CC BY
50
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 УДК 801.81-343.512.19
Касумов Илгар Аликулу оглы, научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, КИПУ, г. Симферополь, Республика Крым, Российская Федерация
e-mail: [email protected]
ПУТИ ПРОИСХОЖДЕНИЯ ЭПОСА "КЁРОГЛУ" В КРЫМУ
Аннотация. Дастан "Кёроглу" по праву стоит в ряду выдающихся эпических памятников общетюркской фольклорной культуры. В устной литературе тюркских народов существуют десятки его вариантов. Версии эпоса "Кёроглу" можно встретить также в фольклоре арабов, курдов, армян, грузин, таджиков, афганцев, абхазов и аджарцев. Широко распространённый эпос переведён на известные романо-германские и славянские языки. На сегодняшний день известны два крымскотатарских варианта эпоса. В данной статье исследуются пути происхождения эпоса "Кёроглу" в Крыму.
Ключевые слова. Дастан "Кёроглу", фольклор, эпос, крымскотатарское устное народное творчество.
Kasumov Ilgar Alikulu оglou, research associate of scientific research institute of the Crimean tatar philology, history and сulture of еthnoses of the Crimea, Crimean Engineering and Pedagogical University, Simferopol, Crimea Republic, Russia
e-mail: [email protected]
SOURCES OF ORIGIN OF THE EPIC OF "KOROGLU" IN THE CRIMEA
Summary. Dastan "Koroglu" rightly ranks among the outstanding epic artifact of the common Turkic folklore. The oral literature tradition of Turkic peoples
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 includes dozens of its variations. Some versions of the epic of "Koroglu" can also be encountered in the folklores of the arabs, kurds, armenians, georgians, tajiks, afghans, abkhazians and adzharians. The widely known epic has been translated into popular romano-germanic and slavic languages. As of today, there are two major versions of the crimean tatars' epic. In this article, we explore the origins of the epic of "Koroglu" in the Crimea.
Key words: Dastan Koroglu, folklore, epic, Crimean Tatar oral folk art.
"КЁРОГЪЛУ" ДЕСТАНЫНЫНЪ КЪЫРЫМДА ПЕЙДА ОЛУВ ЁЛЛАРЫ
Меселенинъ актуаллиги. Башкъа тюрк халкълары киби къырымтатар халкъы да зенгин фольклор нумюнелерине маликтир. Лякин баба-деделерден ядикяр къалгъан халкъ агъыз эдебиятынынъ эксерий эсерлери бугуньгедже етерли севиеде огренильмеди, шу джумледен, къырымтатар дестанлары да теткъикъ этильмеди. Дестанларнынъ талилинен багълы чалышмаларнынъ къытлыгъы себебинден къырымтатар "Кёрогълу"сынынъ ильмий эсасларнен араштырылмасыны зарурлы саямыз.
Макъаленинъ макъсады - "Кёрогълу" дестанынынъ Къырымда пейда олув ёлларыны делиллернен араштырмакътыр. Къырымтатар халкъ агъыз иджады умумтюрк фольклор медениетининъ айрылмаз бир къысмыдыр. Иште шунъа коре де "Кёрогълу"нынъ Къырымда пейда олув ёлларынынъ умумтюрк фольклор контекстинде талили ильмий эсасларнынъ ваджип талапларына джевап бере.
Эсас мевзу. Халкъ агъыз эдебиятынынъ надир инджилеринден сайылгъан дестанлар къырымтатар фольклор медениетининъ шанлы саифелеридир. Эсасен къыпчакъ ве огъуз тюрклерининъ шифаий сёз санатынынъ магърур абиделерини къысмен озюнде джемлеген къырымтатар халкъ агъыз иджады озьгюнлигинен башкъаларына нисбетен джазибели, эм де ренкаренктир.
Къырымтатар дестанлары къырымтатар халкъынынъ мутешем сёз ве саз сарайыдыр. Улу кечмишни хатыраларгъа синъдирген дестанлар онынъ буюк
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 маневий серветидир. Къырымтатар халкъынынъ гъурур чешмесинден олгъан ве кедайларнынъ эпик репертуарларында юз-юз йылларнен севиле-севиле йырланылгъан "Чорабатыр", "Эдиге", "Къопланды батыр", "Ашыкъ Гъарип", "Таир ве Зоре", "Арзы ве Гъамбер", "Керем ве Асылхан", "Къозукюрпеч" "Кёрогълу", киби дестанлар мезкюр назарларнынъ акъикъийлигине къолтута. Башкъа тюрк халкъларында олгъаны киби та къадимий девирлерден берли къараманлыкъ, эм де ичтимаий турмуш дестанлары къырымтатар шадлыкъ меджлислерини ве той-дюгюнлерини даима яраштырды. Шаир къырымтатар сёз усталары - масалджылар ве кедайлар тарафындан юзйыллыкъларнынъ девамында шенълик мерасимлерини дестанларнен зевкъландырмакъ урф-адетке, миллий аньанеге чеврильди. Байрамларны, той-дюгюнлерни мефтюн этиджи иджраларынен ильхамландыргъан нуфузлы дестанджылар онларнен дестанны эзберден бильгендирлер. Несиллерден несиллерге джиляланып кельген санаткярлыкъ меарети кечкен асырнынъ биринджи ярысына къадар девам этти. Фольклоршынас Дж. Бекиров "Ленин байрагъы" газетиндеки (1972 с., №85) малюматларгъа эсасланып чалышмаларында яза: "Шимди 74 яшына кельген Бекир агъанынъ хатырлавларына коре, онынъ бабасы халкъ агъыз иджадына аит жанрлардаки юзлердже эсерлернен бир сырада "Эдиге", "Чорабатыр", "Ашыкъ Гъарип", "Таир ве Зоре", "Ферхад ве Шырын", "Арзы ве Гъамбер", "Сеитбаттал Гъазы", "Шах Исмаил", "Кёр огълу", "Кендже Осман", "Керем ве Асылхан", "Асан", "Лейля ве Меджнун", "Айгуль" киби йигирмиден зияде халкъ дестаныны эзберден бильген эди" [1, с. 6].
Мезкюр мисаль дигер дестанлар киби "Кёрогълу"нынъ да къырымтатар халкъы арасында эски заманлардан берли кениш даркъалгъаныны косьтере. "Эдиге", "Чорабатыр" ве гъайрыларынен бирликте "Кёрогълу" дестанынынъ къырымтатар халкъ агъыз эдебиятында бир къач вариантта озюне къавий ер алмасы табиий аляметлернен багълыдыр. Умумен, онларнен халкънынъ рухыны тылсымлагъан, юзлернен теткъикъатчынынъ дикъкъатыны озюне джельп эткен "Кёрогълу"нынъ тюрк халкъларынынъ фольклор медениетинде мустесна ери бар. Бир чокъ корюмли фольклоршынаслар араштырмаларында
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 "Манас"ны, "Алпамыш"ны, "Деде Къоркъуд"ны, "Эдиге"ни, "Чорабатыр"ны ве бу сырада адлары анъылмагъан онларнен эпосны умумтюрк шифаи халкъ эдебиятынынъ шах эсерлери киби дегерлендирелер. Бизимдже, "Кёрогълу" бу шах эсерлернинъ сёз таджыдыр, деп айтсакъ, гъалиба, ич те янъылмамыз. Иште шу назар нокътасындан фольклоршынас Ф. Баятнынъ бакъышлары тюшюнджелеримизни нурландыра: "Тюрклернинъ кениш территорияларгъа даркъалмаларынен фаркълы джогърафияларда, мухтелиф халкъларнынъ арасында шекилленген "Кёрогълу" дестаны энъ азы 17 тюрк ве 8 тюрк олмагъан (курд, араб, таджик, гурджи, аджар, эрмени, абхаз, афгъан) халкъ эдебиятында языгъа алынгъан шеклинен ве эр халкъта онларджа вариантта мевджуттыр. Тюрк халкъларына менсюп олмагъан вариантларнынъ эксериси, меселя, эрмени ве гурджи вариантлары терджиме ве озюмсиме ёлунен мейдангъа кетирильди. Мындан гъайры "Кёрогълу" ингилиз, алман, френк, рус, фарс, маджар, булгъар, чех ве словак тиллерине де терджиме этильди. Бир дестаннынъ бу къадар вариантынынъ олмасы ве онынъ бир чокъ тиллерге терджимеси ялынъыз "Кёрогълу" дестанына хастыр" [7, с. 56].
"Кёрогълу"нынъ Къырымда нешир олунма тарихи кечкен асырнынъ биринджи ярысына тесадюф эте. Бугуньгедже къырымтатар халкъ агъыз эдебиятында "Кёрогълу" дестанынынъ эки варианты дюнья юзю корьдю. Олардан биринджиси шаир Осман Амит тарафындан торланып 1938-нджи сенеси "Эдебият ве культура" журналынынъ 9-нджы санында басылды. Сонърадан фольклоршынас алим Дж. Бекиров тарафындан мезкюр вариант "Дестанлар" (Гъафур Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты - 1980 с.) китабына кирсетильди. Сонъки девирлерде исе анавы вариант "Йылдыз" журналында (2010 с., №2) даа бир кере янъыдан дердж олунды [8, с. 89].
Шуны да къайд этмек керек ки, Дж. Бекиров "Кёрогълу" дестанынынъ бу вариантыны дигер къырымтатар дестанларынен бирликте Тюркиеде (Türkiye di§mdaki türk edebiyatlari antolojisi №13, Kirim türk-tatar edebiyati, Kultur Bakanligi, Ankara - 1999 s.) эки тильде нешрине наиль олды [9, с. 13].
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018
Дестаннынъ О. Амит нешрининъ сёйлейиджиси белли дегиль ве колеми буюк олмагъан бу вариант бир сыра къусурларгъа маликтир. Эсерде сюжет ве адиселернинъ арды-сыралыгъынынъ низамлы кетишаты толгъун шекильде тасвирленмеген. Гъалиба, дестаннынъ метни я сёйлейиджининъ агъзындан мукеммель суретте язылып алынмагъан, я да эсер нешир олунгъанда бирде-бир техникий хаталаргъа, яхут та базы анълашылмагъан къыскъартувларгъа огъратылгъан. Дж. Бекировнынъ шу ёнелиште алып баргъан чалышмалары ойларымызнынъ айдынлашмасына ярдым эте: "Кёр огълу" дестанынынъ къурулышы пек тегиз дегиль. Айры ерлеринде вакъиалар бирден узюле ве эсернинъ девамында башкъа адиселер акъкъында сёз юрютиле. Меселя, Кёр огълунынъ эвленюв меселеси, Асаннынъ Чамлы бельде пейда олмасы ве иляхри. О, той эйилигине энъ якъын досту Айвазны чагъырмай. Баягъы вакъыт ондан айры яшай" [2, с. 50].
"Кёрогълу"нынъ экинджи варианты исе бизим тарафымыздан 2009-нджы сенеде латин ве кирил элифбелеринде Къырымда дюнья юзю корьдю. Альбуки, дестаннынъ бу вариантыны 1935-нджи сенеде Якъуб Зеки махсус оларакъ Бакугъа давет этильген Иван Чобановнынъ агъзындан язып алгъан эди. Бу девирде Бакуда нешир олунгъан "Эдебият" (1935, 18 март, №9) газети "Фольклор топланылыр" макъалесинде юкъарыда анъылгъан мевзунен багълы хабер берип язгъан эди: "АЗОЗФАН-нынъ фольклор секциясы мешур халкъ къараманы Кёр огълунынъ мухтелиф вариантларыны топламакъта. Азербайджандан гъайры Тюркие, Гурджистан, Озьбекистан, Татарстан ве Крым вариантлары къолда этильгендир. Крымда 20 йыл Кёр огълу узеринде чалышкъан Чобанов аркъадаш Бакугъа давет олунгъан ве ондан Крым варианты язылып алынгъандыр" [3, с. 7]. "Кёрогълу"нынъ къырымтатар версияларыны козеткенде Я. Зекининъ языгъа алгъан ве азырда Бакуда Азербайджан Миллий Илимлер Академиясынынъ М. Физулий адына Къолязмалар Институтынынъ архивинде сакъланып къалгъан къолязма озь оригиналлиги ве мукеммеллигинен дикъкъатны джельп эте. Фикримиздже, шарты оларакъ 8
HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 2 (13) 2018 Meg^nHcreH HÖapeT o.rtaH gecTaHHMHt 6y BepcH^cM эcepнннt HHcöeTeH a3 geHtHmMe.epre ortpaTbmrtaH эcкн BapHaHT.apMHgaH ÖHpHgHp.
"Keport.y"HMHt KtMpMMTaTap BepcHflcMHMHt gHrep эпнк HyMroHe.epre HHcöeTeH gaa Ken A3birta anMHMacM gecTaHHMHt gortpygaH-gortpy KtMpMMga nefiga o.yBM TapuxMHeH öartHM geranb. OänapMMM3HM gaa ga gaKtHKt öe^H этсeк, gecTaHHMHt K^rtburta KonropHHbMe BaKtTM эcepнннt MefigaHrta Ke.roB TapHXMHM H^age.eMefi. Mncanb hhwh, ÖHHt fibmgaH 3H^ge ambi o.rtaH Ktan-Ktan MyTemeM TropK эпoс.apм TaxMHHeH coHt экн huhhuhl geBaMMHga K^rtMT.aprta KonropHHbgH. 3aHMMM3g^a, "Keport.y"HMHt KtMpMMga nefiga o.yB TapnxH, TaxMHHeH эcepнннt OH.apg^e BapHaHT.apMHMHt KaBKa3.apga, TropKHege, OpTa Äcnaga Be gHrep TropK xa.Kt.apM apacMHga KeHHm gapKtanyB 3aMaHMHa Tecagro^ этe.
fflyHMHt khöh "KeportHy" gecTaHMHMHt KtMpMMga Ta эcкн 3aMaH.apga, öe.bKH xaHHMKt geBpHHgeH ge эвeнbкн BaKtMT.apga nefiga o.yBM HCTHCHa gerHHb. Eofi.e AHamMaga $HKHp.epHMH3HHHt gortpyHMrtMHa T. YceHHOBHMHt TeTKtHKtaT.apu эcacнм H.bMHfi HCTHKtaMeT öepe [5, c. 329-331]. npo^eccop my eHe.HmTeKH nanbimManapbrnga KtupMM xaHHMrtM geBpHHHHt KtMpMMTaTap xa.Kt эge6нflтмнga aTanap ce3.epH, TanMag^anap, .aTH^e.ep, xa.Kt fibip.apM, MaHe.ep, HMHt.ap, Maca..ap Be h. ^aHp.apHeH önp cupaga gecTaH.apHMHt ga MeBg^yTHMrtMHM TacgHKt.afi [6, c. 9-10].
Ey öaKtumTaH H. CefiT^rtaeBHHHt ge apamTbipManapbi MepaKt gortypa: "XaHHMKt geBpHHge KtMpMMga gecTaHHMHt acu. ÄHago.y Be Ä3epöafig^aH BapnaHT.apu ng^pa этннe эgннep. O.ap ÄHago.yga Be Ä3epöafig^aHga afiTM.rtaH "Kep ort.y"gaH эм TH.b, эм ge KO.eM g^eэтннgeн neK a3 $apKt этe эgннep. EyHM эм 3eMaHeBHH KtMpMMTaTap Be K.accHK a3epnfi cro^eraepHHHHt yMyMHHHHrH, эм ge gecTaHHMHt KtMpMMTaTap Be TropK BapHaHT.apMHgaKH hhphk HMp.apHMHt ÖHp-ÖHpHHe flKtMHHMrtM KocbTepe" [4, c. 37].
KtupMMTaTap KtafiHaKt.apM öamKta TropK xa.Kt.apu apacMHga o.rtaHM khöh "Keport.y" gecTaHMHMHt KtMpMMga ga KeHHm cypeire gapKtanrtaHbrna ge.fl.eT этe. 3MHH.HKHeH afiTMaKt MyMKroH kh, acup.ap öoro artM3.apgaH
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 агъызларгъа кечип кельген "Кёрогълу" халкънынъ тилинде дестанлашты, шанлы къараманнынъ батыране нагъмелери кедайларнынъ намлы йырларына чеврильди. Севиле-севиле айтылгъан буюк дестан шадлыкъ сарайларындан, той-дюгюн меджлислеринден саналаргъа юксельди. "Ашыкъ Гъарип", "Арзы ве Гъамбер", "Къозукурпеч" киби мешур дестанларнен бирликте "Кёрогълу" къырымтатар театр медениетини джанландырды, джесаретли йигитлернинъ образларынен сейирджилерни рухландырды, саналарны зенгинлештирди. Я. Зекининъ дестаннынъ сёйлейиджисинен багълы муим къайдлары фикримизге парлакъ мисальдир: "И. Чобанов къырымтатар шифаий халкъ эдебиятынен якъындан меракълангъан ве бу саада огъурлы наилиетлерге иришкен. О, бир сыра къырымтатар дестанларыны, шу джумледен, - "Ашыкъ Гъарип"ни (4 саат), "Хуршут бек"ни (2 саат), "Къозукурпеч"ни (2 саат), "Алим"ни (3 саат), "Арзы ве Гъамбер"ни (1 саат), "Кёрогълу"ны (2 саат) саналаштыргъан. Шу эсерлер бир къач кереден санада ойнанылгъан" [3, с.183].
Дестанлар тюрк озан-ашыкъларынынъ (кедайларынынъ) чокъасырлыкъ иджадынынъ махсулыдыр. Дигер тюрк тилли мемлекетлердеки киби орта асырлар эпохасында Къырымнынъ да буюк ашыкъларнынъ ватаны олмасыны эдебий менбалар исбатлай. Занымызджа, шу себептен де башкъа тюрк халкъларындаки киби къырымтатар фольклорында "Кёрогълу"нынъ чокъ вариантлы олмасы истисна дегиль. Дестанлар бутюн халкънынъ тилинде эзберленсе де, онынъ профессиональ, меаретли ве гузель иджраджылары, эм де бу эсерлерни эль арасында даркъатып, оларгъа джан берип яшаткъанлар кедайлардыр. Къырым чар Русиесининъ табилигине кечкен сонъ, халкънынъ бир къысмы, шу джумледен, сербестликте иджат этмеге алышкъан кедайлар да сазлары омузларында тувгъан диярларыны терк этмеге меджбур олдылар. Яныкълы кедайлар эдждатлары тарафындан деде-баба юртында яратылгъан бинъйыллыкъларнынъ ядикярлыкъларыны кокюслерине сыкъып гъурбет иллерге алып бардылар. Мына шу себептен де языгъа кочюрильмеген буюк колемли фольклор эсерлери унутылды. Н. Сейтягъяевнинъ бу енелиштеки теткъикъатлары дикъкатны джельп эте: "Рус истилясындан сонъ башлангъан
HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 2 (13) 2018 KyTb.eBHH ug^peT.ep Be KtMpMMTaTap meэp MegeHueTHHHHt neKMecu aKtHÖeTHHge KtMpMMga amMiKt.ap HHcTHTyTM rtaÖMin o.gMi. EyHMHt HeTHg^ecHHge öup BaKtMiT.apMi npo$eccuoHa.b meKH.ge ug^pa этн.bгeн öyroK KO.eMHH poMaHHK Be KtapaMaHHH ^^eHroöuö TropK gecTaH.apMiHgaH öyryHbre Ktagap TeK KtucKta BapuaHT.apMi eTun Ke.bgH.ep. ffly g^yM.egeH, XIX - XX acup.apga npo$eccuoHa.b o.MartaH Kegaö.ap Tapa^MHgaH aÖTMi.rtaH "Kep ort.y" gecTaHMHMHt BapuaHTM acMi. a3epöaög^aH Be KtyMyKt BepcHa.apMiHgaH öaartMi KtucKtagup" [4, c. 37].
YMyMueTHeH, KeHHm aHt.aMga Ktaög этceк, mu^aui ce3 aöuge.epHHHHt gapKta.MacMHga reHeTHK coö.yKt, mh..hh Te^eKKrop 6upgeM.HrH Be xa.Kt.ap apacMHga MyxTe.u$ ceBue.epgeKH Trop.ro-Trop.ro MyHaceöeT.ep, эм ge cMKt-cMKt o3bapa KtOHymMa.ap эcac.м BacTa.apgaHgup. ähhm 3aMaHga ÖHpge-ÖHp artM3 эge6нaтм HyMroHecuHe o.rtaH xycycuH ceBru Be uxTuag^ ga $o.bK.op эcep.epннннt gapKta.MacMHa эмнeт.н gepeg^ege apgMM этe. Muca.b unroH, TropK-orty3 эпнк ug^agMHMHt 6eHt3epcu3 HHg^u.epu caÖMi.rtaH "Keport.y", "Taup Be 3ope", "KepeM Be Äcu.xaH" Be h. gecTaH.apHMHt TropK o.MartaH xa.Kt.ap apacMHga gapKta.MacMHga öy ycy.gaH ^afiga.aHM.gM. "Keport.y" gecTaHMHMHt KtMpMMga meKH..eHMe TapuxuHe TOKtyHrtaH H. CeHTartaeB 03b apamTMpMa.apMHga Me3Krop Mece.eHeH öart.M aHMiKt.aö kh, ^o.bK.opMMM3ga KtapaMaHHH Be HHTHMauH-TypMym gecTaH.apMHMHt öup BaKtMTTa TepaKtKtu^T эткeн.epннн K03b orroHe a.caKt, "Kep ort.y" gecTaHMHMHt öu3re ÄHago.ygaH a ga Ä3epöafig^aHgaH o ep.epge apaTM.rtaH HHTHMauH-TypMym gecTaH.apMHeH öup BaKtMTTa Ke.breHHHH TaxMHH этe öu.eMH3. Ä.HMHHHt ^HKpuHg^e öyryHb KtMpMMga caKt.aHM.rtaH "Keport.y"HMHt MeTHHHHHt acu. Ä3epöafig^aH Be ÄHago.y Bepcua.apMHgaH a3 $apKt эткeнн, XVII - XVIII acup.apga KtMpMMga my gecTaHHMHt a.MHMn MeHHMceHH.breH, KtMpMMTaTap TapuxMHa, MeH.uruHe Be KtupMM Ba3ueTHHe Ke.umTHpun geHtumTHpu.breH mh..hh Bepcua.apu geru.b ge, acu. Ä3epöafig^aH Be ÄHago.y Bepcua.apHMHt BapuaHT.apu ug^pa этн.bгeнннн TacguKt.afi. TeTKtHKtaTHMHMHt TacaBypMHa Kope gecTaHHMHt
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 Азербайджан вариантлары Къырымгъа биваста Анадолу ве Кавказ ёлларынен кельмеси мумкюн эди [4, с. 33, 35].
"Кёрогълу" дестанынынъ Къырымда шекилленме тарихини козеткенде муим тарихий делиллерни хатырлатмакъны зарурлы, эм де ваджип саямыз. Биринджиси, къырымтатарларнынъ улу деделеринден сайылгъан къыпчакъ ве ногъай къабилелеринен бирликте огъуз тюрклерининъ де Къырым эвель-эзельден тувгъан юрту олгъаны ильмий алемге артыкъ чокътан беллидир. Меркезий Асиядан Балканларгъа къадар кениш территорияларда къадимий девирлерден берли омюр эткен огъузлар тарафындан мейдангъа кетирильген халкъ агъыз эдебиятынынъ сайсыз-эсапсыз нумюнелери умумтюрк фольклор медениетиниъ алтын хазинесини даа да ярыкъландырды. Огъуз-тюрк эпик тефеккюрининъ махсулы олгъан "Арзы ве Гъамбер", "Керем ве Асылхан", "Ашыкъ Гъарип", "Таир ве Зоре" киби ичтимаий-турмуш дестанларынынъ Къырым вариантлары къырымтатар тилининъ ялыбою диалектинде, яни огъуз тиллер группасындаки шиведе мевджуттырлар. Шунынъ киби "Кёрогълу" да къырымтатар тилининъ факъат бу диалектинде растлангъан екяне кьараманлыкь дестаныдыр. Занымызджа, "Кёрогълу"нынъ ве айны заманда огъузларгъа махсус олгъан дигер фольклор эсерлерининъ Къырымда даркъалувында огъузларнынъ якъындан иштираги итибарлы къайнакътыр.
Экинджиси, тюрк халкъларынынъ агъыз яратыджылыгъында миллий чизгилернен бир сырада ошав, мюштерек эпик сюжетлер, мевзу бирлиги, эпик ситуация ве образлар кениш шекильде озь аксини тапты. Шу якъынлыкъ ве сюжет ошавлыкъларынынъ, эпик мюштереклигининъ эсас себеплеринден бири тюрк халкъларнынъ эски заманлардан берли бутюн девирлерде даима сыкъ-сыкъ къонушмаларынынъ, оларнынъ икътисадий, сиясий, маневий-медений алякъаларынынъ нетиджесидир. Якъынлыкънынъ даа онемли тарафы исе къардаш халкъларнынъ эвель-эзелден тарихий бирлиги, айны бир этник группадан олмасы ве энъ къадимий тарихий теракъкъият къанунларына уйгъунлашмаларынынъ умумийлигиненен биваста багълыдыр. Бунъа коре де бирде-бир агъыз эдебияты нумюнесининъ мухтелиф тюрк халкъларынынъ
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018 фольклорында тахминен айны бир шекильде ве манада растлангъан чешит вариантлары табиий аляметтир. Эски девирлерде дженюбий Азербайджанда темели къоюлгъан ве къыскъа бир заманда эксериет тюрк халкълары арасында кениш даркъалгъан "Кёрогълу" дестаны бу бакъышларнынъ инкяр этильмез ильмий, эм де амелий тасдикъыдыр. Шу джумледен, дестаннынъ Къырымда пейда олмасы да бу табиий аляметнинъ унутылмаз тарихий бир саифесидир.
Учюнджиси, "Кёрогълу"нынъ бир дестан киби теракъкъий этип, кениш ареалда даркъалув шекилленген заманларда уджсуз-буджакъсыз мекянларда мескюнлешкен эксериет тюрк халкълары арысында бугунь мевджут олгъан тюрлю-тюрлю сынъырлар ёкъ эди. Олар даима сербест къонушмакъ ве багъ тутмакъ имкянларына малик эдилер. Асырлар бою уриетсевер тюрк тилли ашыкълар азат тюрк тилли мемлекетлерини севгили дестанларынен кезип долашдылыр, улу деделеринден къалгъан мисильсиз сёз абиделерини бир диярдан башкъа-башкъа къардаш иллерге барып еткиздилер. Иште бойледже, ашыкълар озь аньаневий санаткярлыкъ боюн-борджларыны эм де маневий ве мефкуревий миссияларыны шерефнен беджердилер, къардаш халкъларнынъ шуурларына синъген "Кёрогълу"нынъ Къырымда пейда олувында биваста иштирак эттилер.
Нетидже итибарынен, къайд этмек керек ки, занымызджа, "Кёрогълу" дестанынынъ Къырымда пейда олувында генетик якъынлыкъ, умуммиллий тефеккюр бирдемлиги, халкълар арасында мухтелиф севиелердеки чешит мунасебетлернинъ тарихий бирлиги, оларнынъ сербест къонушмалары ве ашыкъ иджады эсаслы, эм де онемли васталардандыр.
Список источников:
1. Бекиров Дж. Дестанлар / Дж. Бекиров. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1980. - 152 с.
2. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы / Дж. Бекиров. -Ташкент: Укъитувчи, 1988. - 278 с.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (13) 2018
3. Касумов И.А. Кёроглунен багълы базы къайдлар ве тюшюнджелер / И.А. Касумов // В сборн.: "Кёрогълу" дестаны. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 2009. - С. 6-25.
4. Сейтягъяев Н.С. Къырымда "Кёр оглу" дестаны ве онынъ янъы варианты / Н.С. Сейтягъяев // В сборн.: "Кёрогълу" дестаны. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 2009. - С.26-45.
5. Усеинов Т. Б. Крымскотатарская народная литература периода Крымского ханства / Т. Б. Усеинов // Культура народов Причерноморья. - 2004. - № 54. - С. 329-331.
6. Усеинов Т. Б. Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар девири. -Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 1999. - 176 с.
7. Bayat F. "Koroglu" dastaninda iki ke?id rituali" // В сборн.: Azsrbaycan §ifahi xalq sdsbiyyatina dair tsdqiqlsr. - Baki: Nurlan. - 2009. - С. 56-67.
8. Kasumov i. Qirat obrazinin etimologik tamirlari ve onin prototipi haqqinda / i. Kasumov // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. -2016 г. - Выпуск 3. - С. 85-98.
9. Kasumov i. Kirimtatar xalq yaradiciligi // В сборн.: Kirimtatar dastanlari. -Baki: Nurlan, 2003. - С. 3-20.
