CC BY
8>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
QARAQALPOG'ISTONDA MILLIY HARAKATLI O'YINLARNING
Ж
>
SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
I )>*
Erejepov Dawitbay Tortkulbaevich
NDPI Dene tarbiyasi ham sport shinig'iwlari teoriyasi ham metodikasi
2-bosqich magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7264513
Annotatsiya: Keltirilgan ushbu maqolada milliy harakatli o'yinlar, ularning ommalashish tarixi, foydalanish ahamiyati, ularning kelib chiqishi va bugungi kundagi rivojlanishi haqida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: Sport, harakat, milliy o'yinlar, arxeologiya, kompyuter, telefon, o'yin turlari.
Annotation: This article discusses national action games, their history of popularity, importance of use, their origin and current development.
Key words: Sports, movement, national games, archeology, computer, telephone, games.
J*' *:i>
»
m?
Harakatli o'yinlarning mazmunlarini yozib olish, ularni yoshlarga o'rgatish
masalalari asosan XIX asrning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bunda rus sayyohlari,
arxeologik va tarixiy qidiruv ishlarini olib boruvchi olimlarning rolini tan olish kerak
bo'ladi. L.Bajenko (1840), A.Borj (1848), G.Vamper (1877), A.Arandarenko (1889)
kabilarning xizmati kattadir. XX asr boshlarida arxeologik va tarix sohasidagi olimlar „ . ,, . , __^ , . . ......, , .
V.Bartold, A.Vinogradov, S.P.Tolstov, A.SHishkin hamda O'zbekiston arxeologi Ya.G'ulomov kabilar harakatli o'yinlarga katta e'tibor berishgan.
Harakatli o'yinlar inson faoliyatini ta'minlovchi mazmunga egadir. Buni eng qadimgi ajdodlarimiz ham yaxshi bilishgan va kundalik turmzishlarida ular bilan shug'ullanishg amal qilishgan. Kurash, ot o'yinlari bilan shug'ullanishdan tashqari, kamondan o'q otib, nayza sanchib, kaltak, tosh va boshqa moslamalarni uloqtirib vovvoyi hayvonlarni ov qilishgan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida jismoniy madaniyat, sport harakati va jismoniy tarbiya vositalari maxsus tizimlar J-jt
A W f i ivl ri i мл 1 /-J /л 1л ink n+i n/ii I -I птлтт т rn r-71 m 1 n 1 n rr twihitv» 1л n s^t 1 It I n 14 /~i n n
turkumi deb ishlatiladi. Jismoniy tarbiya tizimining muhim bosqichlaridan biri
jismoniy vositalardir. Ularning tarkibiy qismi esa gimnastika, sport turniri, harakatli o'yinlar va tabiatning sog'lomlashtiruvchi (quyosh, havo, suv, gigienik omillar) ta'sir
4 ^^ I 1>
kuchlaridan iborat. Ko'rinib turibdiki, harakatli o'yinlar jismoniy tarbiya tizimining
muhim yo'nalishlaridan biri bo'lib hisoblanadi. Harakatli o'yinlar mazmun va shakl jihatdan quyidagi turlarga bo'linadi:
PC
1. Jamoali (komanda) o'yinlar.
о ГЛ________.J.. /1,__t___UJ1J1, UJ___1J1,J„ ____.JJ____\ __
2. Ommaviy (ko'pchilik birgalikda o'ynaydigan) o'yinlar.
! il
"-w-isr88- g
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
3. Yakka tartibda yoki juftlikda o'ynaladigan o'yinlar.
4. Estafetali o'yinlar. Jamoali (komandali) o'yinlarda ikki yoki undan ortiq jamoalar ishtirok etadi. Masalan, «Oq terakmi, ko'k terak»; «Kartoshka ekish»
o'yinlari. Ommaviy harakatli o'yinlarda barcha qatnashchilar baravariga o'yinda
№1
ishtirok etadilar. Masalan, «Yomg'ir», «Kalxat keldi qoch holam» va h.k. Yakka yoki juft bo'lib o'ynaladigan harakatli o'yinlarda bir yoki ikki qatnashchi ishtirok etadi: Masalan, «mushuk va sichqon», «Xo'rozlar jangi», «Yelka urishtirish» va h.k.
J»
O'zbekiston ko'p millatli davlat. Unda qardosh turkiy xalqlar bilan birga 130 ga yaqin millat vakili hamjihatlik, totuvlikda, bir oila farzandlaridek istiqomat qilib, Vatanimiz ravnaqi yo'lida har bir sohada sermahsul mehnat qilmoqda. O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpog'iston Respublikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Qoraqalpoq xalqi o'ziga xos boy madaniy merosi, adabiyoti, madaniyat va san'ati, folkloriga ega. Bular ichida etnosport, milliy sport turlari va xalq o'yinlari o'zining rang-barangligi va boshqa xalqlarda kam uchrashi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, qoraqalpoq milliy o'yinlari o'zining ko'p yillik tarixiga ega. Masalan, milliy sport o'yinlaridan biri "Qocharman to'p"ning paydo bo'lganiga ming yildan oshgan. O'tgan yillar davomida taniqli olimlar bu borada qator ilmiy ishlar olib borgan. Olimlarning izlanish natijalariga suyangan holda aytish mumkinki, qoraqalpoq
»
m?
xalqining birgina harakatli o'yinlari soni ellikdan ortiq. Ulardan ko'pchiligini biz bolaligimizda o'ynaganmiz, o'yin qoidalarini yaxshigina o'zlashtirganmiz. Masalan,
"Qocharman top", "Labirint", "Oldimda nima bor", "To'xta", "Oshiq o'yin", "Qo'l urmoq", "Ovchilar, o'rdaklar", "Tortishmoq", "G'ozlar, Oqqushlar", "To'p otish", "Oq terakmi, ko'k terak", "Chag'alay", "Arqon tortishish", "O'smirlar
1 . » » // 1 11-11* // . . • 1 1 .••111 // T"\ 1 1 11 111
o'yini", "Chullik", "Ot ustida nayza uloqtirish", "Ro'mol tashlash",
y ' —......... > ~ - --------- ----y — ----i ---- > — ----- ------------ >
"Yashinmachoq ", "To 'qmoq ", "Peshonaga chertish ", "Xo 'roz urishtirish ", "Arqondan sakrash ", "Indagi bo 'ri ", "Besh tosh ", "Ko pkari ", "Tepmoq ", "Langi ", "Hakka-qayerda" "Tiyin " kabi milliy o'yin turlari shular jumlasidandir.
Xalqimizning milliy harakatli o'yinlari mamlakatimiz hududida qadimgi davrlardan beri qo'llanilib kelinayotgan o'yinlardir. Lekin ular orasida Markaziy Osiyo, Yevropa mamlakatlaridan u yoki bu sabab bilan kirib kelgan va chuqur o'mashib, milliylashib ketgan harakatli o'yinlar ham oz emas. Masalan, «Mushuk va sichqon», «Qarmoq», «Qopqon», «Bayroq uchun kurashish», «Yelka urishtirish» («Xo'rozlar jangi») va boshqa o'yinlarni shular sirasiga kiritish mumkin. Yuqorida ta'kidlangamdek, qaraqalpoq xalq milliy harakatli o'yinlarining kelib chiqish va rivojlanish tarixi qadimgi ajdodlar va avlodlar tarixiga borib taqaiadi. Arxeolog, akademik Yahyo G 'ulomov, arxeolog, tarixchi yosh olim Toshnazar Omonjo'lov va boshqa bir qator mutaxassislarning ilmiy izlanishlaridan harakatli o'yinlarga oid qiziqarli ma'lumotlar olish mumkin. Ularning ta'kidlashicha, Samarqand (Afrosiyob,
^________n • ,____ri____J________: „ • T_____
()monqo'ton, Registon atrofi), Surxondaryo (Termiz, Dalvarzin Icpn, Teshiktosh), * : j*
"-w-isr88- I
>>
* : >
й*
*ф:
>>
#ф>
^ >3> 1
Я>
>3» Ы у! Й> #ф>
>j*
>>
! >5> 1 >
J>
+И > »
j^) J
>
эй* *ф>
>j>
Ы > i >j>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Toshkent (Sirdaryo bo'ylaгi va uning atгoflaгi, 11 Qurama tizma tog'laгi, Chotqol tog' etaklari) va boshqa viloyatlaгda o'tkazilgan qazilma ishlaгida haгakatli o'yinlami tasvirlovchi ashyolaг topilgan. Shuningdek, toshlaгga o'yib chizilgan shakllaг va rasmlarda ov qilish, ov qurollari, hayvonlar bilan olishish, parrandalar va hayvonlami qo'lga o'rgatish kabi holatlaг qadimgi ajdodlarimiz davгidagi haгakatli o'yinlaгdan dalolat beradi.
Qaraqalpog'istonda tuгli xil haгakatli o'yinlaT mavjud bo'lib, bu o'yinlaг eng avvalo millatning ruhini, uning ichki kechinmalarini, qay tarzda hayot kechirishini, qanday haгakat qilishini ko'гsatib beradi desak adashmaymiz. Shuning uchun ham hozirgi kunda bu o'yinlami o'ynashdan ko'гa bolalaг ko'pгoq telefon, computer o'yinlaгiga beгilib boгmoqda. Haгakatli o'yinlar eng avvalo bolalarning sog'ligini yaxshilaydi, immunitetini oshiradi, aqliy faoliyatini kuchaytiradi, chaqqonlik, kuchlilik, jasuг, qoгqmas bo'lish kabilarni o'гgatadi. Qiz bolalaгga esa milliy an'analami, milliy ovqatlaг-u, milliy kiyinishlami o'гgatadi desak adashmaymiz. Telefon, komputer o'yinlaгi esa albatta bolalaming xotirasini susaytiгadi, ko'гish qobiliyatini pasaytiradi, harakat me'yorini ishdan chiqarib bolada turli xil kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin bo'ladi. Shuning uchun bolalarni ko'proq milliy harakatli o'yinlarimizga jalb qilish, ular bilan birgalikda ko'proq vaqt o'tkazish tavsiya qilinadi.
Foydalanilg an adabiyotlar:
1. Usmonxo'jayev T.S., X o'jayev F. Harakatli o'yinlar. Т., 1992.
2. Usmonxo'jayev T.S, Meliyev X. Milliy harakatli o'yinlar. 2000.
3. X o'jayev F., Rahimqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o'yinlar o'qitish metodikasi. 2008.
4. Qosimov A.Sh. Harakatli o'yinlar. 1983.
5. Normurodov A.N. O'zbek milliy o'yinlari. Т., 1999. 6. Usmonxo'jayev T.S., X o'jayev F. 1001 o'yin. Т., 1990.
q >3*
Ш
Ш
»
IM;
166
q Я*
s1 >i#; Û
)J jW
Ы >
q y>p^ q
3*1 > »ф>
ут*
]>Ж
*Ф>
ц >p >
q H> Ы >
q щъ q
