CC BY
0YANGI OZBEKISTONDA OZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
PRESUPPOZITSIYA VA LINGVOKOGNITIV TAHLIL
Allaberganova Nilufar Matnazar qizi
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13944817
Annotatsiya. Ushbu maqola orqali biz presuppozitsiya hodisasi va ularning lingvokognitiv tahlil jarayonidagi xarakterli xususiyatlari, yashirin hukm turlari, lingvokognitiv tahlil va uning asosiy maqsadi, shuningdek, bu kabi yashirin taxminni o'rganish asosida biz umumiy bilimlar nutqni qanday shakllantirishi, tushunishni kuchaytirishi kabi masalalarga to'xtalib o'tdik.
Kalit so'zlar: lingvokognitiv tahlil, ekzistensional, faol presuppozitsiya, faol bo'lmagan presuppozitsiya, yashirin hukm, kognitiv psixologiya.
Abstract. Through this article, we will focus on issues such as the phenomenon of presupposition and their characteristic features in the process of linguocognitive analysis, types of hidden judgments, linguocognitive analysis and its main purpose, as well as how general knowledge shapes speech and strengthens understanding based on the study of such a hidden assumption. We did.
Keywords: linguocognitive analysis, existential, factive presupposition, non factive presupposition, implicit information, cognitive psychology.
Аннотация. В этой статье мы остановимся на таких вопросах, как феномен пресуппозиции и их характерные особенности в процессе лингвокогнитивного анализа, виды скрытых суждений, лингвокогнитивный анализ и его основная цель, а также то, как общие знания формируют речь и укрепляют понимание на основе по изучению такого скрытого предположения. Мы сделали.
Ключевые слова: лингвокогнитивный анализ, экзистенциал, активная пресуппозиция, неактивная пресуппозиция, имплицитная информация, когнитивная психология.
Presuppozitsiya tilshunoslik va kognitiv fanda muhim tushuncha bo'lib, asosiy bilim va taxminlar aloqa-munosabatni qanday shakllantirishi bilan ish olib boradi. Tilshunos olim M.Hakimov ta'kidlaganidek, "presuppozitsiya tushunchasi har qanday nuqt egasi uchun ma'lum bo'lishi mumkin, juda bo'lmaganda matndagi propozitsiyani mantiqiy tahlil qilish asosida presuppozitsiyani aniqlab olish mumkin bo'ladi"1. Ushbu maqola til va kognitiv jarayonlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirni o'rganadigan lingvokognitiv tahlil uchun presuppozitsiya hodisasining tabiati, uning mexanizmlari va oqibatlarini o'rganadi. Presuppozitsiya, asosan, so'zlovchi va tinglovchilar kommunikativ kontekstda baham ko'radigan yashirin ma'nolar va taxminlarni anglatadi. Masalan, "Javlon chekishni to'xtatdi" jumlasi Javlon chekishini taxmin qilishimizga asos bo'ladi. Ushbu yashirin taxminiy ma'nolar ko'pincha oddiydek ko'rinishi mumkin, lekin bu tipdagi yashirin hukm bayonotlarning talqiniga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ushbu hodisaning ham o'zichida turli xil ko'rinishlari mavjud, jumladan: • Ekzistensial presuppozitsiya (biror narsaning mavjudligini taxmin qilish): "Sovuq urush tugadi" jumlasidan " sovuq urush" bo'lganligi, "Mashina buzilib qoldi" jumlasidan esa "mashina mavjudligi" taxminlari anglashiladi.
1 Hakimov M., Gaziyeva M. Pragmalingvistika asoslari-Toshkent 2020, 113-bet.
"YANGI O'ZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
• Faol presuppozitsiya (jumlada ishtirok etgan "bilmoq", "tushunmoq", "xursandchilik" kabi fe'llarning mavjudligidan biror bir shaxs-narsa yoki voqea-hodisaning haqiqatligi anglashiladi):
"U do'stining kasal ekanligini tushunmadi" jumlasidan" do'sti kasal edi" yashirin hukmi, "Men uning turmushga chiqqanidan bexabarman" jumlasidan "uning turmushga chiqqanligi" haqidagi haqiqatni yashirin hukm orqali anglashimiz mumkin.
• Faol bo'lmagan presuppozitsiya (haqiqatni qabul qilish shart emas, ya'ni haqiqat bo'lmagan narsaga ishora qilingan taxmin. Masalan, "orzu", "tasavvur", "go'yo" kabi fe'llar keyingi gapning to'g'ri emasligiga ishora qiladi):
"Men boy bo'lishni orzu qilardim" jumlasi orqali "Men boy emas edim" degan presuppozitsiya anglashiladi, "Biz Londonda bo'lishni tasavvur qildik" jumlasi orqali "Biz Londonda emasmiz" tarzidagi inkor yashirin hukm anglashiladi2.
Presuppozitsiyaning ushbu turlarini tushunish ma'lumot qanday uzatilishi va tushunilishini tahlil qilish uchun juda muhimdir.
Presuppozitsiya hosil qiluvch asosiy birliklar:
Presuppozitsiya turli lingvistik birliklardan, jumladan, yordamchi so'zlar, fe'llar va ma'lum qo'shimchalardan kelib chiqadi3. Masalan, "Angliya qirolichasi tashrif buyurdi" degan gapda aniq tavsif Angliya qirolichasining mavjudligini taxmin qiladi. Ushbu taxminlarni qabul qilish va qayta ishlash bilan bog'liq kognitiv jarayonlar samarali muloqot uchun juda muhimdir. Bunda tinglovchilar kontekstdagi ishoralar va oldingi bilimlariga tayanib, yashirin hukmni keltirib chiqarishadi. Ushbu yashirin hukm asosida yuzaga kelgan ishonch muloqotning hamkorlik xarakterini belgilab beradi, bu yerda ham so'zlovchi, ham tinglovchi umumiy kognitiv makonda ishtirok etadilar. Agar taxminlar o'zaro tan olinmasa, tushunmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin, bu noto'g'ri muloqotga olib keladi.
Lingvokognitiv tahlil
Lingvokognitiv tahlil tilning nutqda qanday aks ettirilishi va fikrning shakllantirilishini tekshirish uchun lingvistik tushunchalarni kognitiv psixologiya bilan birlashtiradi. Ushbu yondashuv til materiallarini qo'llash asosidagi kognitiv jarayonlarga, jumladan, odamlar qanday qilib ma'no yaratishi va u asosidagi taxminlarni boshqarishiga urg'u beradi. Kognitiv tilshunoslik — til va ong o'rtasidagi munosabatlar muammolarini, dunyoni kontseptuallashtirish va turkumlashtirishda tilning rolini, kognitiv jarayonlarda va inson tajribasini umumlashtirishda, insonning individual kognitiv qobiliyatlari bilan bog'liqligini va til va ularning o'zaro ta'siri shakllarini o'rganadigan tilshunoslik yo'nalishi4.
Lingvokognitiv tahlilning asosiy jihatlaridan biri presuppozitsiyalarning nutq talqiniga qanday ta'sir qilishini tekshirishdir. Masalan, nutq bayon qiluvchining dastlabki bilimlari tinglovchilarga qanday ta'sir qilishini tushunish muloqotda kengroq kognitiv jihatlarni yoritishi mumkin. Ushbu sohadagi tadqiqotchilar ma'no yaratish uchun kontekst, ma'ruzachi niyati va tinglovchining holati kabi omillar qanday o'zaro ta'sir qilishini o'rganadilar.
2 https://www.slideshare.net/slideshow/types-of-presupposition-62498362/62498362
3
EypxaHOB 3angy^oxoH EaKnpoBHH Y3ÖeK TH^nga KyMaKHH^ap Ba y^apra Ba3H$agom Ke^nmHK^ap nparMaTHKacn (пpeсyппознцнон acneKT):®HTOfl.$aH.HOM.gHCC. - T., 2008. Nurmonov A. Ko'makchi konstruksiyalar presuppozitsiyasi// O'zbek tili va adabiyoti. 1986. 6-son.
Rahimov U. O'zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi: Filol. fan. nom. ... dis. avtoref. - Samarqand. 1994.
4 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kognitiv_tilshunoslik
YANGI OZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
Pragmatikada farazlarning qanday harakat qilishini anglash turli kontekstlarda implikatsiya, xushmuomalalik va ma'no nozikliklarini chuqurroq tushunish imkonini beradi. Bundan tashqari tilshunoslik sohasida presuppozitsiyaviy jihatlarni yana ham chuqurroq tahlil va talqin qilish nutq samaradorligiga sezilarli darajada ta'sir o'tkazadi.
Xulosa sifatida shuni ta'kidlab o'tishimiz mumkinki, presuppozitsiya - bu til va bilish o'rtasidagi murakkab munosabatlarni aks ettiruvchi muloqotning muhim jihati. Lingvokognitiv tahlil orqali bu kabi yashirin taxminni o'rganish asosida biz umumiy bilimlar nutqni qanday shakllantirishi, tushunishni kuchaytirishi va turli xil ta'lim sohalari haqida ma'lumot berishi haqida qimmatli tushunchalarga ega bo'lamiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Бурханов Зайдуллохон Бакирович Узбек тилида кумакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси (пресуппозицион аспект):Филол.фан.ном.дисс. - Т., 2008.
2. Hakimov M., Gaziyeva M. Pragmalingvistika asoslari-Toshkent 2020, 113-bet.
3. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kognitiv_tilshunoslik
4. https://www.slideshare.net/slideshow/types-of-presupposition-62498362/62498362
5. Nurmonov A. Ko'makchi konstruksiyalar presuppozitsiyasi// O'zbek tili va adabiyoti. 1986. 6-son.
6. Rahimov U. O'zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi: Filol. fan. nom. ... dis. avtoref. -Samarqand. 1994.
