Научная статья на тему 'Пул-кредит сиёсатининг индикаторини танлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари'

Пул-кредит сиёсатининг индикаторини танлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
116
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ядгорова М. Л.

Тараққий этган мамлакатларда пул-кредит сиёсатининг индикаторини танлаш борасида катта тажриба тўпланган, республикамиз амалиётида эса, бундай тажриба етарли эмас. Шу сабабли, мазкур давлатларнинг пул-кредит сиёсати индикаторини танлаш борасидаги тажрибаларини чуқур таҳлил қилиш ва улардан Ўзбекистон амалиётида ижодий фойдаланиш имкониятларини баҳолаш муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Пул-кредит сиёсатининг индикаторини танлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари»

Ядгорова М.Л.

Тошкент Молия институти тадк,ик,отчиси

ПУЛ-КРЕДИТ СИЁСАТИНИНГ ИНДИКАТОРИНИ ТАНЛАШ БУЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Тарацций этган мамлакатларда пул-кредит сиёса-тининг индикаторини танлаш борасида катта таж-риба тупланган, республикамиз амалиётида эса, бун-дай тажриба етарли эмас. Шу сабабли, мазкур дав-латларнинг пул-кредит сиёсати индикаторини танлаш борасидаги тажрибаларини чуцур тацлил цилиш ва улардан Узбекистон амалиётида ижодий фойдала-ниш имкониятларини бацолаш муцим ацамият касб этади.

АКШда 1978 йилдан бошлаб пул мас-сасининг усиш курсаткичидан пул-кредит сиёсатининг асосий индикатори сифатида фойдаланиш йулга куйилди. Чунки, айнан шу йили Конгресс Федерал Захира Тизи-мига (ФЗТ) пул массаси ва кредитларнинг усиш чегараларини белгилаш мажбурия-тини юклади.

Индикатор сузи лотинча "indicator" де-ган суздан олинган булиб, курсаткич деган маънони билдиради. У аслида техник термин булиб, кейинчалик пул-кредит сиёсати фанида кулланила бошлаган. Хозирги даврда пул-кредит сиёсатининг индикатори унинг тактик максадларини кай да-ражада стратегик максадга мос келаёт-ганлигини курсатувчи мух,им курсаткич х,исобланади.

Пул массасининг усиши курсаткичидан пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида фойдаланишнинг максадга мувофиклиги иктисодий адабиётда би-ринчи булиб АКШнинг Чикаго универси-тети профессори М.Фридмен томонидан ХХ асрнинг 70-йилларида асослаб берил-ган эди1.

1 Фридмен М. Если бы деньги заговорили...Пер. с англ. - М.: Дело, 1999. - С. 139-140.

Марказий банк пуллар таклифига ва пулларга булган талабга таъсир этиш им-кониятига эга. Бунинг устига, пул массаси аник улчаш мумкин булган микдорий курсаткич х,исобланади. Шу сабабли, ун-дан пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида фойдаланиш дунё мамлакатлари амалиётида кенг таркалди. Хусусан, Гер-манияда ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб М2 пул агрегатидан пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида фойдалани-ла бошланди. Бунда пул массасининг йил-лик усиш суръати макроиктисодий усиш суръатларига мос булиши керак, деган та-лаб жорий этилди.

Хорижий давлатлар тажрибасини урганиш натижалари курсатадики, халкаро амалиётда инфляциянинг максадли курсаткичи пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида кенг кулланилади. Хусусан, Канада, Янги Зеландия, Австралия ва Швецияда ушбу курсаткич индикатор сифатида муваффакиятли кулланилган. Бунда инфляциянинг маълум даврда эри-шиш лозим булган курсаткичи белгилаб куйилади ва Марказий банк томонидан унга эришиш чоралари кулланилади. Ма-салан, Канадада инфляциянинг турт фоиз-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2011

Европа Марказий банки пул-кредит сиёсати индикаторларининг х,ак,ик,атдаги даражаси2, фоизда 1-расм.

0,0

2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.

♦ Инфпяциянинг йиллик даражаси —а— МЗ пул агрегатининг йиллик усиш суръати

ли даражасини таъминлаш учун 18 ойлик муддат белгиланган эди1.

Шуниси характерлики, айрим дав-латларда инфляциянинг максадли курсаткичидан пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида фойдаланиш учун х,укуматнинг розилигини олиш талаб эти-лади. Масалан, Канада ва Янги Зеланди-яда Марказий банк ва Молия вазирли-гининг келишуви асосида инфляциянинг максадли курсаткичи ишлаб чикилди.

Европа Марказий банкининг (ЕМБ) пул-кредит сиёсати индикаторини тан-лаш борасидаги тажрибаси узига хос ах,амият касб этади. Бунинг сабаби шун-даки, ЕМБ пул-кредит сиёсатининг индикатори сифатида бир вактнинг узида икки курсаткичдан - инфляциянинг максадли курсаткичи ва М3 пул агрегатининг усиш курсаткичидан фойдаланилади.

Куйидаги расм маълумотлари оркали ЕМБ пул-кредит сиёсатининг индикатор-лари даражасига бах,о берамиз.

1-расмда келтирилган маълумот-лардан куринадики, 2006-2010 йиллар-да ЕМБ томонидан инфляциянинг белгиланган максадли курсаткичига эришишга муваффак булинган. Еврозона мамлакат-лари учун инфляциянинг йиллик максадли курсаткичи 2,0 % килиб белгиланган.

1 Определение целевых показателей инфляции как основа денежно-кредитной политики. Результаты исследований экспертов МВФ: Вашингтон, 1999. - С. 5.

2 «www.ecb.eu» сайти маълумотлари асосида

муаллиф томонидан шакллантирилди.

Шунингдек, расм маълумотларидан куринадики, ЕМБ 2006-2008 йилларда пул массасининг йиллик усиш суръатини па-сайиб боришини таъминлашга муваффак, булган. Факат 2009 йилда пул массасининг йиллик усиш суръати сезиларли даража-да ошган. Бу эса, 2008 йилнинг иккин-чи ярмида бошланган жах,он молиявий-иктисодий инкирозининг окибатларини бартараф этиш максадида еврозона мам-лакатларининг банк-молия тузилмалари-га катта микдорда кредитлар ва молиявий кумак берилганлиги билан изох,ланади.

2008 йилнинг октябр ойидан бошлаб, ЕМБ айрим корпоратив акциялар ва ипотека кимматли ко*озларини марказлаш-ган ломбард кредитлари учун гаров сифатида кабул килишни бошлади. Бунинг натижасида 2008 йилда 8 мингта тижо-рат банки Европа Марказий банкидан кимматли ^озларни гаровга куйиб кредит олиш имконига эга булди3.

2008 йилнинг охирига келиб Европа Иттифоки иктисодиётининг рецессия муаммосига дучор булганлиги сабабли ЕМБ экспансионистик пул-кредит сиёсат-ни амалга оширишга мажбур булди. 2009 йилнинг дастлабки 4 ойи мобайнида ЕМБ уч марта дисконт ставкасини пасайтир-ди ва 2009 йилнинг 8 апрелида ЕМБ нинг дисконт ставкаси 1,25 % даражасида бел-гиланди.

Аммо, шу уринда кайд этиш жоизки, сунгги йилларда тараккий этган мамла-

3 European Central Bank Report 2008. -Fr/M., 2009 маълумотлари.

Японияда пул массасининг йиллик усиш суръатлари1, фоизда 2-расм.

4,8

3,4 2,8

2008 й. 2009 й. 2010 й.

□ Пул массасининг йиллик усиш суръатлари

катларда Марказий банклар пул массасининг усиш суръатлари баркарорлигини таъминлай олмаяптилар (2-расм).

2-расм маълумотларидан куринадики, 2008-2010 йилларда Японияда пул массасининг йиллик усиш суръатлари бекарор булган. Бу эса, пуллар таклифини назорат килишда муаммоларнинг мавжуд эканли-гидан далолат беради.

Уз навбатида, Японияда 2009 йилда пул массасининг йиллик усиш суръатини 2008 йилга нисбатан юкори булганлиги жах,он молиявий-иктисодий инкирозининг

окибатларини бартараф этиш максадида амалга оширилган чора-тадбирлар на-тижасида муомаладаги пул массасининг сезиларли даражада ортганлиги билан изох,ланади.

2009 йилда Япония иктисодиётини рецессия х,олатига тушганлиги ва бунинг устига дефляция муаммосининг мавжуд-лиги Марказий банкнинг дисконт ставка-сини 0,1 фоизгача тушириш зарурияти-ни юзага келтирди. 2010 йилда х,ам ушбу ставка 0,1% даражасида саклаб колинди.

Бизга маълумки, ноллик дисконт став-каси муомаладаги пул массасининг микдорининг ошишига олиб келади.

Японияда тижорат банкларини молия-вий куллаб-кувватлаш максадида давлат бюджетининг маблаFлари х,исобидан но-ликвид активларни сотиб олиш ва уларга паст фоизли кредитлар бериш натижаси-да, биринчидан, пул массасининг х,ажми

1 IMF «International Financial Statistics» маълу-мотлари асосида муаллиф томонидан хисобланди.

сезиларли даражада ошди; иккинчи-дан, давлат бюджетининг дефицити орт-ди. 2010 йилга келиб, Япония давлат бюджетининг дефицити ЯИМ нинг 10 фоизига етди. Бундан ташкари, Япония Марказий банки томонидан тижорат банкларининг ликвидлилигини таъминлаш максадида 2009 йилнинг декабр ойида 10 триллион иен (115 миллиард доллар) микдорида имтиёзли ставкада (йиллик 0,1%) 3 ой-лик кредитларнинг берилиши муомаладаги пул массасининг юкори суръатларда усишига олиб келди.

АКШ ФЗТ хам 2008 йилда бошланган гло-бал молиявий инкирознинг окибатларига бархам бериш максадида дисконт ставка-сининг йиллик даражасини 0,25 фоизгача туширишга мажбур булди. Бу эса, уз навбатида, пул массасининг юкори суръатларда усишига сабаб булди. Бунинг устига, ФЗТ 2009 йилнинг октябр ойига келиб, уй-жой курилиши билан боFлик булган агент-ликларнинг 200 миллиард АКШ доллари микдоридаги карз кимматли коFозларини очик бозор операциялари доирасида сотиб олди. 2010 йилнинг апрел ойининг бошига, ФЗТ томонидан сотиб олинган ипотека кимматли ко*озларининг уму-мий хажми 1,25 триллион долларни таш-кил килади. Бундан ташкари, АКШ тижорат банкларини давлат томонидан молиявий куллаб-кувватлаш давлат дастури-нинг умумий хажми 2,0 триллион АКШ долларини ташкил килди2.

2 http: // www.federalrezerve. gov. сайти маълу-мотлари.

Шуни таъкидлаш жоизки, тараккий эт-ган мамлакатларда Марказий банклар-нинг мустакиллик даражасининг юкори эканлиги пул-кредит сиёсатининг ин-дикаторини танлаш ва унинг максадли курсаткичига эришишини таъминлаш-да мух,им урин тутади. Масалан, ЕМБ ев-розона мамлакатлари х,укуматларига кре-дитлар бериш мажбуриятига эга эмас. На-тижада, еврозонада пул массасини бюджет харажатларини молиялаштириш би-лан боFлик х,олда усиши муаммоси мав-жуд эмас.

Тараккий этган мамлакатларда пул-кредит сиёсати инструментларидан фой-даланиш амалиётининг такомиллашган-лиги Марказий банкларга индикатор си-фатида танланган курсаткичнинг белги-ланган даражасини таъминлашда мух,им

рол уйнайди. Масалан, АК.Ш ФЗТ очик бо-зор сиёсати оркали пул муомаласидаги ортикча ликвидлиликни олиб куйиш им-кониятига эга. Ёки Япония Марказий банки пул-кредит сиёсати доирасида мил-лий валютанинг номинал ва реал алма-шув курсларининг баркарорлигини таъ-минлаш оркали валюталар таклифига таъ-сир эта олади.

Хулоса килиб айтганда, тараккий этган мамлакатларда инфляциянинг максадли курсаткичи ва пул массасининг усиш суръатидан пул-кредит сиёсатининг ин-дикатори сифатида фойдаланиш бораси-да бой тажриба тупланган булиб, ундан Узбекистон амалиётида ижодий фойдаланиш мух,им амалий ах,амият касб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Фридмен М. Если бы деньги заговорили^Пер. с англ. - М.: Дело, 1999. -С. 139-140.

2. Определение целевых показателей инфляции как основа денежно-кредитной политики. Результаты исследований экспертов МВФ: Вашингтон, 1999. - С. 5.

3. «www.ecb.eu» сайти.

4. European Central Bank Report 2008. -Fr/M., 2009 маълумотлари.

5. IMF «International Financial Statistics» маълумотлари

6. http: // www.federalrezerve. gov. сайти маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.