CC BY
42
42
НАУКА И СОВРЕМЕННОСТЬ - 2013
ди щ1ыналъэм къызэрахьам папщ1э. Шэч хэлъкъым мыбдежым Нэгумэр нэхъыбэу зэгупсысар диным лъэпкъым къыхуихьа зыужьыныгьэр арауэ зэрыщытым. Алыджхэм къахьа диныр зэхэзыкъута муслъымэн диным езым и тепщэныгьэр адыгэхэм я деж щигъэбыдэн папщ1э, абы алыджхэм лъэпкъым кърага диныр «мамырыгьэ зыпылъ лэжьыгъэ искусствэмрэ гъэсэныгъ-эмри» зыдрагъэхьащ. Мис аращ мыбдежым Нэгумэм игу къеуэр. А псоми драгъэгупсыс К1ыщокъуэм и «Лъапсэ» романным къыхэмып1иик1ыщэу, ауэ купщ1эшхуэ хэлъу къыщигъэлъэгъуа геплъэгъуэ ц1ык1ум.
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Бакова З. Х. Кабардинская литература как предмет преподавания. -Н.: Полиграфсервис и Т, 2009. - 195 с.
2. Бакъ З. Лъапсэр псэм и гъунэгъущ // Адыгэ псалъэ. - 1996.
3. Къэжэр Хь. Уэрэд щ1аусыр. - Налшык: Эльбрус, 2008.
4. Къэжэр Хь. Хэкум и уэрэд дахэ // Адыгэ псалъэ. - 1998. - июлым и 22.
5. К1ыщокъуэ А. Лъапсэ: Роман. - Налшык: Эльбрус, 1994. - Н. 400.
ПРИМЕР ЕДИНСТВА ЧЕЛОВЕКА И ПОЭТА
© Бакова З.Х.*, Мамирешева М.Т.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Статья посвящена жизненному и творческому пути поэта А. Кешо-кова и подготовлена на одном из государственных языков РФ - черкесском (кабардинском).
Творчество Алима Кешокова было стремительным движением, тесно связанным с его судьбой, с общественно-идеологической и литературной жизнью нашей страны в ХХ в. А. Кешоков не имеет двух биографий - биографии житейской и биографии писательской. Он являет собой пример единства человека и поэта. Жизнь и поэзия сливались у него в одно целое. Факты жизни становились у Кешокова фактами творчества. В свою очередь, поэзия определяла его судьбу.
ШУМ ЛЪЭСЫР ГЪУЭГУМ ЩЫДЭМЫХЪУ
Сэрщ зи вагуъэ имыжынур -Сыхьэт махуэм къыдалъхуар.
К1ыщокъуэ Алим
Юыщокъуэ Алим Пщымахуэ и къуэр 1914 гъэм Щхьэлыкъуэ къуажэм къыщалъхуащ. Зэра1уэтэжымк1э, Алим и адэ Пщымахуэ хьилмышхуэ и1ащ,
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа.
* Магистрант.
дин щ1эныгъэф1 бгъэдэлъащ. А зэманым мыдрисэр арат адыгэхэм щ1эныгьэ нэхъ къызыщ1ахыфу я1эр. Пщымахуэ Адыгейм и Хьэкурынэхьэблэ къуажэм дэт мыдрисэм зыкъомрэ егъэджак1уэу щы1ащ. Аращ Алим и анэ Куэз къы-щиц1ыхуауэ щытари. Л1эужьыр бжьиблк1э мауэ, жи1ащ адыгэм. Адэм и хьилмыр, Пщымахуэрэ Куэзрэ яку дэлъа зэхущытык1э дахэр, ц1ыхугьэр я бынхэми къащтащ. Пщымахуэ сыт щыгъуи хущ1экъурт и бынхэм щ1эныгъэ зэрыратыным. Зэщхьэгъусэхэм Къэбэрдейм къагьэзэжри зэман заул дэк1ауэ, 1914 гъэм дунейм къытехьащ я щ1алэ ет1уанэр, адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ К1ыщокъуэ Алим.
И щ1алэр еджэным зэрыхуэпабгъэм гу лъызыта адэм Алим ц1ык1у щ1эныгъэ игьуэтын папщ1э сытк1и дэ1эпыкъуащ. Алим и акъыл зэрыубы-дыгъуэм къиц1ыхуауэ щытащ къэбэрдей усак1уэ Щоджэнц1ык1у Алийрэ абы и ныбжьэгъуф1 Л1ыгъур Ибрэхьимрэ. Ар къыщыхъуар 1926 гъэрщ, Алим Бахъсэн дэт школ-интернатым щеджэну щагьэк1уарщ.
Алим и гъащ1э гьуэгур зыубзыхуа 1уэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къэплъытэ хъуну къыщ1эк1ынщ ар Бахъсэн щеджа илъэсхэр - 1926-1931 гъэ-хэр. Сыту жып1эмэ абы и егъэджак1уэхэм ящыщт абы щыгъуэ адыгэ усыгъ-эм и усак1уэшхуэ Щоджэнц1ык1у Алий. А зэманыр игу къигъэк1ыжурэ, езы Алим итхыжащ: «Япэ зыщ1ам т1у ишlаш жызы1а усак1уэшхуэм имыщ1эу жи1акъым. Лъагъуэ пхышыныр 1эджэк1э нэхъ гугъущ, ар гъуэгужь хъужа нэужь урик1уэным нэхърэ. Щоджэнц1ык1у Алий хиша лъагъуэращ дэ гъу-эгушхуэ тхуэхъуауэ дызытетыр...». Мы псалъэхэр къызыхэтха «Зи лъэ-рыгъыпс т1ыгъа» тхыгъэм Юыщокъуэм игу къыщегъэк1ыж япэ и усэхэм ЩоджэнЦыкТур зэрыригъэджауэ щытар. Алий еджак1уэ ц1ык1ухэм диктант яригъэтхыу тетрадхэр щыхихым, Алим и тетрадым и усэхэр дилъхьэри иритащ. Мис ар езы Юыщокъуэм къызэри1уэтэжыр: «Ет1уанэрей махуэм ди тетрадхэр къытхуигуэшыжын хуейти, сыгузавэу сыщыст. Тетрадыр зейм занщ1эу иритыжыртэкъым, къигъэтэджырти, зыдыщыуар жри1эт, нэхъ гу зылъитапхъэр гуригъа1уэт.
Сэ дапщэщ къызэджэну п1эрэ, жыс1эу зысп1ыт-зысхузу сыщыс щхьэк1э, псоми я тетрадыр яритыжыху, си гугъу имыщ1у къызблэк1-зблэк1ыжурэ, хэт сыт жри1энуми яжри1а нэужь, си дежк1э зыкъигьазэри си дамэм къыте1э-бащ: «Урокыр зэф1эк1мэ, зы дакъикъэк1э уэ къанэ», - жи1эри. Сэри нэхъеи-жу сыгузэващ, къызэгиин си гугъэу. Тетрадым сыдэплъэмэ, си усэри дэлъ-ыжкъым.
Уэзджынэ макъ къызэры1уу классым щ1эсыр зэрыщ1эхащ, абгъуэрынэ джэдык1эу сэр ф1эк1а къэмынэу. Алий и тхылъхэм хэлъа си усэр къищтэщ, сэ сызыдэс партэм къак1уэри къыдэт1ысхьащи, къызоупщ1:
- Мы зы усэра птхар?
- Нэгъуэщ1и си1эщ.
- Къащтэт-т1э, - жи1эри усэ зэрыстхэ тетрадыр с1ихри псоми еджащ, игу ирихь сатырхэр е псалъэ зырызхэр нэхъ хи1этык1ыурэ. Ит1анэ зыкъыс-хуигъазэри и 1эр си дамэм къытрилъхьащ:
44
БАУКА И CОBРБMБHHОCTЬ - 2013
АтЬ apaш: жыгым къыпык[э и yacэщ. Txъэм гъaш[э къуит. Уи aдэм eшxь yзэpыxъyжap ищГэмэ, гyф[энщ, - жepи.
Алий cэp щxъэкIэ жи^ щытхъушхуэт... «Жыгым къыпык[э и yacэщ» жы^и^ cэ зыxyэcxъap cи aдэpaщ [3].
Mil пcaлъэxэм, Алий тeyxyayэ итxыжa aдpeй и гукъэк[ыж шоми хы-долъaгьyэ Юыщокъуэм Шоджэнц[ыкIy Алий и eгьэджaкIyэшxyэy, литepa-гypэм и гъуэгушхуэм зэpытeyra лъaгьyэм япэ лъэбaкъyэxэp щичынымк[э ap дэЬпыкъуэгъуф! къыxyэxъyayэ къызэpилъытэp. И aдэ Пщымaxyэpэ Щод-жэнц[ык[у Алийpэ я нэ[э щ[этy eжьa roûTOp aдыгэ литepaтypэм шыхъуэш-хуэ xyэxъyaш.
И aнэ Куэзи, eзы Алим зэpитxыжымк[э, ц[ыxy хьэлэмэту щытaщ. Аp Адыгейм щыЬ Xьэкypынэxъэблэ къyaжэм щыщт. Алим и aдэ Пщымaxyэ дин [yэxyм щыxyeджap a жылэpaти, aбы щызэpыцIыxyayэ щытэщ. Куэз икъукЬ yнaгьyэ [yэxyм xyэ[экIyэлъaкIyэy, [эпщ[элъaпщ[эy, жьэpы[эзэpэ жьэнaxyэy щыгауэ жaIэжыpт. Бзыф къызыхэйл лъэпкъкIэ aбaзэxэти, къызы-xыxьa къэбэpдeйxэмpэ къызыxэкIaмpэ я хьэл-щэнхэм, ТуэхущЫфэхэм нэ-xъыф[y хэлъыф зэpигъэкIypт. И aнэм yэpэдy, пcaлъэ шэpыyэy, къeбжэк[ыy, x^^apy куэд ищГэу зэpыщытaм тeyxyayэ Алим итxыжaщ: «Сэ ycэбзэм и ЬфТым cыcaбий щ[ыкIэ гу xyэcщ[aмэ, тaypыxъxэмpэ xъыбapыжьxэмpэ та-cэy cыдaxъэxaмэ, ap зи фIыщIэp cи aнэpaщ» [3].
ИужькЬ Юыщокъуэ Алим Bлaдикaвкaз дэт пeдинстигyтым 1931 гьэм щIэтIыcxьaщ, ap 1935 гъэм къиyxpи, щЬныгъэ нэхъьщхьэ игьyэтayэ и хэку къигъэзэжpи, aдыгэбзэpэ ypыcыбзэpэ иpигъaджэy Haлшык ш^эж^щ. ИтЪнэ ap Mоcквa мaкIyэpи бзэ щIэныгъэмк[э acпиpaнгypэм щIотIыcxьэ. Ауэ зы илъэc нэхъ дэмык[ыу къигьэзэжын xyeй xъyaщ, cыгy жыпЬмэ, eзым зэpитxыжaмк[э, «унэм зым нэxъpэ зыф нэхъ цГыйуу шыпxъyитxyp щIэcт. Аxэp eгъэджэн xyem Си aнэм и зaкъyэ aбы пэлъэщынт? Бзы унэ дызыщ-Iэcpи щ[ыбышэ xъyaт къэуэпэнк[э уигъэшынэу. Къуэш нэхъыжьми дзэм къулыкъу щищIэpт. Аpaти, yнaгъyэ ¡уэхум cыпэpыyвэн xyeй xъyaщ» [3]'
1938 гъэм Алим Haлшык дэт Kъэбэpдeй-Бaлъкъэp щЬныгъэ къэxyтaк-¡уэ институтам и диpeкгоpy ягъэув. 1939 гъэ пщГондэ фIэк[a aбы щымыIayэ, дзэм къулыкъу щищЪну яшэ. Юыщокъуэ Алим и япэ ycэ тxылъыp 1941 гъэм къыдэкЬщ. Ауэ, зэpыжaIэщи, тхылъым гу щихуэнуи xyнэмыcayэ, Алим фpонтым [уохьэ.
Япэ мaxyэxэм къыщыщIэдзayэ и к[э дыдэм нэcыxy Юыщокъуэ Алим зa-уэм xэтaш. Xэтaщ пcэeмыблэжy и Xэкyp ихъумэжу. Аp япэ щГык[э pотэм и комaндиpy щытaщ. Иужьк[э 115-нэ шyyeй дивизэм - HaцдивизэкIэ зэджэу ш^ш - и офицepy xэтaщ. Иэхъ иужьы[уэк[э, ap зэpыycaкIyэp, TxaкIyэxэм я cоюзым зэpыxэтыp къaлъытэpи, фpонтым [утхэм пaпщIэ къыдэк[ «Сын отe-чeствa> ^erarn щылэжьэну яшaщ.
Зayэл[ IэнaтIэp къиухыу и унэ къигьэзэжa нэужьи, ap и шэм хэлъ лиге-paтypэм и гyp yтIыпщayэ хуэлэжьэну xyщIыxьэpкъым. Зayэм зэxикъyтa, зи
кадрхэри къызэмэщ1эк1 хъуа республикэр къэзы1этыжын ц1ыху щыпкъэ хуэныкъуэт. Арати, Юыщокъуэр республикэм щ1эныгъэ 1уэхухэмк1э наркому ягъэув. Илъэс зыт1ущ док1ри партым и Къэбэрдей обкомым идеологием-к1э и секретару хах.
1950 гъэм Алим илъэсищк1э щеджэну Москва аспирантурэм мак1уэ. А лъэхъэнэм К1ыщокъуэм и 1эзагъымрэ щ1эныгъэмрэ еш имыщ1эу хигъэхъ-уащ, тхыдэм, бзэм, эстетикэм нэсу щыгъуазэ зищ1ащ, тхэнуи нэхъ хущ1ыхь-эгъуэ игъуэтащ.
1953 гъэм Алим республикэм къегъэзэжри Министрхэм я Советым и председателым и къуэдзэ ящ1. Ауэ а лэжьыгъэм абы къаруушхуэ тригъэк1уа-дэрти, и талантыр нэсу къызэкъуихыну 1эмал игъуэтыртэкъым. Ар ф1ыуэ къызыгуры1уэж усак1уэр лъа1уэри 1959 гъэм къэрал къулыкъущ1ап1эм къы-1ук1ащ ик1и а гъэ дыдэм Къбэрдей-Балъкъэрым и Тхак1уэхэм я союзым и унафэщ1у ягъэуващ. А зэманым ирихьэл1эу К1ыщокъуэ Алим тхылъ зыбжа-нэ къыдигъэк1ат, «Хъуэпсэгъуэ нурыр» и к1эм нигъэблэгъат, Совет Союз псом къыщаЦыхуа тхак1уэ 1эзэ хъуат. Апхуэдэу щыт пэтми, къулыкъущ1э 1энат1эхэм къапэрык1а иужьщ абы и талантышхуэм зригъэшэщ1ыну къыщ-ехъул1ар.
Зэман док1ри, К1ыщокъуэр СССР-м и Тхак1уэхэм, РСФСР-м и Тхак1уэх-эм я союзхэм я правленэхэм и секретару хахри, Москва 1эпхъуэн хуей мэхъу. 1971 гъэм ар СССР-м и Литературэ фондым и тхьэмадэу ягьэув ик1и а къу-лыкъушхуэр зэрехьэ СССР-р зэтезыкъутэжа перестройкэм къыщ1идзэху.
1984 гъэм и ныбжьыр илъэс 70 щрикъум ирихьэл1эу К1ыщокъуэм Ленин орден къратащ. 1989 гъэм К1ыщокъуэ Алим къызэралъхурэ илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлЪу абы къыф1ащащ Социалист Лэжьыгъэм и Лыхъужь ц1э лъап1эр.
И псэр пытыху Алим и гур литературэм етауэ щытащ. Иужь илъэсхэм абы итхащ усэ, прозэ телъыджэхэр. Адыгэу Щ1ы хъурейм тетым набдзэ яху-эхъуауэ къэгьуэгурык1уа, адыгэ псалъэм и зэф1эк1ым дуней псор къыщ-1эзыгъэдэ1уфа тхак1уэшхуэр, и ныбжьыр илъэс 87-м иту, 2001 гъэм январым и 29-м дунейм ехыжащ...
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Бакова З. Алим Кешоков и современный литературный процесс. -Нальчик, 2007.
2. Бакъ З. Лъапсэр псэм и гъунэгъущ. - Налшык, 2010.
3. К1ыщокъуэ Алим. Хъыбархэр. - Налшык, 1999.
4. К1ыщокъуэ А. Лъапсэ. Роман. - Налшык, 2004.
5. Къэжэр Хь. Уэрэд щ1аусыр. - Налшык, 2008.
