Научная статья на тему 'ПРОБЛЕМЫ ЭТИКИ В ПОЭЗИИ МУБОРАКА ВАХОНИ'

ПРОБЛЕМЫ ЭТИКИ В ПОЭЗИИ МУБОРАКА ВАХОНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
137
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭТИКА / ВООБРАЖЕНИЕ / СУФИЗМ / РАЗУМ / ТЕРПЕНИЕ / БОЖЕСТВЕННЫЙ ШАРМ / БРАТСТВО / ИСКРЕННОСТЬ / ТРУДОЛЮБИЕ / САМОСОЗНАНИЕ / ВОСПИТАНИЕ

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Гулхасан Мирхасан

Статья посвящена проблемам этики в философии Муборака Вахони. В его концепции затрагиваются некоторые этические принципы, в целом он призывает к самопознанию, трудолюбию, щедрости, верности данному слову, воздержанию от отрицательного высказывания по отношению к другим национальностям. Основными категориями воспитания в концепции Вахони выступают разум, терпение, братство, верность, преданность, искренность, трудолюбие, самосознание и др.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF ETHICS IN THE POEMS OF MUBARAKI WAKHANI

The article is about issues of ethics in the philosophy of Mubarak Wathena. His concepts cover some ethical principles and on the whole it focuses on self recognition, hardworking, generosity, to stand for one’s word and self control from negative depiction of other nationals. The main category of education of the concepts of Wakhani includes, intellect, tolerance, brotherhood, righteousness, dedication, sincerity, hard work, and self consciousness.

Текст научной работы на тему «ПРОБЛЕМЫ ЭТИКИ В ПОЭЗИИ МУБОРАКА ВАХОНИ»

МАСОИЛИ АХЛОК ДАР ШЕЪРИ МУБОРАКИ ВАХОНИ

Гул^асан Мир^асан

Инcmumymu фалсафа, cuè'cammuHocû ва yy^y^u Академияи илмуои 4yM%ypuu Тоцики^он

Ковишхои илмй нишон доданд, ки донишманди точик Амиpбек Абибов [2] ва баъдан олиму мухаккики шинохта А.Е.Беpтелс аз аввалинхо шyда доиp ба осоpи адабй ва илмии Мyбоpаки Вахонй маълумот додаанд [1]. Аммо мазмуну мухтавои осоpи y то хануз мавpиди пажухиши чиддй каpоp нагиpифта, пахлухои ахлокии осоpаш аз чониби мухаккикин бозтоби гyстypда наёфтааст.

Даp низоми таълимоти мазохиби исмоилия ахлок як чузъи таpкибии хикмати амалй хисоб мешавад, ки вазифааш «донистани масолехи xаpакати иpодй ва афъоли сонеъи навъи инсонй буд, баp вачхе, ки муаддй бувад ба низоми ахволи маош ва миоди эшон ва муктазои pасидан ба камоле, ки мутаваччеханд ба суи он» [5, с. 26]. Аз ин тавзехи вазифа, ки анчом доданаш ба ахлок вогyзоp шудааст, чунин муайян мегаpдад: Ахлок «илмест, ки бо он нафси инсонй хулке иктисоб тавонад каpд, ки чумлагй афъол, ки ба иpодаи у аз у содиp шавад, чамил ва махмуд бувад.

Пас мавзуи ин илм нафси инсонй бувад, аз он чихат, ки аз у афъоли чамил ва махмуд бошанд ё кабех ва мазмум содиp тавонад шуд ба хасби иpодаи у» [5, с. 27].

Файласуф хул^о чун дигаp донишмандон феъли нафси хаёл шyмypдааст. Тибки акидаи у, тавхид ба сypати амали озод ва иxтиёpи иpодаи махз, мустакил аз Худо аст. Аммо ин амали озод ба василаи боби вилоят ва чаббоpи олам, ки даp талаби ин ^p будаанд, сypат мегиpад:

Матлуб гаp оpиф шудани нафси хаёле, Даp боби вилоят.

Акли куллу андаp pаxи Ч,аббоp баpомад, Хохй ба xаpам pоxпайи чустани даp бош, Даp ёб Мyбоpак.

Махмуд Мухаммад талаб ин коp баpомад. Матлуб баp аз он шуд [4, 121].

Даp фалсафаи исмоилия илми ахло^о тахкики нафси инсон дониста, пеш аз хама кувваю кобилиятхои (аффектхои) нафсpо аз нигохи pавонй-pyxй медонанд. Ва чун фаъолияти маъpифатй бояд тахкик шавад, он вазифаи гноселогияpо анчом медихад ва танхо хангоми баppасии масъалаи тахзиби ахлок он ба ичpои вазифаи аслии худ, яъне таpбияи хулк машгул мешавад. Хдмин тавp, илми ахлок (этика) хамзамон вазифаи сегонаpо, ки мавзуъи тахкики илмхои психология, гносеология ва этика мебошад, анчом медихад. Даp таносуби чанбахои гуногуни илми ахлок, психология ва гносеология баpои махз худи илми ахлок (этика) заминаи назаpиявй хисоб мешаванд.

Аз нуктаи назаpи мyтафаккиpони гузаштаи мо, «хулк малака бувад нафсpо» [5, с. 109] ва «малака кайфияте бувад аз кайфияти нафсонй ва ин мохияти хулк бувад»[5,

с.109] ва «тахзиби ахлок ва иктисоби фазоил..... амpи суноист»[5, с.195], яъне «хеч кас

баp фазилат мафтyp набошад, чунон ки хеч офаpидаpо наччоp, ё котиб, ё сонеъ наофаpидаанд» [5, с. 199], аммо «касеpо аз pyи хилкат кабули фазилат осонтаp бувад ва шаpоити истеъдод даp у бештаp» [5, с. 199]. Бинобаp ин толиби фазилатpо баp афъоле, ки он фазилат иктизо кунад, икдом толиби фазилатpо баp афъоле, ки он фазилат иктизо кунад, икдом мебояд намуд то хайъату малака даp нафси у падид ояд, ки иктидоpи у баp асдоpи он афъол баp вачхи камол ба сухулат бувад (ва) он гох ба самти он фазилат мавсум бошад [5, с. 200]. Бесабаб нест, ки баъзе аз хукамо ин саноатpо тибби pyxонй меноманд «чунон ки даp илми тиб айдоли изолати амpоз ба зид кунанд, даp тибби нуфус изолати pазоил хам бо ачдоди он pазоил бояд каpд [5, с. 65].

Назаpияи фитpй, сиpиштй (модаpзод) будани ахлок баpои Насpиддини Тусй китоби «Ахлоки Носиpй»-pо ба хукамони кухистон мухташами исмоилй кобили кабул набуд, зеpо даp сypати эътиpофи фитpй будани хулк окилон ба адаб омухтани кудакон ва тазиби

аxлоки чавонон машFyд намешyданд. Ба фикри y, «агар ихмоди таъдиб ва сиёсат накунанд ва зимоми хар кас ба дасти табъи y диханд, хама умр бар ходате, ки муктазои мизочи y бувад, дар асд ё он чи араз шуда бошад ба иттифок, бимонад...» [5, с. 116].

Дар заминаи чунин тарзи гузориш ва мухокимаи масъадаи мавриди бахс, Насириддини Тусй рисодат ва хадафи асдии идми аxлок (этика)-ро аз исдохи нуксони нафс ва тахзибу такмиди xyлки инсон иборат донистааст. Ин нукта масъадаи назариявии аxдок (этика)-ро ба амади тарбия (дидактика) мепайвандад, ки зухури онро дар тасаввуф метавон дид. Баъзе суфиён хатто тасаввуфро бо аxдок айният додаанд. Дар осори муаллифони суфй ва асархои нависандагони берун аз масдаки тасаввуф масъалахои аxдокй акнун на дар колаби мафхумхои мучарради аклонй, балки дар шакди андарзу насихатномахо тавассути хикоятхои пандомези бадей ифода гардида, шуури оммаи мардумро васеътар фаро гирифт.

Ба вусъати интишори шуури аxдокй ва xyсyсияти оммавй пайдо кардани он мусоидат кард. Осори зиёди адабй дар мавзуи аxдок таъдифшуда, дадеди боэътимодест, ки казияи мазкурро исбот xохад кард.

Мубораки Ваxонй дар афкораш масъалахои аxлокиpо даxд намуда, инсони берун аз чомеъ ташаккудёбандаро бидуни xислатхои ботиниаш тасаввур накардааст. У узлатнишинй иxтиёp кард, ва бо пеши xyд хадафгузошт, ки кодир будани инсонро дар идроку шиноxти одам, идора намудани xеш бо андухои амадан собит намуд. Вай узлатнишиниро на факат ба xотиpи таквияти нафси xyд ба васидаи ибодат, балки бахри такмиди xеш жтиёр кард. Мустакидияту хадафи тахкики оламу атроф уро ба хунархои навозандагй, наччорй ва ситорашиносй касб кардан расонид, ки баъдан ба манфиати аъзои чамеъа расид.

Дини исдом ба принсипу категорияхои аxдокии мавчуда мазмуни нав, нормахои аxдокиpо такмид баxшида, ба мохияту хадафхои арзишмандтар расонид. Ин гуна таъдимоти ичтимой - аxдокй бо гирифтани чанбаи динй-мазхабй дар рохи инкишофи xyдомyзй, xyдогохии хар як инсон таъсир дигар мерасонд. Аxлоки динй бо такя, бо рахнамой ва истифода аз усулхои аклонй метавонад, дар фаъодияти амадии хар як инсон накши бештар дошта бошад.

Муборак ба хамин гуна андеша мухити маънавй ва аxлокй некукориро таргиб ва кобидияту аклу тааммудро ситоиш мекард. Вай инсонро бо рохи чустучуи доимии xyдомyзию xyдогохй, бунёди хаёти идеадй, омyxтани идму дониш ва хунархои гуногун ташвик намудааст.

Саодати хакикй дар акоиди аxлокии Мубораки Ваxонй расидан ба маъбуди пок аст. Вай инсонро ба кушишу кобидият дарёфтан, ба некукорй эътимод доштан тадкин мекунад, ки оxиpаш ба саодат расидан аст. Дар табакаи чамоат саодатро аз мавкеи манфиатхои хаётй ва вобаста ба шароити зиндагии xyд пайдо мекунад. Пас бояд xyлоса кард, ки саодат мафхуми нисбист ва он ба œxra ичтимой ва муносибатхои хаёти чамъиятивобастагй дорад.

Ба баxтy саодат, xyшбаxтйба аклу xиpад ва андyxти дониш адокаманд медонад. Инсон ба воситаи дониш, аклу заковат мохият ва сабаби пайдоиши чизхоро дониста мегирад, ки ин дар нихояти кор рохи дарки одами хастй мегардад: Сатхеанд бар ин нукта матдаб зи хуруфон, Шуд нукта бар ин харф, ки шодию гам омад. Дарф аст хичоби хараму пардаи исмат, Аклу xиpадy фахм дар у мустаман омад [4].

Fояи марказии фадсафаи аxлокии Мубораки Ваxонй ин афзалияти xиpад ва ишк бар масоиди шаръй донисташуда, ба кавли у танхо бо аклу xиpад дарк каардани хакикат мумкин аст. Дарки хакикат, зотан дарки некию мехрубонист ва xиpади инсонй мушовири дид буда, инсонро аз зулмот ба суи нур рахсипор мекунад. Аммо дарки ин нукта душвор хам бошад, диди инсон ба маъонй даст меёбад: Дар назди xиpад машварати дид хама савдост, Андеша аз он руст, ки дид дар гами пайдост. То хар чи кадар нур буд зулматаш аз мост,

Душвор гар ин нукта бувад, дар бари маъност [4].

Дар консепсияи аxлокии Муборак инсони заминй бо талкини xyшаxдокии у дар хаёти реалй тачассум ёфтааст. У инсонро маxлyки очиз надониста, балки мавчудоти дорои зарраи нури идохй ва мавчудоти олию мукаммади табиат фахмидааст. Вай тамоми он чизхои дар табиат олию мукаммали табиат фахмидааст. Вай тамоми он чизхои дар табиат мавчудбударобарои xyшбаxтии инсон мухайё шуда ва xизматpасон медонад.

Ба андешаи мо, Мубораки Ваxонй дар зери таъсири чараёни навафдотуния, ирфони суфия, фадсафаи чараёни исмоидияи акидахои аxлокии пешкадам баён намудааст, ки имруз низ арзишманд ва кобили кабул мебошанд.

Фикри пешкадами мутафаккир дар xyсyси дарки мохияти Худо омиди хавасмандкунанда буд, зеро у инсонро дар пеши Маъбуди пок хакиру нотавон хисобида бошад хам, бо вучуди ин, ба диди мардуми маъю ноумед умеду боварй мебаxшид: «Идохо, панох аз ту мечуем, дутфу ато аз карами ту мепуем, чунки оростай халимй ва чунки парастидаи каримй ва офариди дyзаx ва бихиштро ва нигоштаи xyй ва сириштро. Нест тихй дyзаx аз осиён ва нест бихиштат xодй аз рахматгузидагон. Меандозй ба дyзаx онро, ки ту рондай ва медихй чой дар бихишт онро, ки ту xондай. Ва агар боз дорй аз маъсият чи онро, ки гадат кунад ва агар ба заддат рахнамои. Якеро меронй ва жтиёр додй, ки ту медонй ва дониши банда маъсият аст ва дониши ту хама чуду рахмат аст»; Чуз нест зи маъсият сарои мавчуд, Дар дониши банда ин хама буду набуд. Дарчанд кабо ба душ дорад гадат аст, Иддо караму ато гар аз тарфи ту буд [6].

Мутафаккир ба масъадаи мазаммати миллатпарастй саxт диккат дода, чй дар тагаззуд ва чй дар достонхову маснавихои xyд пай дар пай ба ин масъада боз гаштааст. Азбаски у хамаи пайгамбаронро аз як гавхар (аз як рух) хисоб мекунад, бинобар ин таъкид бар он дорад, ки хеч як миддатеро, ки пайгомбару китоб доранд, куфр ё кофир гуфтан дуруст нест.

Чдхон бандаю офаринанда уст, Накуист к-аз кардааш хар чй xост. Бад-у куфр гуи, ки миддат бувад, Туро кур бар айби xyд чашми чон [4].

Мубораки Ваxонйтаъкид дорад, ки бикуш то миддатеро бад магуй ва нашояд, ки бади миддате намой. Аввад куфру вучудатро нобуд соз. Агар дид аз кайди у рахо додан натавонй, якин, ки дар сайди у уфтодй. Бикуш, забонро бар таъни миддате макушой: Бар аз хеч миддат нагуем баде, Худо карда бар вай, надорам хадде. Ба кавл аз Худо он, ки инкор кард, Ба xyд куфр пайвасту куффор кард. Нашояд, Муборак, бади кас намуд, К-аз аввад тавон кушт куфри вучуд [4].

Файласуф дар асархои xyд xонандаpобаpои шиноxт ва маърифати xyд ва Ходики xyд, одами сагир ва одами кабир, максуд аз офариниш, шукру сипосгузорй, бандагй, намоз ва ниёз, сидк ва сафо, рахмат, мехр, вафо, сабр, истикомат, yxyвват, истигно, дурустй, бандагй даъват кардааст.

Дар мавриди тавсифи вафо ва сафо мегуяд: Идохо, вафо пешагорам кунй, Ба дутфу ато кирдигорам кунй. Тавонй кунй пешаи мо вафо, Чу xохй, ки каблан ту дори ато [7].

Мабдаъ ва маншаъи таъдимоти аxлокии Мубораки Ваxонй холухиммати бандагй буд, ки аз кирдигори одам таваккуъ дорад:

Идохо, баландам гар химмат дихй, Чуз аз ту наxонам, гар узлат дихй. Тавонй химмат аз мо, ки сози баланд,

Чи хохй касат ганчу узлат даванд [7].

Яке аз нишонахои назариявй ва амалии орифон дар рохи расидан ба сонеи олам гайрат ва сафо мебошад. Аз руи ин амал файласуф одамонро ба худшиносй хидоят намуда, мегуяд, ки аз гайрат агар дилам сафо шавад, он вакт ба ахдхои монеъи олам вафодор мешавам ва он вакт дили ман манзилгохи кирдигори олам хаст: Илохо, зи гайрат дилам кун сафо, Ки бо ахдхои ту бандам вафо. Тавонй, ки касро сафо дил кунй, Чу хохй, бар он дил, ки манзил кунй [7].

Дар мисоли насихат ба фарзандаш гуфтааст, ки: Фарзанди манй, агар насихдт шунавй, Дидам хама зишту некй кирдори худй, Зинхор макун баде, зиёнат нарасад. Дарёб зи ман хамин нишонат, ки расад. Пас, чумла паси насихати нек раванд, Бад чист, чу куфл аз забонат бикашанд [4].

Ё худ:

Азизо, дар чахон тухми наку пош! Агар шарм аз бадй дорй, наку бош [4].

Мутафаккир бо тачрибаи бой зиндагиро хаматарафа санчида ва икрор мешавад, ки ба гайр аз некй ба фармони худовандй хеч чизи дигар кабул намешавад: Дар таманнои чахон полудам андар неку бад, Чуз наку чизе надидам, к-у ба фармон рафт-рафт [4].

Мубораки Вахонй ба мукобили хар гуна низоъи тоифавй хаст ва тарафдори сулху дустии халоик мебошад:

Накуст хар чй намудй Худой дар олам, Ба хеч тоифае нест мучиби адву низоъ [4].

Дар хамаи даврахо инсоният ба мехнат ва мехнатдустй эхтиёч дошта ва онро як кори хайр ва бунёдй медонист. Мехнати хар инсон ба мисли хикмати ишки Фарход аст, ки у ба василаи захмату мехнат, мухаббаташро ба Ширин тараннум кард, то инки барои дигарон намунаи ибрат шуд:

Ширинталабона бош Фарход, Дар водии матлаб аст устод. Хохй намак аз лабони ширин, Дарёб, ки кандан аст бунё [4].

Хдмин тарик, масъалаи ахлок дар ашъори ин мутафаккир то як андоза васеъ аст. Дар осори у масъалахои ахлокие чун ахду вафо, зорию ниёз, мазаммати кибру гурур, бухлу хасад, ситоиши некуй ва некукорй, иффату покизагй, шарму хаё, донишу хикмат андухтан, пархезкорй, танкиди миллатпарастй ва монанди ин мавкеи асосй ишгол кардаанд.

Адабиёт:

1. Бертельс А.Е. Журнал народов Азии и Африки, 1961. №2. С. 234.

2. Абибов А. Аз таърихи адабиёти точик дар Бадахшон. Душанбе, 1971.

3. Насриддини Тусй. Афсоф-ул-суф. Техрон, 1375.

4. Мубораки Вахонй. Девони куллиёт (дастхат бо хатти форсй).

5. Насриддини Тусй. Ахлоки Носирй. Техрон, 1380.

6. Мубораки Вахонй. Х,очот ва муночот, 1315\1900 (бо хатти форсй).

7. Мубораки Вахонй. Толиб-ул-матлуб, 1316\1901 (бо хатти форсй).

ПРОБЛЕМЫ ЭТИКИ В ПОЭЗИИ МУБОРАКА ВАХОНИ

Гулхасан Мирхасан

Статья посвящена проблемам этики в философии Муборака Вахони. В его концепции затрагиваются некоторые этические принципы, в целом он призывает к самопознанию, трудолюбию, щедрости, верности данному слову, воздержанию от отрицательного высказывания по отношению к другим национальностям. Основными категориями воспитания в концепции Вахони выступают разум, терпение, братство, верность, преданность, искренность, трудолюбие, самосознание и др..

Ключевые слова: этика, воображение, суфизм, разум, терпение, божественный шарм, надменность, братство, терпение, верность, преданность, искренность, трудолюбие, самосознание, воспитание.

ISSUES OF ETHICS IN THE POEMS OF MUBARAKI WAKHANI

Gulhasan Mirhasan

The article is about issues of ethics in the philosophy of Mubarak Wathena. His concepts cover some ethical principles and on the whole it focuses on self recognition, hardworking, generosity, to stand for one's word and self control from negative depiction of other nationals. The main category of education of the concepts of Wakhani includes, intellect, tolerance, brotherhood, righteousness , dedication, sincerity, hard work, and self consciousness.

Key words: ethics, imagination, sufism, intellect, tolerance, divine charm, modesty, Brotherhood, righteousness, dedication, sincerity, hard work, self consciousness, education.

Сведения об авторе: Гулхасан Мирхасан - соискатель Института философии, политологии и права Академии наук Республики Таджикистан, тел.: (+992) 93- 500- 57 -90, e-mail: Gulhasan@rambler.ru

Information about the author: Gulhasan Mirhasan, researcher, Institute of Philosophy, Political Science, and Law, Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, phoneq.: (+992) 93- 500-57, e-mail: Gulhasan@rambler.ru

ГНОСЕОЛОГИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ФАХРИДДИНА ИРАКИ

Назриева Ойниёл Шарифовна

Финансово-экономический институт Таджикистана

Имя персидско-таджикского философа средних веков Фахриддина Ираки остается малоизвестным современному читателю философской литературы. Хотя для современников это имя значило много, его книги изучались вплоть до 17 века и считались одними из основных в системе суфизма и исламского образования. Ираким была создана интегрированная система, соединяющая в себе учения Газзали о любви и Ибн Араби о «единстве бытия» («вахдат аль-вуджут»). Он также был высокоодаренным поэтом, воспевавшим в своих произведениях суфийские ценности и видение мира суфием как Любовь и Озарение, как следование Пути, приводящему к Единению с Возлюбленным.

В российской историко-философской литературе основное внимание обращалось на такие философские школы средневекового Востока как перипатетизм, ихван ас-сафа, в определенной мере суфизм и исмаилизм. Это было связано и с определенным европоцентризмом российского историко-философского сообщества (а именно эти школы подверглись наиболее значительному влиянию древнегреческой философии), так и с идеологической установкой на более углубленное изучение материалистических доктрин. Лишь в последние полтора десятилетия предпринимаются попытки серьезного академического изучения направлений калам, ишрак, вахдат аль-вуджут. В связи с этим

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.