Научная статья на тему 'ПРИОРИТЕТНОЕ БУДУЩЕЕ НАЦИОНАЛЬНОГО САДА ТАДЖИКИСТАНА'

ПРИОРИТЕТНОЕ БУДУЩЕЕ НАЦИОНАЛЬНОГО САДА ТАДЖИКИСТАНА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
32
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭКОСИСТЕМЫ / ХРЕБТЫ / ПРИРОДНЫЕ ПАМЯТНИКИ / МИНЕРАЛЬНЫЕ ВОДЫ / ЛЕДНИКИ / ОСАДКИ / ОХРАНА ПРИРОДЫ / ГОРНЫЕ ЛЕСА

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Маджидов О.Ш., Мухаббатов Холназар

В статье рассматриваются современные состояния развития Таджикского национального парка. Здесь авторы на основе имеющегося материалы и своих исследований выдвигают ряда предложений по улучшению состояния парка. Эти предложения в основном направлены на то, чтобы в перспективе как можно больше привлекать внимание туристов и путешественников из за рубежа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRIORITY FUTURE OF TAJIKISTAN NATIONAL GARDEN

The article examines the current state of development of the Tajik National Park. Here the authors, on the basis of the available materials and their research, put forward a number of proposals for improving the condition of the park. These proposals are mainly aimed at attracting the attention of tourists and travelers from abroad as much as possible in the future.

Текст научной работы на тему «ПРИОРИТЕТНОЕ БУДУЩЕЕ НАЦИОНАЛЬНОГО САДА ТАДЖИКИСТАНА»

Gulayozov Majid Shonazarovich - Executive Director of the Research Center for Ecology and Environment of Central Asia (Dushanbe), tel.: (+992)915901113, E-mail: majid1983@mail.ru

Kobuli Zainalobuddin Vali - Doctor o f technical sciences, pro fessor, Corr. Member o f the National academy of sciences of Tajikistan, tel.: (+992)934406504, E-mail: kobuliev@mail.ru

Yaoming Li - Dr., professor of the Xinjiang Institute of Ecology and Geography, Chinese Academy of Sciences, tel.: (+86) 9917885307, E-mail: sds@ms.xjb.ac.cn Kodirov Anvar Saidkulovich - Candidate of Technical Sciences, Director of the Center for Innovative Development of Science and New Technologies of the National Academy of Sciences of Tajikistan, tel.: (+992) 938301983, E-mail: as.kodirov@gmail.com

ПЕШОМАД^ОИ АФЗАЛИЯТНОКИ БОГИ МИЛЛИИ ТОЧИКИСТОН

Мацидов О.Ш.

Академики милии илм^ои Тоцикистон Му^аббатов Х.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

Боги миллии Точикистон - соли 1992 бо максади хифзи манзарахои беназири баландкуххо, олами наботот ва хайвоноти онхо, ки бисёр намудхои эндемикхоро дар бар мегирад, таъсис дода шудааст. Мохи июни соли 2013, дар ичлосияи 37-уми ЮНЕСКО, Боги миллии Точикистон ба Фехристи мероси чахонй шомил карда шуд. Х,амин тарик, пас аз ёдгории таърихй ва фархангии "Саразм", "Боги миллии Точикистон" дуввумин ёдгорй дар кишвари мост, ки ба руйхати ин созмони машхури чахонй шомил шудааст. Боги миллй координатхои географии зеринро дар бар мегирад: -нуктаи шимолтарин E 73°31 '00'', N 39°28'00''; -нуктаи чанубтарин E 72°45'20''; N 37°33'45''; -нуктаи гарбтарин E 71°02'00''; N 38°45'00''; -нуктаи шарктарин E 73°35'30''; N 39°03'30''

Дар шимол, сархади Боги миллии Точикистон (минбаъд БМТ) бо сархади давлатии Чумхурии Киргизистон рост меояд. Дар гарб, он пас аз каторкуххо бо сорили чапи дарёи Муксу то куллахои Северцов ва Пулисангин дар нохияи Чиргатол мерасад. Дар гарб, сархдди он бо худуди парваришгохи Сангвор ва хочагии чангали Тавилдара рост меояд. Минбаъд он то ба баландии 3059 м бо агбахои Пида, Вишхарв, Курговад ва дехаи Пшихарви нохияи Ванч мебарояд. Дар чанубу шарк марзхо водии Ванч ва дарёи Язгуломро пайравй мекунанд. Сархади чанубии БМТ аз дараи Бартанг, то дехаи Барчадив, аз ин чо то куллаи Патхори нохияи Шугнон гузашта сипас то кули Сабзкул (Яшилкул) мерасад. Дар баробари сархади шаркии худ, он дар шимол аз каторкухи Аличури Шимолй гузашта, сархади каторкухи Пшарт ва водии Пшартро убур карда, аз он чо тавассути кухи Сафедкух (Окбайтал) ба самти шарк, бо сохили кули Ховаркул (Карокул), сипас ба водии кухи Маркансу то агбаи Кизил-Арт дар сархади давлатии Точикистон бо Киргизистон рафта мерасад.

Барои мукоиса чойгиршавии масохати Боги миллиро, дар чадвали 1 пешкаш менамоем.

Чадвали-1

№ Минтака Масохати минтака (км2) Масохати БМТ (км2) Бо фоиз аз ЧТ (%) Бо фоиз дар худуди ВМКБ ва нохияхо(%)

1 Чумхурии Точикистон 141377 26116,71 18,47

2 ВМКБ 62898 22351,46 15,80 34

3 Сангвор 5954 3066,13 2,17 51

4 Лахш 4580 699,12 0,50 15

Дар расми-1 харитаи Чумхурии Точикистон ва сархади БМТ нишон дода шудааст.

Расми-1. Хаpитаи саpxади БоFи Миллии точикистон.

БМТ кисмати баландтаpини Точ^^то^о бо мачмуаи ёдгоpиxои табий, фаpxангй ва таъpихй даp баp мегиpад. БоFи миллй мухити васеъи баландкуххо, водии зебоманзаpи Сангвоp, кулхои Ховаpкyл CKаpокyл), Сабзкул (Яшилкул) ва Саpез, e^top^^x^ Академияи Илмхо ва Тpанс-Олойpо бо куллахои баландтаpини Осиёи Маpказй: Исмоили Сомонй (номи пешинааш кyллаи Коммунизм 7495 м.), Сино (номи пешинааш Ленин -7134 м) ва куллаи Озодй (номи пешинааш Коpженевская 7105 м), п^яхи азими Федченко, чашмаи обхои гаpми минеpалй, кpатеpxои метеоpит ва яке аз калонтаpин Fоpxо даp Осиёи Маpказй даp баландии 4100 м, инчунин генофондхои авлодони pастаниxои кухии доpои ахамияти чахони доштаpо фаpо мегиpад.

БМТ мачмуахои баpчастаи табиии Помиppо мyаppифй мекунад, ки он куххои азимpо бо системахои баландтаpини кухии Осиёи Маpказй ва чахон мепайвандад: Хиндукуш даp чануб, Kаpокоpyм ва Химолой даp чанубу шаpк, Кэнлун даp шаpк, Помиpy-Олой даp шимол ва Паpапамиз (Паpопаниз, Паpапанис) даp Fаpб. БоFи миллй як кисми минтакаи географии Пом^и Маpказй ба хисоб pафта кисми шимолии Помиpи Шаpкй, кисми шаpкй ва кисми чанубу шаpкии минтакаи Раштpо низ фаpо мегвдад.

Ба ин минтака системаи катоpкyxxои азим аз шаpк ба Fаpб кадкашида, бо водихои чyкypиашон то 3000 метpа аз xамдигаp чудо мешаванд, хос аст. Куххои баланд бо куллахои зиёда аз 7000 м баланди дошта, ки пвдяххои азим пушида шудаанд, инчунин суффакуххо ва хавзахои саpбаста бо кулхои аксаp Fизогиpиашон пиpяхй хусусияти хоси БоFи миллй мебошанд. Боpишот ва xаpоpати хеле пасти зимистон боиси яхбандии амики замин мегаpдад. ТаFиpёбии баланди xаppyза ва солонаи xаpоpат даp якчоягй бо инсолятсияи (чаpаёни pадиатсияи офтобй ба сатхи Замин) шадид ва бодхои доимй, мухити ин минтакаи баландкyxpо ташкил медихад.

Пиpяхxои Помиp масохати зиёда аз 8000 км фо даpбаp мегиpанд ва онpо аксаp "Маноpаи обй" -и Осиёи Маpказй низ меноманд, ки 80% -и онхо даp дохили БМТ чойгиpанд. Яке аз калош^ин пиpяхи Осиёи Маpказй, пиpяхи Федченко, аз чумлаи даpозтаpин ва яке аз калонтаpин п^яххои чахон даp нимкyppаи шимолй буда, даp каламpави БМТ чойгиp аст. Пвдяхи Федченко инчунин бyзypгтаpин пвдяхи шакли водигй буда, даpозиаш 77 км, баpаш

о

аз 2 то 3 км, масохаташ 1000 км ва Fафсиаш то ба 1000 м баpобаp мебошад. Пиpяхи Федченко даp баландихои аз 2900 м то 6200 м чойгвд шуда, аз таъсвди таFиpёбии иклим он низ кохиш ёфта истодааст. Бо мукоиса аз дигаp пиpяхxои даp Помиp чойдошта, он яке аз камтаpин пиpяхxоест, ки ба таFиpёбии иклим тобоваp ба хисоб меpавад. Аз таъсиpи гаpмшавии глобалй аз соли 1933 инчониб, забонаи пвдях 1 километp акибнишинй намудааст, ки он боиси аз даст pафтани зиёда аз 2 км ях гаpдид, ки ин 5% аз хачми умумии пиpяхpо даp баp мегиpад. Аммо нисбат ба дигаp пиpяхxои обшавандаи Помиp, ки даp тули 20 соли ох^ то 30-35% , ба мисли пвдяххои Хиндукуш ва Алп кохиш ёфтаанд, нисбатан кам аст.

Даp кисми шаpкии БМТ пиpяхи Гpyмм-Гpжимайло (даpозиаш 37 км, масохат 143 км2)

чойгвд аст. Пиpяхи Гаpмо, ки даp байни катоpкyxxои Рудаки 9 (Пётpи Якум) ва Даpвоз ^ 2 ЧOЙгиp буда, даpозии он 30,4 км ва масохати беш аз 114 км ^о ташкил медихад. П^яххои

БMT ба обанбоpи азимчуссаи оби тозаи яxшyдаpо шабохат доpад, ки даp амал манбаи асосии ба об таъминкунии маpдyми Осиёи Mаpказй ба хисоб меpавад.

Оби аз ин пиpяxх,о ба даpёи Ому чоpишаванда баpои нигох доштани сохахои хаётан мухими Ч,yмхypих0и Точикистон, Узбекистон ва Typкманистон ба монанди; кишоваpзй, саноат, мохидоpй, гидpоэнеpгетика ва Fайpахо истифода бypда мешаванд. X£p сол ба хисоби миёна 26-28 км оби нушокии тоза аз Помвд чоpй мешавад, ки бештаpи он аз худуди БоFи Mиллй саpчашма мегиpад. Х,ол он, ки даp ягон кишваpи дигаpи Осиё чунин минтакаи сеpоб вучуд надоpад.

Mанзаpаи умумии pелефи БоFи миллиpо катоpкУххои Aкадемияи илмхо, Пушти Олой, Tочваp (Белеулй), Бабpгyзаp (Зyлyмаpт), Aличypи Шимолй, Ванч, Язгулом, Рушон ва Даpвоз муайян мекунанд.

Помиpи Шадкй даp ин минтака сyффакyхест, ки аз сатхи бахp даp баландии аз 3600 то 6000 м чойгвд буда, даpёхои он аз водихои даp баландихои аз 3500 м то 5000 м чоpй мешаванд. Баъзан пахноии водихои даpёхо ба монанди MypFоб ва Aличyp аз 10 то 15 км меpасад.

Кисми Fаpбии БMT, даp мукоиса бо кисми шаpкиаш бо даpёхои тезоб ва даpахои доpои нишебихои баланд фаpк мекунад.

Кисми ба нохияи Cангвоp таалукдоштаи БMT боз як генофонди мухим аст; он "чангалхои меваи чоpмаFЗм-pо, ки ба гypУхи даpаxтони мевадихандаи ёбой мансуб аст, даp баp мегиpад. Ин даpаxтони мевадиханда хамчун махсулоти асосии xУpока ва омили бехдошти табиати мазкyp, даp шаpоити дигаpгyншавии иклим ба хисоб меpавад.

Бyзypгтаpин кулхо даp ин худуд: Каpокyл бо масохати 364 км2 даp баландии 3914 м аз сатхи бахp (чyкypиаш ба 236 м баpобаp аст), Cаpез бо масохати 88 км ва даp баландии 3255

3 2

м, (хачмаш 17 км ва чyкypиаш 505 метp) ва Яшилкул 35,6 км даp баландии 3720 м (минтакаи истифодаи махдуди иктисодй) ба ба хисоб меpавад. Кули Каpокyл ва Cаpез аз чихати бyзypги ва хачми об калонтаpин кулхои Помвд ба шyмоp меpаванд. Илова баp ин даp худуди БоFи миллий зиёда аз 1100 кулхои xypдy калони дигаp мавчуданд, ки баландии миёнаи онхо ба хисоби миёна аз сатхи бахp ба 4374,2 м меpасад.

Каpакyл пас аз кулхои кУхсоpи Тибет ва Титикака, яке аз баландтаpин кулхои калони минтакаи кУхсоp даp микёси чахон ба хисоб меpавад,.

Кули Cаpез бyзypгтаpин манбаи оби тоза даp Точикистон ва Осиёи Mаpказй ба хисоб pафта он даp байни катоpкУххои Myзкyл ва Aличypи Шимолй даp минтакаи асосии БMT чойгвд аст. Он яке аз офаpидахои чолиби табиат ба хисоб меpавад. Даp натичаи, заминлаpзаи нухбаллаи шаби 18-19 февpали соли 1911, ки яpчи калоне фаpомада мачpои даpёи MypFобpо баст, ки он боиси пайдошавии саpбанди Усой, баландтаpин саpбанди табий даp чахон (567 м) гаpдид. Даp натича оби даpё даp паси саpбанд Fyн шуда кули Cаpез пайдо шуд. Кул якчанд дехахоpо панах намуд, ки якеи он хамноми кул, дехаи Cаpез буд.

БMT -яке аз минтакахои баландтаpини сайёpаи мо бо баландтаpин катоpкУххо (то 7495 м, куллаи Cомонй) ва сеюм (пас аз боFхои Cагаpмата ва Нанда Деви даp Х,имолой) боFи баландкух ба хисоб меpавад.

Mанзаpахои баландкухи минтака бо ландшафтхои бехамтоии xyд фаpк мекунанд. Унсypхои асосии манзаpаи онхо шаклхои классикии pелефхои баландкух, пиpяxхои бyзypг, кулхои xypдy калон мебошанд. Хусусияти xоси ин минтака омезиши куххои баланд бо миёнакуххо мебошад.

Aз pyи бозёфтхои бостонй худуди БоFи миллй маpкази т-укмихои pастанихои Fалладона, зиpоатхои лубиёгй, даpаxтони мева (чоpмаFЗи чангалй) ба хисоб меpавад. БMT даp хифзи ин заxиpахои генетикй, ки баpои бехтаp намудани истехсоли махсулоти xypоквоpй ва амнияти озyкавоpй даp муддатхои тулонй мухиманд, сахм мегyзоpад.

БMT ба афзоиши саpшyмоpи гусфандони Mаpко Поло (яке аз бyзypгтаpин намуди гусфанд даp микёси чахон) бо тамоми шаpоитхо баpои зист мухайё мутобик аст. Инчунин имконият хаст, ки саpшyмоpи бабpи баpфй аз нобудшавй эмин дошта, баpои зиёдшавии он мусоидат намояд.

Заминхои БMT ба тавpи зайл таксим шудаанд.

Mинтакаи асосй: 1685411 га, ки он 64,6% масохати БMT-pо ташкил медихад.

Минтакаи истифодаи анъанавй: 127665 гектар ё 4,9% майдони гизои истеъмолй барои чорво. Ин минтака маргзорхои алафзор ва чарогоххои баландкухро дар бар мегирад.

Минтакаи истифодаи махдуди иктисодй: 740198 гектар ё 28,3% масохати БМТ-ро ишгол карда майдони фаъол мебошад ва кисматхои нозуки минтакаро дар бар мегирад. Рушди махдуд дар он сурат ичозат дода мешавад, киба шарте ки он ба арзишхои Боги миллй халал нарасонад.

Минтакаи фарогати: 58400 гектар ё танхо 2,2% майдони БМТ ишгол намуда, имкон медихад, ки корхои истирохатй ва сайёхй ба рох монда шуда барои чойгир кардани иншоотхои ёрирасон шароит фарохам оварад. Дар харита таксимоти минтакахои БМТ дар харитаи оварда шудааст.

Тибки Карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 11 июни соли 2001, № 253, барои

1. Раёсати минтакавии Боги миллии Точикистон барои Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон - 2235149 га

Нохияи Ванч - 270000 га

Нохияи Рушон - 350000 га

Нохияи Шугнон - 128100 га

Нохияи Мургоб - 1 487049 га

2. Маъмурияти минтакавии Тавилдараи Боги миллии Точикистон - 306 613 гектар.

3. Маъмурияти минтакавии Лахши Боги миллии Точикистон бошад ба 69.912 гектар баробар аст.

Агар барои Осиёи Марказй иклими минтакаи баландкух хос бошад, ки тобистони салкин, иклими сахт(кахратун) ва зимистон камбарфи дорад, пас барои Боги Миллй хароратхои хеле паст, радиатсияи баланди Офтоб (инсоляция), хавои хунук ва тобистони кутох хос мебошад. Дар ин чо харорати пасттарин дар мохи январ дар баландии 4000 м аз сатхи бахр, (зиёда аз -60°С, зимистони 1959 дар Булункул), баландтарин дар мохи июл дар баландии 3700 м, + 31°С ба кайд гирифта шуд. Харорати миёнаи мохи гармтарини июл аз 10 то 13°С; хунуктарин, январ -18 то -25°С.

Дар Помири Шаркй микдори миёнаи солонаи боришот аз 63 то 117 мм, дар холе, ки хачми шадиди солона аз 21 то 159 мм мебошад. Дар Помири Гарбй микдори боришот дар нишебихои шамолпанах аз 300 то 500 мм ва дар нишебихои шамолрас то 1200-1800 мм зиёд мешавад. Дар кисми шимолу шаркии БМТ бориши солона аз 1500 то 1600 мм мерасад. Микдори нихоии боришот дар минтакаи пиряхи Федченко ба хисоби миёна 2234 мм ба кайд гирифта шудааст. Дар кисми шимолии пирях дар баландии 4300 м боришот нисбати кисми чанубй хеле камтар аст.

Таксимоти боришот дар фаслхои сол нобаробар аст. Дар кисми гарбии Помир боришот асосан дар зимистон ва аввали бахор, дар шарк бошад микдори зиёди боришот дар фасли

бахор ва тобистон ба назар мерасад. Дар мачмуъ, такрибан 24% боришоти солона дар давраи тирамоху зимистон ва дар фасли бахору тобистон бошад то 76% рост меояд. Боришоти ками барф дар фасли бахор ва тобистон низ ба назар мерасад. Бояд кайд кард, ки микдори боришот вобаста ба чойгиршавии водихо ва самти бод гуногун пахн шудааст.

Кабати мавсимии барф дар бисёр чойхо то охири апрел ва баъзан то аввали мохи май боки мемонад. Дар баъзе чойхо, вобаста аз умки нишебй, кабати барф то 15-25 май боки мемонад. Умуман, дар минтака кабати нобарори барф хос аст. Гафсии он бо баландй меафзояд. Дар мавзеъхои баланд, асосан дар нишебихои шимолй, барф метавонад тамоми сол бокй монад.

Кариб тамоми сол дар Боги миллй боди шадид мевазад. Ингуна бодхо ба водихои васеъ аз гарб ба шарк, ба монанди водии Маркансу назаррасанд.

Аз сабаби радиатсияи шадиди Офтоб, иклими хушк, харорати паст ва боришоти махдуд ин худуд биёбони сарди баландкух хисобида мешавад: харорати миёнаи солона аз сифр паст аст, амплитудаи тагирёбии харруза то ба 30°С мерасад; танхо 40-80 рузи бидуни сармо; барф метавонад хатто дар тобистон дар баландии зиёда аз 3000 м борад ва якчанд руз бокй монад. Шароити обу хаво бо сабаби баландй хеле фарк мекунад. Дар тобистон харорати хаво барои хар 100 м баландй 0,5°С паст мешавад.

Аз худуди БМТ садхо руду дарёхои хурд мегузаранд, ки онхо шохобхои якчанд дарёхои бузурги Помир ба монанди Гунт, Бартанг, Язгулом, Ванч ва Обихингоб ба хисоб мераванд. Дарёхои калони минтакаи дохилии Боги миллй: Аличур, Марджаной, Катадара, Пахчаков, Кокуйбел, Мургоб, Танимас, Беландкиик, Акчилга, Карачилга, Белеулй, Маркансу, Сауксой ва гайра бо дарозии умумии зиёда аз 1500 км дар бар мегирад.

Дар БМТ чашмахои зиёди геотермалй, радонй ва гидросулфидй мавчуданд. Маъруфтарини онхо; Модиян, Суман, Узюк мебошанд. Гармчашмахо чойхои истирохатй ва табобатй барои сайёхон ва мардуми махаллй мебошанд.

Дар кисми марказии он чангали ахён, дар нишебии куххо ва доманаи куххо аз хисоби микдори зиёди намй пахн шудааст. Аз растанихо алафи парии даштй ва пиёз бештар во мехуранд.

Дар Помири Марказй 639 намуди растанихо муайян карда шудааст. Оилахои калонтарини онхо; галладонагихо (Poaceae) ва карамбаргхо (Brassicaceae) мебошанд. Пас аз он зироатхои лубиёгй (Fabaceae), гулхои гулобй (Rosaceae), растанихои борй (Boraginaceae), мехчагулхо (Caryophy llaceae), растанихии савсан (Lamiaceae), растанихои лилия (Liliaceae), ва дигар намудхо чой доранд.

Дар худуди Боги миллии бошад беш аз 2100 намуди растанихо меруянд, ки аксари онхо эндемикй ва нодир мебошанд.

Экосистемахои биёбонхои баландкух дар баландии 2800 то 4500 метр аз сатхи бахр дар кисми шаркии Боги миллй мавчуданд (такрибан 11 500 км ё 44%). Растанихои бештар пахншуда ин: терескен (Eurotia ceratoides), сабус (Artemisia pamirica, A. korshinskyi), аджания (Ajania tibetica), алафи пар (Stipa glareosa), ва гайра мебошанд.

Дар кисми гарбии Боги Миллй экосистемаи чангал вомехурад, ки дар он растанихои дарахтони мевагй ва буттамева хукмфармост. Себхои ёбой (Malus sieversii), ноки точикй (Pyrus tadshikistanica), ноки бухорой (Pyrus bucharica), чормагз (Juglans regia), гелоси точикй (Cerasus tadshikistanica), олу (Prunus darva domestica) darvasica), бодом (Amygdalus bucharica), бодоми Вавилов (Amygdalus vavilovii), дулонаи понтикй (Crataegus pontica), дулонаи туркистонй (Crataegus turkestanica) ва зирк бештар пахн шудааст.

Мохии кухии усмонй (Schizopygopsis stoliczkai) дар Точикистон танхо дар Помир ёфт мешавад. Дигар намуди он дар сохилхои дарёхои Х,инд ва Брахмапутра ва дар баъзе дарёхои баландкухи Тибет во мехурад. Навъхои ин намуди мохи дар дарё ва кулхои БМТ мавчуданд. Ин намуд мохихо ба сардихо хеле тобовар буда, дар баландихо мутобик шуда сернасланд ва ахмияти бузурги илмй ва иктисодй доранд (мохидории варзишй, мохипарварй). Шаклхои гуногуни зергуруххои мохии усмонй таваччухи онро ба илм, алахусус дар заминаи тахкикоти эволютсионй зиёд мекунанд.

Лучмохии карокулй (Nemachilus stoliczkai lacusnigri) як зернамуди эндемикй аст. Он аз зергуруххои дигари лучмохии тибетй (Nemachilus stoliczkai) бо шакли сар ва каноти дарозтар

фарк мекунад. Дарозии он аз 10 см зиёд нест, ин намуд дар кули ^арокули шуроб зиндагй мекунад.

Дар Боги миллй 162 намуди паррандахо зиндагй мекунанд, ки 25 намуди он тамоми сол мукимй мебошад. Паррандахои ин чо аз чихати лонасозй бо орнотофаунаи Тибет монандй доранд. Дар ин минтака якчанд намудхои эндемикй маскунанд.

Бисёр намудхои паррандахои БМТ ба Китоби Сурхи Точикистон дохил карда шудаанд. Ба инхо пеш аз хама: мургобихои кухй (Anser indicus), грифи химолой (Gyps himalayensis), каргаси ришдор (Gypaetus barbatus), укоби тиллой (Aquila chrysaetus), кабутари барфй (Columba leuconota) ва гайра дохил мешаванд.

Олами хайвоноти мухрадори ба хушкии БМТ хеле хос буда, бо олами хайвоноти Тибет ва кисман бо олами хайвоноти Тиёншони Марказй монандии зиёде дорад. Аз 85 намуди ширхурон, ки дар Точикистон зиндагй мекунанд, 33 намуди он дар худудй БМТ вомехуранд. Ба ин пеш аз хама: гурги помирй (Microtus juldaschi), сугури сурх (Marmota caudata), харгуши толай (Lepus tolai pamirensis), паланги барфй (Panthera (Uncia)), укоби кухй (Mustella altaica subsp.), гурги тибетй (Canius lupus laniges), рубох (Vulpes vulpes ferganensis), гурбаи обй (Lutra lutra), хирси малла (Ursus arctos isabellinus), охуи сибирй (Capra sibirica) ва гайрахо дохил мешаванд, ки дар баландихои аз 3200 то 4500 м зиндагй мекунанд.

Аз руйхати дар боло овардашудаи хайвоноти ширхур, харгуши толай ва гусфанди кухй ё Марко Поло мутаносибан намудхои эндемикй мебошанд.

Гусфанди Марко Поло калонтарин зергуруххои гусфандони вахшй дар чахон, ба хисоб меравад. Дарозии шохи он ба 152 см мерасад, ки ин гайриоддй аст. Х,атто як маротиба гусфандеро шикор кардаанд, ки дарозии шоххои он ба 168 см баробар буд. Он ба Китоби Сурхи Точикистон хамчун зергурухи архар шомил карда шудааст. Дарозии бадани он то 150 см ва вазнаш то ба 200 кг ва хатто аз он бештар аст.

Ин гусфандони кухй танхо дар Помир пахн гаштаанд ва дар баландихои аз 3200 то 4500 м чаро мекунанд. Дар каламрави Боги миллй кариб 5000 саршумори он дар силсилакуххои Пшарт, Аличури Шимолй, Музкул, Зулумарт ва Паси Олой зиндагй мекунанд. Дар Боги Миллй барои чарои гусфандон дар тамоми фасли сол шароит мухайё аст.

Бисёр намудхои ширхурон, ки дар Боги миллй зиндагй мекунанд, ба Китоби Сурхи Точикистон шомил карда шудаанд: Намуди хирси малла (Ursus arctos isabellinus), шутурмори дарёи (Lutra lutra), силовсини туркистонй (Uncia) ва гурги вахшии осиёй (Cuon alpinus) хамчун хайвоноти хавфи нобудшавидошта ба кайд гирифта шудаанд.

Чинак ё шутурмори дарёи (Lutra lutra) дар Помири Гарбй, дар сохили дарёи Панч ва шохобхои он, ки аз мохй бойанд, пахн шудааст. Тавассути дарёхои Гунт, Бартанг ва Обихингоб онхо ба БМТ ворид мешавад. Оид ба шумораи онхо маълумоти дакик вучуд надорад.

Паланги барфй дар баландихои аз 1500 то 4500 м зиндагй мекунад, ки асосан бузони кухи, гусфандони Марко Поло ва дигар хайвонотро шикор мекунад. Тибки баъзе хисобхо, шумораи умумии паланги барфй дар Помир бештар аз 200 ададро ташкил медихад.

Саги вахшии осиёй (Cuon alpinus) -ро дар Помир низ вохурдан мумкин аст. Эхтимол меравад, ки дар гузашта сагхои вахшии осиёй гох-гох ба Помири Шаркй мухочират мекарданд. Аммо, то хол ягон маълумоти илмй дар ин бораи вучуд надорад.

Дар натичаи тадкикотхои геологй, ва харфиётхои бостонй дар ин макон бокимондахои шахракхои гуногунро, ки таърихашон ба асри 11 мансубанд, пайдо намуданд. Х,атто дар баъзе чойхо ёдгорихоеро дарёфт намуданд, ки масохати он тамоми дехаро дарбар мегирифт ва дорои иншооти калони чамъиятй, бинохо, роххо ва хатто хаммомхо буданд. Инхо бокимондахои шахракхои конканхо дар Бозор-Дара, Зурчерсек, Ак-Ч,илга ва Сасик мебошанд. Дар ин мавзеъ, бокимондахои коркарди нукра, ки дар асри 11 истихроч карда мешуд, дарёфт гардид.

Х,амин тавр дар худуди Боги миллии Точикистон бисёр намунахои нодири олами набототу хайвонот ва ёдгорихои таърихию бостонй ошкор шудаанд, ки хифзи онхо на ин ки барои насли хозира, балки барои наслхои оянда ахамияти нихоят бузурги илмию таърихи дорад.

АДАБИЁТ

1. Таджикистан: природа и природные ресурсы. Изд. "Дониш", Душанбе. 1982.

2. Насимович А.А. Природные заповедники и сохранение эталонов естественных экосистем. В книге: человек, общество и окружающая среда. / А.А.Насимович - М., 1973.

3. Исследования гор. Вопросы географии. Т. 137, М., 2014.

4. Реймерс Н. Ф. Природоползование. / Н. Ф.Реймерс М., "Мысль", 1990.

5. Селиванов Р. И. Природа и природные ресурсы Таджикистана. / Р. И. Селиванов - Душанбе. 1958.

6. Мухаббатов Х., Ниёзов А. Худудхои табии махсус хифзшавандаи Точикистон. Душанбе. 2018

ПРИОРИТЕТНОЕ БУДУЩЕЕ НАЦИОНАЛЬНОГО САДА ТАДЖИКИСТАНА

В статье рассматриваются современные состояния развития Таджикского национального парка. Здесь авторы на основе имеющегося материалы и своих исследований выдвигают ряда предложений по улучшению состояния парка. Эти предложения в основном направлены на то, чтобы в перспективе как можно больше привлекать внимание туристов и путешественников из за рубежа.

Ключевые слова: экосистемы, хребты, природные памятники, минеральные воды, ледники, осадки, охрана природы, горные леса.

PRIORITY FUTURE OF TAJIKISTAN NATIONAL GARDEN

the article examines the current state of development of the Tajik National Park. Here the authors, on the basis of the available materials and their research, put forward a number of proposals for improving the condition o f the park. These proposals are mainly aimed at attracting the attention o f tourists and travelers _ from abroad as much as possible in the _ future.

Key words: ecosystems, ridges, natural monuments, mineral waters, glaciers, precipitation, nature protection, mountain forests.

Сведения об авторах:

Маджидов О.Ш. — заведуш отделном географии Национального академии наук Таджикистан.

Мухаббатов Холназар - доктор географических наук профессор кафедры туризма и методики преподавания географии Таджикского государственного педагогического университета им.С.Айни. 734003, РТ, г.Душанбе, пр.Рудаки 121.

About authors:

Majidov O.Sh. - Head of the Department of Geography of the National Academy of Sciences of Tajikistan.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Mukhabbatov Kholnazar - Doctor of Geographical Sciences, Professor of the Department of Tourism and Methods of Geography Teaching of the TSPU named after S.Aini. 734003, RT, Dushanbe, 121 Rudaki Eve.

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА ПО МАРШРУТУ ТАДЖИКСКОЙ ЛИНИИ ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ

Симоилбеков А., Мамадризохонов А.

Хорогский государственный университет им.М. Назаршоева

Современный туризм является одной из ведущих и наиболее динамичных отраслей мировой экономики и за быстрые темпы он признан экономическим феноменом столетия [1,2]. Эта отрасль сегодня рассматривается как источник финансовых доходов бюджетов всех уровней, средство повышения занятости и качества жизни населения, основа для рациально-экономического развития региона и страны в целом. Исследование последних лет показало, что современный туризм вследствие значительного мультипликативного эффекта выступает в роли катализатора социально-экономического развития территорий, способствуя при этом улучшению качества жизни местного населения [1]. Эффективное налаживание этой отрасли может сыграть важную роль в решении социальных проблем, обеспечивая создание дополнительных рабочих мест, рост занятости экономически активного населения и повышение его благосостояния [3]. Более того, являясь одним из важных направлений оживления экономики, он оказывает стимулирующее воздействие на развитие таких сфер

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.