiligining asosiy tarmog'i sifatida xalq ho'jaligida muhim o'rin egalladi . Qorako'l qo'ylaridan qorako'l teri ( asosiy mahsulot ) go'sht , jun , yuqori sifatli po'stinbop teri sut olinadi . Tarmoqni rivojlantirishning hozirgi davr bosqichida qorako'lchilik sovliklardan maksiamal qo'zi olish va ularni jadal o'stirib foydalanilganda muhaffaqiyat bilan rivojlanishi mumkin .
O'zbekiston va Qoroqalpogistonda " Qorako'lchilik" tarmog'ini rivojlantirishning foydali taraflariga e'tibor qaratish, qaroko'l qo'ylari uchun sharoitilar yaratish o'zimizning qo'limizda. Biz kelajak ilhomlarlari uchun innovatcion texmologiyalar - bu ilhomlariga degan imtiyozlardir. Qarakol'chilikTerilarning o'lchamlari hammda Qarakol mo'ynalarining sorti jamlanma baholash qirg'oqlari ro'yobga oshiriladi, bul ko'rsatkich zootexniyaliq baholash boniterovkanin' yig'indisi bo'lip topiladi. Qarakol mo'ynalari sifat korsatkichlari sog'lomliq qo'ylari ilhomlarinda bevosita bog'lanishda bo'lip, birinchi maraotba sog'lomliq ugilardan olingan qo'zilardin' chappasi eng mayda (860 sm ) ha'm eng yengil f182 g) bo'lib chiqdi, 6 yoshtdan yo'qlari sovliqlardan olingan qo'zilar tortinshi o'rnini egaladi. O'rtacha ishlab chiqarish yoshidagi sovliqlardan olingan qo'zliardin' chappasi boshqa guruhlaridan sovliqlardan olingan qo'zilardikine qaraganda ancha qalin', biroq bitta tekis, juni uzinroq ekanligi bilan ajiralip turadi. Birinchi maorataba tug'gan sovliqlardan olingan qo'zilardin' chappasi yupun, juni bitta qancha kalta edilar, ulkan yoshli sog'lomliqlardan olingan qo'zilardin' chappasi bo'lsa mezodrasinig qolinligi ham juninig uzinligi bog'lanishda masofa o'rinda tursa ham, biroq chappasi ona gurlin bos va bitta no'tekis bo'ladi. Junlarinig ipakligi ham jiltiro'qtagi tomonidan ishlab chiqarish. Ularding 90% tan ko'proq yo'qlarari ipakli va ipakli, kuchli va oddiy jiltiroq junlarga ega edilar.
Tishina qaray birik qilingan sovliqlardan olingan qo'zilar bu jihatdan ulardan shimoliyda qoldi. (Zokirov M. D, Yusupov S. Yu. 1992 j). Qarako'I qo'ylarlarini boqish va saqlash terinig qo'shiyatlari tasir etuvchi omillardan bolip hisoblanadi. Qarako'l qo'ylari yangi usulda boqish va saqlash keskin ta'sirlanadi. Qorako'l yoki qoraqul qo'y zoti -mo'ynali terisi uchun boqiladigan dag'al junli qo'y zoti. Bu zot bir necha yuz yillar oldin hozirgi O'zbekiston (Buxoro viloyati Qorako'l tumani) hududida jaydari qo'ylarini xalq seleksiyasi usulida uzoq vaqt tanlash va chatishtirish natijasida yaratilganBa'zi arxeologik ma'lumotlarga ko'ra, qorako'l qo'ylari u yerda millat avvalgi 1400-yildan boshlab doimiy ravishda boqib kelinmoqda.O'rta Osiyonig cho'l mintaqalarida yashovchi qorako'l qo'ylari o'zining o'ta og'ir hayot sharoitlarida yulsalish qobiliyati bilan mashhur. Ular og'ir qurg'oqchilik sharoitida omon qolishi mumkin, chunki dumlarida yog' ko'rinishida zaxar saqlaydilar.Qorako'l qo'y zoti dumli qo'ylar turiga mansub, dumining uch qismida zotga xos ilmoqnamo o'simta mavjud. Jun qoplami dag'al jun turiga mansub. Ko'pchilik qorako'l qo'y zotlarining boshi katta, tanasi baquvvat, dumida ko'p yog' to'planadi. Qo'zilari qora (80%), kulrang, jigarrang, sur va boshqa tusli boplishi mumkin. Bir yarim yoshdan keyin tumshug'i, quloqlari va oyoqlaridan boshqa joyidagi qora junlar oqara boshlaydi. Katta yoshli ona qo'ylar sho'xsiz vazni 42—45, qo'chqorlari yirik, burama sho'xli vazni 55-60 kg, yangi tug'ilgan qo'zilarining o'rtacha vazni 4—4,5 kg. Serpushtligi 90—95. Qorako'l zoti asosan qo'rako'l terisini olish uchun ko'paytiriladi. Mo'ynadan tashqari qo'zichoqlari so'yilgan ona qo'ylardan sut terisi sifatsiz bo'lgan qo'chqorlardan go'sht olinadi.
Bu zotga mansub qo'ylarni yaylovlarda va suvli yerlada boqish teri sifatini yomonlashtirdiAfg'oniston markasida tasvirlangan qorako'l terilari (1962-yil)Qorako'l qo'y zoti dunyoning (Avstraliyadan boshqa) barcha qitalarida 50 dan o'rtiq mamlakatda ko'paytiriladi(15mln.Boshatrofida). Afg'oniston, O'zbekisyon, Turkmaniston, Qozog'iston, Eron, Janubiy Afrika Respubkiasi eng ko'p Qorako'l qo'y zoti boqiladigan davlatlar hisoblanadi. Moldaviya va Ukraina respublikalarining ayrim hududlarida
(Xerson, Odessa,Poltava, Mykolyiv viloyatlari), Volgograd, Astraxan,Odesa viloyatlari, Krasno dar o'lkasida boqiladi .
Hozirda qorako'l zoti dunyoning 50 ta davlatida yetishtirilib, umumiy soni 31 million boshiga yetmoqda.O'tgan asrning 50-yillarida qo'rako'l qo'yini ko'paytiruvchi maxsus sovxozlar bo'lgan. Samarqanda qorako'l ilmiy-tadqiqot instituti faoliyat yuritgan. 1976-yilda qorako'l qo'ylarining to'rta yangi tipini ko'paytirish tugalandi: "Kenimex" ("Kenimeh" davlat naslchilik fermasida), "Nishon" ("Nishon" davlat naslchilik fermasida), "Muborak" (shtatda). "Muborak" naslchilik xo'jaligi) va "Qoraqum" ("Qoraqum" davlat chorvachilik zavodi qoshida). 1977-yilda O'zbekiston SSRning "Karnab" va Gagarin nomidagi naslchilik zavodlarida qorako'l qo'ylarining uchta yangi zavod turi: "Gagarin" - oq rang, "Samarqand" - oq ermin rangi va "Sayxon" - pushti rangi 1983 - yilda Qozog'iston Qorako'lchilik ilmiy-tadqiqot instituti va Jambul viloyati Talas davlat naslchilik zavodi mutaxassislari tomonidan yangi zavod turidagi bo'z qorako'l qo'ylarini ko'paytirish ishlari yakunlandi. .1984 yilda Butunittifoq Qorako'lchilik ilmiy-tadqiqot institutining Turkmaniston filiali va Ashxobot viloyati Tejen tumanidagi "Udarnik" naslchilik xo'jaligi mutaxassislari tomonidan seleksiya yo'li bilan yangi zavod tipidagi qorako'l qo'ylarini ko'paytirish ishlari yakunlandi.Zotni takomillashtirish borasida asosan qora ko'k, sur, oq zarmalla, kumushsimon, tillasimon, olmos, havorang, shamchiroq, po'lat, platina, bronza, qahrabo, antratsit (qora tovlanadigan) zotlarini yaratish ustida seleksiya-naslchilik ishlari olib borilmoqda. Ko'p yillar davomida olimlar tomonidan olib borilgan seleksiya-naslchilik ishlari natijasida O'zbekistonda qorako'l qo'ylarining yuqori irsiy va mahsuldorlik xususiyatlariga ega bo'lgan 27 zavod tipi yaratilgan. Ular Qorako'l qo'y zotining qimmatli irsiy genofondi hisoblanadi. Qorako'l qo'y zoti boshqa zotlarni yaxshilashda ham
foydalaniladi. Ekstremal sharoitli, kam hosilli cho'l yaylovlarida urchitilishi hisobiga zotning ko'pgina biologik va mahsuldorlik xususiyati uzoq yillar davomida tabiiy ravishda saqlanib qolgan.
Qishloq xo'jaligining ustivor yo'nalishlaridan biri bu - qorako'lchilik sohasi bo'lib, uni rivojlantirishga, sohaga yangicha yondashib, chet el tajribalaridan kelib chiqqan holda yanada takomillashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada Qashqadaryo viloyatida ham sezilarli ijobiy ishlar amalga oshirilyapti. Viloyat bo'yicha 620 ming gektar yaylovlar qorako'lchilik subyektlariga ajratilgan bo'lib, ular tog' oldi, adir va qumli cho'l yaylovlaridan iborat.Viloyat "Qorako'l" uyushmasi tarkibidagi 100 dan ortiq qorako'lchilik subyektlarida joriy yil boshi holatiga ko'ra 215 ming bosh qorako'l qo'y va echkilar parvarishlanmoqda. Barcha sohalardagi kabi qorako'lchilikda ham bugungi kunda zamon bilan hamnafaslik, yangicha yondashuv talab etilmokda, bu esa soha taraqqiyotiga hissa qo'shishi tabiy. Shu asnoda qorako'lchilik naslchilik ilmiy stansiyalari tashkil etilib unga qorako'lchilik cho'l ekologiyasi ilmiy tadqiqot instituti olimlari ham jalb qilindi.Soha vakillari va olimlar hamkorligida 1 ming 600 boshdan iborat 5 ta seleksion otarlar Afg'on qorako'l qo'chqorlari bilan sun'iy urug'lantirish natijasida ularning naslini ilmiy ishlar olib borilmoqda Qishloq xojaligida qorakolchiliq xojaligida qorakol qoilarini asosda ko'paytirish ishlari samarali yo'lga qo'yildi. G'uzor tumanidagi "Qorako'lchilik ilmiy naslchilik tajriba stansiyasi" da Respublika Qorako'lchilik va cho'l ekologiyasi ilmiy tadqiqot instituti olimlari va soha vakillari ishtirokida tashkil etilgan o'quv kurslarida ham qorako'lchilikda naslni yaxshilash, sifatli qorako'lchilik mahsulotlari yetishtirishni yo'lga qo'yish, sohani yanada rivojlantirish va takomillashtirish, yangi ilmiy amaliyotlar o'tkazish to'g'risida ma'ruzalar tinglandi hamda viloyatda bu borada amalga oshirilgan ishlar bilan yaqindan tanishilib tajriba almashdik desak tog;ri boladi.
REFERENCES
1. Aripov U.X Qorako'l qo'ylarining turlarini sinash va naslchilik samaradorligini oshirishning ilmiy asoslari. Muallif sharhi Diss y doc. qishloq xo'jaligi fanlari Dubrovitsa, Moskva viloyati - 1990 yil.
2. Aliyev D .D Surxandaryo sur qorako'l qo'ylari mahsuldorligini belgilashning fiziologik xususiyatlarinii. Muallif taqrizi Diss. biologiya fanlar doktori Toshkent 2021-b-bet
3. Axmetshiev A.S. idr. Rekomendatsiya so'zidan spetsializirovannix plemennix stad karakulskix ovets karakalpakskogo su'ra , Alta-Alta , Kaynar, 1989, 15s.
4. Vorobevskiy A.P. Morfologicheskie osobennosti kojno - volosyanogo pokrova i smushkoobrazovaniya kak osnova otbora karakulskix ovets : Avtoreferat dokt. Diss. Alma-Ata , 1991.S.45.
5. Dyachkov I.N. Plemennoe delo v karakulskom ovsevodstve . Tashkent Fan, 1980, S.164.
6. Instrukciya po vedeniya plemennoy raboti v jivotnovodstve . M.1990. S.59.
7. Zakirov M.D.., Yusupova YU. {{Biologiya karakuskiy ovsi }}, Tashkent Fan 1983,301 s.
8. Koshkarov A,Sarsenbaev N.A. Nasledovanie jaketnogo karakulevogo tipa yagnyatimi v zavisimosti ot razmera zavitka chernix karakulskix ovets "Cho'l va yaylov chorvachiligi o'zuqa etishtirish muammolrai " ilimiy amaliy anjuman . Samarqand , 2015 , B. 245-246 .
9. Kulikov V.M. Obshaya zootexnika , Moskva , Kolos 1982, 560 s.
10. Kuken oven U.i dr - Saribel zavod tipidagi qarako'l qoylari .
