CC BY
50УДК 930(476)«1850/19»-028.79
П. С. Кручак, дацэнт (БДТУ) М1НУЛАЕ БЕЛАРУС1 У ПРАЦАХ БЕЛАРУСК1Х НАРОДН1КАУ
У артыкуле разглядаеццца працэс станаулення беларускай пстарычнай навуш у другой палове XIX ст. Пасля падаулення паустання 1863 г. на беларусшх землях узмацншася палггыка руафшацьп. У пстарычнай навуцы у дадзены перыяд панавала тэорыя «заходнеруазму». Яе прьгальнш не прызнавал1 юнавання самастойнага беларускага этнасу. У гэтых умовах менавгга беларусшя народнЫ першыш звярнулкя да вывучэння мшулага Беларуа i абгрунтавал1 права беларускага народа на самастойнае кнаванне.
The article covers the process of origination of Belarusian historical science in the second half of XIX century. After suppression of 1863-1867 uprising, the policy of Russification was increased in Belarus. The theory of «Western Russism», denying the existence of separate Belarusian nation and considering the history of Belarus as a part of Russian history, dominated in historical science. Under these conditions, the Belarusian Narodniks (Peopleists) were the first who began to study the history of their nation and, on the basis of analysis of historical sources, has asserted its right for independent existence.
Уводзшы. Беларусю нацыянальны pyx раз-в1вауся у другой палове XIX ст. у давол1 скла-даных умовах. У гэты перыяд яшчэ не юнавала адзшай назвы для беларускага этнасу i тэрыто-pbii яго пражывання. Назва «Беларусь» замаца-валася толью за усходшм1 губерням1 - Магшёу-скай, Вщебскай i часткай Смаленскай, сярод насельнщтва яюх была шырока распаусюджана саманазва «беларусы». Заходшя рэпёны - MiH-ская, Гродзенская i Вшенская губерш (разам з Ковенскай) называлюя «Л1твой», a ix насель-нщтва - «лщвшамЬ».
У грамадска-культурным жыцщ панавала польская мова. На развщцё этшчнай самасвядо-масщ беларусау пасля лшвщацьп ушяцкай цар-квы у 1839 г. адмоуна уплывау раскол па вера-вызнанш на праваслауных i кататкоу. Прычым праваслауе успрымалася як «руская вера», а каталщызм - як «польская». Расшская афщый-ная навука разглядала Беларуска-лноусю край як «юконна русюя землЬ», а беларусау як сапса-ваную палякам1 частку рускага народа. 3 шшага боку, шэраг польсюх навукоуцау ¿мкнулгся да-весщ, што беларуска-лноусюя земл1 з'яуляюц-ца часткай Польшчы, a ix славянсюя жыхары -этнаграф1чнай групай польскага этнасу. У TaKix складаных умовах у другой палове XIX ст. i адбывауся працэс станаулення беларускай ric-тарычнай навую.
У беларускай пстарыяграфп дадзенага пе-рыяду можна вызначыць тры асноуныя наю-pyHKi - афщыйна-клерыкальны, л1беральны i нацыянальна-дэмакратычны. ПрадстаунЫ пер-шага з ix наогул не прызнават юнавання самастойнага беларускага этнасу. Усю псторыю Бе-napyci да канца XVIII ст. яны разглядал1 як перыяд цемры i масавай палашзацьи. I цяпер, пасля уз'яднання з Рааяй, беларусы, на ix думку, павшны як мага хутчэй злщца з брацюм русюм народам. ПрадстаунЫ нацыянальна-дэмакра-тычнага наюрунку, наадварот, адстойват сама-
бытнасць беларускага народа 1 яго права на на-цыянальнае самавызначэнне. Прадстаунш л1бе-ральнага наюрунку займат у гэтых пытаннях больш памяркоуныя пазщьп.
Першыя буйныя публшацьп, прысвечаныя Беларуси з'явшся у расшсюм друку у 50-я гг. XIX ст. 1х аутарам быу Павел Шпшеусю. У боль-шасщ артыкулау ён паутарау тэзюы расшскай афщыйнай прапаганды (у т. л. тэзю пра «юкон-на русюя землЪ>), але усё ж таю л1чыу Беларусь асобным этнаграф1чным рэпёнам.
Спуацыя змяншася пасля падаулення паустання 1863-1864 гг. Царсю урад перайшоу да ак-тыунага вытшчэння усяго польскага у краА. Пад удар трапш I любыя праяулент беларускасщ.
У 60-70-я гг. XIX ст. пры актыуным удзеле афщыйных колау была распрацавана т. зв. «тэорыя заходнеруазму». Паводле яе, Беларусь з'яулялася культурнай 1 дзяржаунай часткай Ра-с!1, а беларусы - адгалшаваннем рускага этнасу. Псторык М1хаш Каялов1ч у сва1х працах даказ-вау, што Украша, Беларусь I Лпъа пстарычна уяуляюць сабой адно цэлае I з'яуляюцца неад'-емнай часткай Раси як тэрытарыяльна, так 1 этична. Этнаграф1чныя асабл1васщ Беларуа тлу-мачылюя польсюм1 уплывам1 1 падлягаш лшшда-цьи. Умацаванню заходнерусАзму пав1нны был1 спрыяць шматл1к1я навуковыя даследаваннА на-роднай культуры беларусау, ятя пры падтрымцы урада шырока разгарнулАся у 60-70-я гг. XIX ст. Навукоуцы (1ван Насов1ч, М1хал Дзм1трыеу, Юльян Крачкоусю, Аляксандр СемянтоускА 1 ¿нш.) 1 сапрауды ¿мкнулАся гэта зрабАць. Аднак фактычна ¿х даследаваннА тольк1 пацвярджат ¿с-наванне самастойнага беларускага этнасу.
Асноуная частка. У гэт^1х умовах, у пачатку 80-х гг. XIX ст., сярод части беларускай штэль генцьи, якая прытрымлАвалася народн1цк1х погля-дау, узн1к ¿нтарэс да нацыянальнай праблематыкА. Гэты ¿нтарэс праяв1уся у выпуску у 1882 г. бра-шуры пад назвай «П1сьмы аб БеларусА» за подп1-
34
Труды БГТУ. Серия V. История, философия, филология. Выпуск XVIII
сам Даншы Баравша. Галоунай мэтай выдання аб-вяшчалася прыцягненне увап грамацскасщ да вы-вучэння беларускага народа I самабытнасщ бела-рускай вобласщ. У працмове да выдання яго аута-ры заяулял1 аб намеры выдаць цэлы цыкл лютоу, прысвечаных вывучэнню м1нулага Беларуси Але выканаць свой намер яны так 1 не здолелг Першы лют так 1 застауся ацзшым.
У пачатку свайго люта аутар крытыкуе бе-ларускую штэлпенцыю за слабае веданне мшу-лага свайго краю I закткае яе браць прыклад з штэл1генцьп Расп, Украшы 1 Польшчы, якая да-сягнула вялшх поспехау па вывучэнш сва1х на-родау, павышэнш ¿х нацыянальнай самасвядомасщ [1, с. 24]. Праводзячы агляд лп-аратуры пра мшулае Беларуси Д. Баравш дае щкавую ацэн-ку яе псторьи з народнщюх пазщый. Галоуныя цяжкасщ у развщщ беларускай культуры I бе-ларускай самасвядомасщ бачыць у пстарыч-ным м1нулым беларускага народа. Пачатак ¿м быу пакладзены у XV ст., кат Беларусь трапша пац моцны паштычна-рэлтйны уплыу Польшчы. У вышку вышэйшы клас беларускага гра-мадства хутка пераняу польскую культуру як больш моцную 1 больш пстарычна разв1тую. Аднак гэта тычылася толью вышэйшага класа. Просты народ з дапамогай праваслауных брац-твау здолеу захаваць сваю самабытнасць, свае звыча1, песш 1 казю. I, нягледзячы на пэуныя змены у рэлшйным жыцщ, яюя адбылюя у вышку распаусюджання ушяцтва, беларусю народ застауся таюм жа, як 1 у пачатку свайго пста-рычнага жыцця. У таюм выглядзе ён 1 перай-шоу у канцы XVI ст. пад уладу Расп [1, с. 26].
Уключэнне Беларус1 у склад Расп не пры-несла беларускаму народу лепшай долг Аутар адзначае, што наурад можна знайсщ у Расп больш бедны, прышжаны 1 забпы народ, чым беларусы. Адмоуную характарыстыку ён дае I адмене царкоунай унп, бо за два стагоддз1 част-ка народа паспела зжыцца з ушяй I прымусовае вяртанне у праваслауе з'явшася новым здзекам над народнай душой.
Пасля пацзей 1863 г. спуацыя у Беларуа толь-га пагоршылася. Дваццащгадовае ваеннае ста-новшча спынша любую асветнщкую працу у кра1. Пачалася сютэматычная рус1фшацыя з дапамогай школы 1 шматлтх чыноушкау, яюя запрашалюя з цэнтральных раёнау Расп. Усё тэта робщь любыя, нават самыя нязначныя, рэ-формы немагчымымь
Разгледзеушы у агульных рысах м1нулае 1 сучасны стан Беларуси аутар прыходзщь да высновы, што пазбаулены самастойнасщ 1 пера-жыушы моцную эксплуатацыю, беларусю народ у значнай ступеш стращу сваю духоуную энерпю. У гэтых умовах аутар люта бачыць вы-хад у разгортванш аргашчнай працы на ка-
рысць Радз1мы, у тым лшу 1 у вывучэнш яе м1-нулага. Пры гэтым, перш за усё, неабходна вы-вучаць жыццё 1 быт простага народа, яю, нягледзячы на усе цяжкасщ, здолеу захаваць са-мабытныя рысы беларускай культуры. Выра-шэнне гэтай задачы 1 павшна узяць на сябе мясцовая штэлпенгцыя 1 тым самым разбудзщь народ ад сну. Гэта была тыповая праграма л1бе-ральнага народнщтва.
Зус1м з шшых пазщый падыходзш да выра-шэння нацыянальнага пытання прадстаунш рэ-валюцыйнага народнщтва Беларусь Сярод ¿х на гэты конт юнават два пункты гледжання. Адна частка народшкау прытрымл1валася традыцый-ных народнщюх поглядау 1 л1чыла нацыяналь-нае пытанне другасным. Галоунай сваёй зада-чай яны бачыл1 рэвалюцыйную барацьбу з мэтай звяржэння самауладдзя, а гэта, у сваю чар-гу, дасць магчымасць справядл1ва вырашыць нацыянальнае пытанне 1 забяспечыць свабоднае разв1ццё беларускага народа [2, с. 158]. 3 гэтага асяродка выйшла «Пасланне да землякоу-бела-русау» у пачатку 1884 г. за подшсам Шчыры беларус. Яно стала своеасабл1вым водгукам на л1ст Даншы Баравша. Шчыры беларус не адмау-ляу, а нават адобравау ¿мкненне вывучаць м1ну-лае роднага краю I тым самым садзейшчаць ажыуленню грамадскага ж^гцця у Беларус1. Аднак, на яго думку, у першую чаргу неабходна вывучаць народныя хваляванш 1 бунты, сац^гяль-ную структуру грамацства I сац^гяльныя аднось ны у ¿м. Пры гэтым аутары зус1м па-рознаму уяулял1 сабе беларусю народ. Кал1 Дан1ла Бара-в1к бачыу яго як народ, яю сп1ць 1 у значнай ступеш стращу сваю духоуную энерпю, то Шчыры беларус знаходз1у у м1нулым Беларус1 шмат фактау, як1я сведчаць пра наяунасць у бела-русау моцнай рэвалюцыйнай с1лы, паказва-юць на ¿х ¿мкненне ск1нуць з сябе цяжюя лан-цуг1 сучаснага грамадства I запрыгоньвання [1, с. 112].
Па-рознаму бачыл1 аутары I задачы штэль генцы1. Кал1 Дан1ла Барав1к л1чыу магчымым ас-ветн1цкую працу на карысць народа пры тым рэ-ж^гме, як1 ¿снавау, то Шчыры беларус цалкам адвяргау гэтую магчымасць. Да той пары, па-куль не будзе зшшчаны дэспатызм, немагчыма н1якая м1рная праца на карысць народа.
Другая група беларуск1х народшкау, наад-варот, прапаноувала падняць нацыянальнае пытанне як сцяг рэвалюцыйнай барацьбы. 1х по-гляды был1 выкладзены у часоп1се беларуск1х студэнтау-нарадавольцау «Гоман». Звярнуушы-ся да нацыянальнай праблематыю, гоманауцы у значнай ступеш садзейшчат абудджэнню нацыянальнай самасвядомасщ беларусау.
Ужо у першым нумары часоп1са аутары зая-в1л1, што бачаць сваю галоуную задачу у абаро-
не штарэсау Беларус1 як ад польскага, так 1 ад вялшарускага ущску, яю часта падаецца пад шыльдай культурнай дапамоп з боку больш высакаразв1тых роднасных культур.
Аутары падкрэсл1ват, што Беларусь мае свае арыгшальныя асабл1васщ, яюя дазваляюць л1чыць яе самастойным славянсюм племенем са сваёй самастойнай псторыяй, этнаграф1чным1 1 ктматычным1 асбл1васцям1, яюя рэзка адрозш-ваюць яе ад суседзяу - Польшчы, Украшы I Ра-сп. Пры гэтым, па ¿х меркаванш, дзякуючы непрахадз1масщ балот I лясоу беларусю народ захавау самыя чыстыя асабл1васщ славянскага племеш, а беларуская мова большую частку асабл1васцей старажытнай славянскай гаворю. Таю пункт погляду з цягам часу знайшоу сваё развщцё у працах пачынальшкау беларускай нацыянальнай пстарыяграфп М. Доунар-Заполь-скага I В. Ластоускага.
Усе гэтыя асабл1васщ Беларус1 даюць ёй права на аутаномную федэратыуную самастой-насць сярод шшых народнасцей Расп. Пры гэтым гоманауцы выступш з рэзкай крытыкай асобных прадстаушкоу украшскай I рускай ш-тэлпенцьп, яюя л1чыл1, што беларусю народ не мае свайго пстарычнага мшулага 1 яму лепш застацца пад апекай якой-небудзь больш культурнай народнасщ. Таюя щэ1 з'яуляюцца па пры-чыне няведання Беларус1 1 яе гюторьп. Сама-стойнае жыццё Беларус1 групавалася спачатку вакол Полацка, Мшска, Слуцка 1 шшых гара-доу, дзе был1 свае княз1 1 сваё веча, якое было своеасабл1вай формай народауладдзя. У далей-шым Беларусь аб'ядналася на федэратыуных умовах з Польшчай 1 доуп час яшчэ захоувала сваю самастойнасць. I толью пазней, кат Поль-шча сва1м шляхецтвам «разбэсцша» беларус-кую штэлпенцыю I падавша беларусю народ, Беларусь страцша сваю гютарычную самастойнасць. Аднак усе размовы аб забп-асщ белару-сау моцна перабольшаны I не адпавядаюць фактам м1нулага I сучаснага жыцця народа. Беларусы неаднойчы уздымалюя на барацьбу у абарону сваёй рэлпп 1 супраць прыгнёту. Пры гэтым яны школ1 не з'яулялюя сепаратыстамь Усе умовы ¿х жыцця робяць любыя сепаратысцюя ¿мкненш немагчымымь Таму пры шшым стане Беларусь абавязкова адрадзщца да самастойна-га жыцця сярод шшых народау Расп на умовах свабоднай дамовы з ¿м1.
1дэя культурнай нацыянальнай аутаномп Бе-ларус1 у межах дэмакратычнай Расшскай федэ-рацьп у вельм1 памяркоунай форме праводзшася I прадстаушкам1 беларускага л1беральнага на-роднщтва на старонках легальнага перыядычна-га друку ¿мперьп. Для прапаганды гэтай щэ1 умовы был1 вельм1 неспрыяльным1. Таму прад-стаунЫ беларускай нацыянальнай штэлпенцьп
80-90-х гг. XIX ст. мапт праводзщь яе у жыццё толью у форме вывучэння псторьп 1 этнаграфп Беларуси Асабл1ва важнае значэнне у гэтым плане мел1 пубткацш у газеце «Мшсю люток» цэ-лага шэрага артыкулау М. Доунар-Запольскага, Я. Ляцкага, У. Завп-нев1ча, А. Слупскага. Дадзе-ныя пубткацш, у яюх праудз1ва ашсвалюя быт, погляды I гюторыя беларускага народа, абуджат у жыхароу Беларус1 щкавасць да псторьп I культуры свёй Айчыны.
У 1889-1990 гг. пад рэдакцыяй М. Доунар-Запольскага 1 пры актыуным удзеле У. Зав1тне-в1ча 1 М. Шахава был1 выдадзены два нумары «Календара Пауночна-Заходняга краю». У вы-данш змяшчауся цэлы шэраг артыкулау па псторьп 1 этнаграфп Беларуси друкаватся беларус-юя пест 1 вершы. Беларусь пауставала у ¿х як щ-кавы самабытны край са сваёй шматвекавой гю-торыяй, культурай 1 моцным духоуным патэн-цыялам. Дзякуючы кемл1васц1 1 таленту яго вы-дауцоу, «Каляндар Пауночна-Заходняга краю» дайшоу да шырокай грамадскасц1 I карыстауся сярод яе вялшай папулярнасцю [3, с. 8].
Значны уплыу на фармаванне беларускай нацыянальнай щэ1 аказала I этнаграф1чнае вывучэн-не беларуск1х зямель, якое актыв1завалася у 7080-я гг. XIX ст. Публшацьп М. Н1к1фароускага, I. Сербава, М. Янчука Я. Раманава 1 ¿ншых да-следч^1кау стал1 пацмуркам для стварэння менав1та нац^1янальнай канцэпц^11 г1сторы1 Беларуси
Заключэнне. Так1м чынам, нелегальныя публшацьп беларуск1х рэвалюцыйных народн1-кау, а таксама публ1кацы1 у легальным друку прадстаушкоу беларускай л1беральнай ¿нтэл1ген-цьи, погляды якой был1 бл1зк1м1 да народнщюх, зраб1л1 вел1зарны уплыу на абуджэнне у бела-руск1м грамадстве ц1кавасц1 да м1нулага роднага краю I залажыл1 падмурак для фармавання г1старычнага 1 пал1тычнага ментал1тэту наступ-нага пакалення беларускай ¿нтэл1генцы1, якая узняла сцяг беларускага адраджэння у пачатку XX ст. 1х погляды на м1нулае Беларус1 стал1 асновай для беларускай нац^гянальнай г1старыя-графп, якая фармавалася у гэты перыяд.
Л1таратура
1. Публицистика белорусских народников: нелегальные издания белорусских народников (18811884) / сост. С. X. Александрович, И. С. Александрович. - Минск: БГУ, 1983. - 133 с.
2. Лосинский, Н. Революционно-народническое движение в Белоруссии, 1870-1884 гг. / Н. Лосинский. - Минск: Наука и техника, 1983. -223 с.
3. Гануш, А. М1трафан Доунар-Запольсю / А. Гануш, П. Кручак. - Мшск: Выд-ва «Геронт А», 1995. - 31 с.
Паступу 02.04.2010
