Научная статья на тему 'Проверка и оценка результатов цифровой экспертизы'

Проверка и оценка результатов цифровой экспертизы Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

CC BY
27
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
государственная программа / эксперт / киберпреступность / цифровые доказательства / приемлемость цифровых доказательств. / government program / expert / cyber crime / digital evidence / acceptability of digital evidence.

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Бахтиёржон Хамидов

В данной статье анализируется обшетеоритические вопросы, связанные с проверкой экспертного заключения по киберпреступлениям и оценкой цифровых доказательств. Статья подготовлена на основе мнений ученыхтеоретиков, практиков и анализа научных статей, направленных на совершенствование методологических основ противодействия киберпреступности. В нем были изучены проблемы в этой области с системной, правовой, научно-методической точки зрения, и заключении даны выводы автора.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Checking and evaluating results digital expertise

This article analyzes the general theoretical issues related to the verification of expert opinions on cybercrime and the evaluation of digital evidence. The article is based on the opinions of theoretical and practical scientists and the analysis of scientific articles aimed at improving the methodological foundations of countering cybercrime. It systematically, legally, scientifically and methodologically studies the problems arising in the field and gives author's conclusions in this regard.

Текст научной работы на тему «Проверка и оценка результатов цифровой экспертизы»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Checking and evaluating results digital expertise

Bakhtiyor KHAMIDOV1

Tashkent State Law University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 15 June 2021

Keywords:

давлат дастури, эксперт,

кибержиноятлар, ра;амли далил, ра;амли далиллар ма;буллиги.

This article analyzes the general theoretical issues related to the verification of expert opinions on cybercrime and the evaluation of digital evidence.

The article is based on the opinions of theoretical and practical scientists and the analysis of scientific articles aimed at improving the methodological foundations of countering cybercrime. It systematically, legally, scientifically and methodologically studies the problems arising in the field and gives author's conclusions in this regard.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Рацамли экспертиза натижаларини текшириш ва бахолаш

Калит сузлар:

давлат дастури, эксперт,

кибержиноятлар, ра;амли далил, ра;амли далиллар ма;буллиги.

АННОТАЦИЯ

Ушбу ма;олада кибержиноятлар буйича эксперт хулосасини текшириш ва ра;амли далилларни бахолашга доир умумназарий масалалари тах,лил этилган.

Ма;ола кибержиноятларга ;арши курашнинг услубий асосларини такомиллаштиришга каратилган назариётчи олимлар, амалиётчи ходимлар карашлари х,амда илмий ма;олалар тахлили асосида тайёрланган. Унда сохдда юзага келаётган муаммолар тизимли, хукукий, илмий-методик жихатдан урганилган ва бу юзасидан муаллифлик хулосалари берилган.

1 Senior lecturer of the department of Criminalistics and Forensics Science, Tashkent State Law University, Tashkent, Uzbekistan.

E-mail: Bahtiyor1984bsj@mail.ru.

Проверка и оценка результатов цифровой экспертизы

Ключевые слова:

государственная

программа,

эксперт,

киберпреступность, цифровые доказательства, приемлемость цифровых доказательств.

АННОТАЦИЯ

В данной статье анализируется обшетеоритические вопросы, связанные с проверкой экспертного заключения по киберпреступлениям и оценкой цифровых доказательств.

Статья подготовлена на основе мнений ученых-теоретиков, практиков и анализа научных статей, направленных на совершенствование методологических основ противодействия киберпреступности. В нем были изучены проблемы в этой области с системной, правовой, научно-методической точки зрения, и заключении даны выводы автора.

Сунги йилларда кибержиноятларни тергов ;илишга оид ;онунчилик базасини такомиллаштириш борасида хукуматимиз томонидан ;атор ишлар амалга оширилмо;да. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 3 февралдаги ПФ-6155-сон Фармони билан тасди;ланган Давлат дастурида Интернет тармогида, шу жумладан ижтимоий тармо;ларда содир этилаётган ху;у;бузарлик ва жиноятларнинг олдини олиш чораларини такомиллаштириш билан богли; вазифаларни белгиланиши сохада амалга оширилаётган ислохотларнинг манти;ий давоми булди [1; 36-банд].

Ра;амли технологияларни кириб келиши бир томондан криминалистик ахамиятга эга булган янги ахборотларни юзага келишига, иккинчи томондан эса ра;амли ахборотларни ;айд ;илиш, са;лаш, автоматлашган шаклда ;айта ишлаш ва тад;и; ;илиш билан богли; фаолиятни кенгайишига сабаб булмо;да. Хусусан, тергов ва суд амалиётида утказилаётган аксарият экспертиза тад;и;отларида ра;амли технологиялар ёрдамидан кенг фойдаланилмо;да. Мазкур холатлар ра;амли технологияларни суд экспертиза фаолиятига тобора кенг кириб боришига хамда тад;и;отларнинг илмий-техник базасини ривожланишига имкон бермо;да.

Ра;амли далиллар буйича эксперт хулосаларни текшириш ва бахолаш тартиби процессуал ;онунчиликда белгиланмаган. Ушбу холат тергов ва экспертиза амалиётида муайян процессуал ва услубий хатоликларни юзага келтирмо;да. Цоида тари;асида, эксперт ра;амли далилларни туплаш, текшириш ва бахолаш натижалари буйича илмий асосланган хулоса беради. Суд мухокамасида утказилган тад;и;отнинг хусусиятлари ва унда ;улланилган методлар ва воситаларни асослантиради.

Тад;и;от жараёнида эксперт ра;амли далилларни туплаш, текшириш ва бахолаш билан богли; барча харакатларини хужжатлаштириши, далилларни олиш ва текшириш усуллари хамда воситаларини курсатиши, ра;амли далилларни яхлитлигини таъминлаши (хеш функция) хамда уларни бахолаш мезонларини батафсил изохлаб бериши зарур. Шу билан бирга, эксперт тад;и;от натижаларини амалда ;айта курсатиб бериш ор;али уларнинг ишончлилигини исботлайди.

Экспертиза тад;и;оти натижалари судья, прокурор, адвокат томонидан текширилганда бир хил ;ийматни бериши шарт. Шу ор;али далилларнинг

яхлитлиги исботланади. Рацамли далилларни эксперт курсатувларини хисобга олмасдан бахолаш хатоликларга олиб келиши хам мумкин.

Рацамли далиллар буйича эксперт хулосаси содда ва тушунарли шаклда булиши мацсадга мувофиц. Тергов ёки экспертиза натижалари судда иштирок этаётган барча томонлар учун объектив шаклда тавсифланиши зарур. Суд мухокамасида мутахассиснинг иштироки исботлаш жараёни муваффациятини таъминлайди [2; 564-б].

Эксперт узига юклатилган рацамли далилларга таалуцли барча жараёнлар (рацамли далилларни туплаш, текшириш, хужжатлаштириш ва сацлаш) учун жавобгардир. Шунинг боис, у ишни судга цадар юритиш ва суд мухокамаси жараёнида далилларнинг цандай топилгани, олингани, уларни олишда цасддан ёки эхтиётсизлик натижасида руй берган узгаришлар буйича цонунни цулловчига (терговчи, прокурор, суд) тушунтиришлар беради.

Рацамли экспертиза тадцицотларига цуйилган талаблар борасида ривожланган хорижий давлатлар, хусусан АЦШ [4; 498-б], Буюк Британия [5; 372-б], Австралия [6; 366-б], Норвегия [7; 366-б], Шведция [8; 227-б] тажрибаси хамда халцаро стандартлар тахлил этилди. Тадцицот натижалари юцорида курсатилган талаблар ушбу давлатлар цонунчилиги ва халцаро стандартларда хам белгиланганлигини курсатмоцда.

Эксперт берган тушунтиришларни тутри бахолаш учун терговчи, прокурор ва суд рацамли криминалистика сохасида махсус тайёргарликка эга булиши мацсадга мувофицдир. Сабаби, мазкур субъектлар иш юзасидан хацицатни аницлаш, мавжуд холатни хуцуций бахолаш ва цонунийликни таъминлаш учун жавобгар шахслардир. Шунга кура, бундай куникмаларга эга булмаслик рацамли далилларнинг мацбуллигини хавф остида цолдиради, иш юзасидан нотутри царор цабул цилинишига сабаб булади.

Цонунни цулловчининг рацамли криминалистика сохасида махсус тайёргарликка эга булиши хусусида цатор илмий тадцицотлар олиб борилган. Хусусан, Мария-Х,елен Мараснинг таъкидлашича, рацамли криминалистик амалиётда терговчилар фацатгина далилларни топиш, тиклаш ёки олиш билан чекланиб цолмасдан, тергов давомида цулга киритилган маълумотларни судга тацдим этиши ва асослаб бериши хам лозим [3; 564-б]. Х,ацицатан хам бу уринда М. Мараснинг фикри уринли. Ушбу жараён бир неча ижобий жихатларни яъни, далилларни мацбуллиги, ишончлиги, яхлитлигини хамда бошца коррупциявий элементлардан мухофаза цилинишига оид масалаларни цамраб олади.

Терговчи рацамли далилларни бахолашда унинг барча хусусиятларини хисобга олиши зарур. Процессуал цонунчиликка кура, далиллар уларнинг алоцадорлиги, мацбуллиги, ишончлилиги ва етарлилиги жихатидан бахоланади. Улардан бирининг талабга жавоб бермаслиги, далилнинг мацбуллиги бузилишига сабаб булади. Бироц, рацамли далилларни бахолашда фацат процессуал талабларга билан чекланиб булмайди. Сабаби, юрисдикция билан ботлиц масалалар ушбу далилларни бахолашда техник ва ахлоций талабларга хам риоя этиш зарурлигини курсатмоцда.

Назарияда далилни бахолаш мезонлари буйича цатор фикр ва мулохазалар мавжуд. Айрим олимлар далилларни бахолашда уларнинг иш буйича объектив хацицатга эришишга таъсир этувчи барча хусусиятларини белгилаш зарур деб

хисоблашган [9; 150-б]. Бош;алари эса, далилларни бахолашда уларнинг ишончлилигини асосий мезон сифатида кабул килишган. Яна бир гурух, олимлар далилларни бахолашда далилнинг кучи ва ахамияти, унинг ма;буллиги ва ало;адорлигига эътибор каратган.

Ривожланган мамлакатларда, жумладан АЦШда [10; 65-69-б] ра;амли далилларни бахолашда текширилиши лозим булган дастлабки талаблар белгиланган. Бу борада, Вассил Роуссев томонидан ишлаб чи;илган мезонлар ха;и;атга анча я;ин. У Дауберт стандартига мувофи; ра;амли далилларни судга та;дим этиш ёки улар юзасидан курсатувларни бахолашнинг ;уйидаги асосий мезонларини таклиф этган [11; 10-б].

1. Тергов ва экспертиза давомида ;улланилган методлар назарий асосланган булиши;

2. Криминалистик амалиётда ;улланилган услублар хукукни мухофаза ;илувчи органларнинг журналлари, рузнома ёки интернет сайтларида чоп этилиши кераклиги;

3. Тад;и;от усулининг хато ;илиш даражасини ;андай эканлиги;

4. Амалиётда ;улланиладиган методлар бирор илмий жамиятда кабул ;илиниши кераклиги.

Ушбу стандартлар ра;амли далилларининг тугрилиги ва эксперт хулосаларини ха;;онийлигини текширишда кенг имконият беради [12; 37-54].

Суд мухокамасида экспертнинг ра;амли далиллар юзасидан берган хулосаси тингланади. Агар лозим булса, экспертдан тушунтиришлар ва изохлар талаб ;илиниши мумкин. Агар суд ёки томонлардан бири эксперт ёки мутахассисдан бажарилган харакатларни такрорлашни талаб ;илса, улар буни амалга оширадилар ва томонлардан бири ёки суд хам ушбу жараённи такрорлаб куриши мумкин. Жараённи такрорлаш натижасида бир хил натижага эришилса, демак олинган далиллар ма;бул ва ишончли хисобланади. Олинган фактик маълумотлар ижтимоий хавфли ;илмишнинг бир ёки бир неча ;исмини боглашга имкон берса, демак далиллар ало;адор хисобланади.

Техник талаблар буйича суд ра;амли далилларни олиш, са;лаш ва тахлил ;илиш учун фойдаланилган процедура ва воситаларини, ра;амли суд экспертизаси лабораторияси (кейинги уринларда лаборатория деб юритилади) экспертлари берган курсатувлари ва хулосаларини тан;идий бахолайди [13]. Шу билан бирга, ра;амли курилма ва ра;амли ахборот ташувчиларнинг тад;и;от жараёндан олдинги ва кейинги хеш ва назорат кийматлари (ра;амли далилни номи) хам текширилади.

2017 йилда Антви-Боасиако (Antwi-Boasiako) ва Вентерлар (Venter) томонидан ра;амли далилларни ма;буллигининг техник ва хукукий талаблари ишлаб чи;илган. Улар "Ра;амли далиллар ма;буллигини бахолашнинг ягона модели" (Harmonized Model for Digital Evidence Admissibility Assessment (HM -DEAA )) таклиф этишган. Мазкур моделда ра;амли далилларни бахолашнинг куйидаги уч боскичи курсатилган.

ра;амли далилларнинг ма;буллигини бахолаш;

ра;амли далиллар куриб чи;иш;

ра;амли далилларнинг ма;буллиги буйича ;арор кабул ;илиш.

а) Ра;амли далилларнинг макбуллигини бахолаш.

Мазкур босцичда рацамли далилларни олишда процессуал цонунчилик ва халцаро стандларга риоя этилганлиги хамда уларнинг ахамияти криминалистик жихатдан бахоланади.

Процессуал цонунчиликда белгиланган талаблар рацамли цурилмани куздан кечириш, тинтув ва олиб цуйиш, санкция олиш ва х.к. масалаларни цамраб олади.

Стандартларга риоя этиш дегада рацамли далилларни олиш, сацлаш ва текшириш буйича умумэътироф этилган цоидаларни хисобга олингани текширилади.

б) Рацамли далиллар куриб чициш.

Ушбу босцичда рацамли далилларнинг яхлитлиги, яъни уларни олиш, сацлаш ва тахлил цилишда экспертиза процедуралари ва воситаларига риоя цилинганлиги бахоланади.

Хорижий давлатлар (масалан АЦШ, Англия, Жунубий Африка ва б.)да мазкур босцичда экспертнинг малакаси ва ушбу экспертиза утказилган муассасалар хам судлар томонидан бахоланади [14].

Эксперт хулосаларини судда асосланиши.

Экспертлар томонидан рацамли цурилма, Интернет платформалар ва бошца манбалар цандай ишлаши, рацамли далиллар цандай олингани, сацлангани ва тахлил этилгани, утказилган тахлил натижаларини шархланиши (шархдаги аницлик), иш учун ахамиятга эга булган хар цандай узгаришлар (нима учун узгартирилгани) асослаб берилиши зарур.

Бундан ташцари, лаборатория тадцицотида амал цилинган стандартлар ва протоколлар хам урганилиши лозим. Бундан мацсад лабораторияда рацамли далилларни тахлил этиш ва натижаларни ишончлилигини таъминлаш учун ишончли методлар, рацамли цурилмалар ва дастурий воситалар, компетентли ходимлар хамда асосланган хулосалар бериш имконияти мавжудлигини аницлашдир.

с) Рацамли далилларнинг мацбуллиги буйича царор цабул цилиш.

Ушбу босцичда рацамли далилларнинг хацицийлиги, яхлитлиги ва ишончлилиги иккинчи босцич натижаларига асосан бахоланади. Масалан, рацамли далилларни олиш методлари ва воситалари ишончлилиги нуцтаи назаридан бахоланади хамда экспертнинг курсатувлари солиштирилади [15].

Рацамли далиллар ишнинг хациций холатини аницлаш имконини берган тацдирда хамда барча экспертиза жараёнларида узгаришсиз цолсагина мацбул деб топилади [16]. Натижалар хациций деб топилиши учун улар холис тарзда талцин цилиниши, натижалардаги хатолар ва ноаницликлар, шунингдек натижаларни талцин цилишдаги чекловлар хацидаги маълумотлар хам ошкор цилиниши керак.

Юцоридагилардан келиб чициб хамда сохада олиб борилган илмий тадцицотлар натижаларга кура, рацамли далиларни бахолаш мезонлари процессуал, техник ва ахлоций талабларни цамраб олади деб хисоблаш мумкин.

1. Процессуал талаблар - рацамли далилларни туплаш, текшириш, сацлаш ва транспортировка цилишнинг цонун билан тартибга солинган меъёрларидир.

2. Техник талаблар - рацамли далилларни туплаш, сацлаш ва текширишнинг илмий асосланган, самарали методлари ва воситаларидан фойдаланилганлиги, рацамли далилларнинг мацбуллиги таъминланганлиги, эксперт курсатувлари ва хулосаларини цайта такрорлаш орцали бир хил цийматга эришиш имкониятининг

мавжудлиги (хеш функция), экспертнинг курилаётган иш буйича тегишли малака сертификатига эга эканлиги, экспертиза муассасаси тад;и;от воситаларининг белгиланган тартибда аккредитациядан утганлиги ва шу билан богли; бош;а талабларни камраб олади.

3. Ахлоций талаблар - экспертиза тадкикоти жараёнида ишга алокадор шахсий маълумотлар билан ишлашнинг этикет коидаларига риоя килинганлигини курсатувчи талаблардир [17; 155-158].

Мазкур учта талаб, илгор хорижий амалиётлар ва халкаро стандартлар талабларини узида мужассам этади. Бунга амал килмаслик ракамли далилларнинг макбуллигини бузади.

Хулоса килиб айтганда, миллий конунчиликда ракамли далиллар билан ишлаш коидалари аник белгиланиши суд-хукук сохасида юзага келаётган хатоликлар ва муаммоларни илмий асосланган холда, конун йули билан хал этиш имконини беради. Шу маънода, тадкикот натижалари процессуал конунчилик тизимида шаклланаётган турли амалиётларни унификация килиш учун методологик асос булиб хизмат килади.

Бундан ташкари, ишлаб чикилган назарий коидалар норматив хукукий хужжатларни тайёрлаш ва кабул килиш жараёнида хам хукукий атамаларни бир хилда куллаш билан боглик муаммолар ечимини таъминлайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясини "Ёшларни куллаб-кувватлаш ва ахоли саломатлигини мустахкамлаш йили"да амалга оширишга оид давлат дастури. 36-банди.

2. Marie-Helen Maras. "Computer Forensics: Cybercriminals, Laws, and Evidence". 2nd Edition. USA. Jones & Bartlett Learning, LLC. 2015. - 564 p.

3. Marie-Helen Maras. "Computer Forensics: Cybercriminals, Laws, and Evidence". 2nd Edition. USA. Jones & Bartlett Learning, LLC. 2015. - 564 p.

4. Albert J. Marcella, Jr. Doug Menendez. "Cyber Forensics: A Field Manual for Collecting, Examining, and Preserving Evidence of Computer Crimes". 2nd Edition. New York, USA. Taylor & Francis Group, LLC. 2008. - 498 p.

5. Anthony T.S. Ho and Shujun Li. "Handbook of digital forensics of multimedia data and devices". Guildford, UK. John Wiley & Sons, Ltd., 2015. - 688 p.

6. Richard Boddington. "Practical Digital Forensics". Birmingham, UK. Packt Publishing Ltd., 2016. - 372 p.

7. Andre Arnes. "Digital Forensics". Hoboken, Norway. John Wiley & Sons Ltd, 2018. - 366 p.

8. Joakim Kavrestad. "Fundamentals of Digital Forensics". Skovde, Sweden. Springer International Publishing, 2018. - 227 p.

9. Фаткуллин Ф.Н. Общие проблему процессуального доказувания. Казань, 1973. С.150

10. Andre Arnes. Digital Forensics. John Wiley & Sons, Inc., 111 River Street, Hoboken, USA 2018 - pp. 68-69

11. Vassil Roussev. Digital Forensic Science: Issues, Methods, and Challenges. -Morgan & Claypool Publishers series. University of Texas, San Antonio. 2016. - p. 10

12. Goodstein, D. Reference Manual on Scientific Evidence, 3rd ed., National Academies Press, 2011, ch. The Admissibility of Expert Testimony, pp. 37-54.

13. https: //www.unodc.org/e4j/ru/cybercrime/module-6/key-issues/digital-evidence-admissibility.html

14. SWGDE Overview of the Accreditation Process for Digital and Multimedia Forensic Labs, 2017

15. Antwi-Boasiako and Venter, 2017; US National Institute of Justice, 2004a

16. Brezinski and Killalea, 2002; US National Institute of Justice, 2004a; European Network of Forensic Science Institute, 2015

17. E.X. XaMugoB. Ku6ep^uHOflT.napHu TeproB ;u.numga эксперт KypcaTyB^apHHH TeKmupum Ba 6ax,o.nam. International conference science and education/uluslararasi konferans bilim ve egitim. 2021. http://doi.org/10.37057/T_1 (155-158).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.