Научная статья на тему 'ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИЗНАНИЯ СУДОМ ВЕДОМСТВЕННЫХ НОРМАТИВНЫХ АКТОВ'

ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИЗНАНИЯ СУДОМ ВЕДОМСТВЕННЫХ НОРМАТИВНЫХ АКТОВ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
62
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
ведомственный нормативно-правовой акт / судебная проверка законности ведомственного нормативно-правового акта / судебный контроль / административный суд / решение суда. / departmental normative legal act / judicial review of the legality of the departmental normative legal act / judicial review / administrative court / court decision.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Артиков Дилмурод

В статье проводится анализ категории «ведомственный нормативно-правовой документ», в том числе с точки зрения его специфики. На основе научных и правовых источников анализируются понятие и виды управления законностью ведомственных нормативно-правовых актов судебной администрацией. Научно-теоретический анализ работы по спору о ведомственном нормативно-правовом акте впервые в истории Узбекистана был проведен в 2018 году как самостоятельный судебный институт. В связи с национальным законодательством и правоприменительной практикой суд проанализировал особенности и виды проверки законности ведомственного нормативно-правового акта. В частности, по форме проверки судом законности ведомственного нормативно-правового акта на них даются определения авторства, как прямо, так и косвенно. Исходя из законодательства Республики Узбекистан, выделены особенности проверки судом законности ведомственного нормативно-правового документа. Судебные дела о признании ведомственных нормативно-правовых актов недействительными основываются на том, что в Республике Узбекистан и ряде зарубежных стран это осуществляется в рамках административного судопроизводства, т. е. субъект связан с административным правом.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL CHARACTERISTICS OF INVALIDATION OF DEPARTMENTAL NORMATIVE LEGAL ACTS BY THE COURT

The article analyzes the characteristics of invalidating departmental normative legal acts from a theoretical and legal perspective. The concept and types of analyzing the legality of departmental normative legal acts of the judicial administration are analyzed on the basis of scientific and legal sources. For the first time in the history of Uzbekistan, a scientific and theoretical analysis of the work on the dispute over a departmental normative legal act was conducted in 2018 as an independent judicial institute. In connection with our national legislation and law enforcement practice, the court analyzed the features and types of verification of the legality of the departmental normative legal act. In particular, according to the form of verification by the court of the legality of the departmental normative legal act, authorship is determined on them, both directly and indirectly. Based on the legislation of the Republic of Uzbekistan, the following features of the court’s verification of the legality of a departmental regulatory document can be distinguished. The decision in court cases on the recognition of departmental normative legal acts as invalid is based on the fact that in the Republic of Uzbekistan and a number of foreign countries this is carried out within the framework of administrative proceedings that the subject is connected with administrative law.

Текст научной работы на тему «ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИЗНАНИЯ СУДОМ ВЕДОМСТВЕННЫХ НОРМАТИВНЫХ АКТОВ»

UDC: 347.9 (042)(575.1)

Артиков Дилмурод

Тошкент давлат юридик университети катта укитувчиси

ИДОРАВИЙ НОРМАТИВ-УУЦУЦИЙ ^УЖЖАТНИ СУД ТОМОНИДАН ^АЦЩИЙ ЭМАС ДЕБ ТОПИШНИНГ

^УЦУЦИЙ ТАВСИФИ

Аннотация. Мазкур мацолада идоравий норматив-ууцуций уужжатни уациций эмас деб топиш-нинг узига хос хусусиятлари назарий-ууцуций жщатдан тащил цилинган. Жумладан, суд томонидан идоравий норматив-ууцуций уужжатнинг цонунийлигини текшириш тушунчаси ва турлари илмий уамда цонунчилик манбалари асосида урганилган. Идоравий норматив-ууцуций жужжат юзасидан ни-золашиш тугрисидаги ишлар мустацил суд иш юритуви сифатида Узбекистон тарихида 2018 йилда биринчи марта жорий этилганлиги илмий-назарий жщатдан асосланган. Миллий цонунчилигимиз ва ууцуцни цуллаш амалиётидан келиб чиццан уолда, суд томонидан идоравий норматив-ууцуций уужжат-нинг цонунийлигини текширишнинг узига хос хусусиятлари ва турлари таулилга тортилган. Жумладан, суд томонидан идоравий норматив-ууцуций уужжатнинг цонунийлигини текшириш шаклига кура бевосита ва билвосита турларга булиниб, улар юзасидан муаллифлик таърифлари келтирилган. Узбекистон цонунчилиги асосида суд томонидан идоравий норматив-ууцуций уужжатнинг цонунийлигини текширишнинг цуйидаги хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин. Идоравий норматив-ууцуций уужжатни уациций эмас деб топиш тугрисидаги ишларни судда куриш Узбекистон Республикаси ва бир цатор хорижий давлатларда айнан маъмурий суд иш юритуви доирасида амалга оширилиши ва мазкур мавзунинг маъмурий ууцуц билан боглицлиги асослаб берилган.

Калит сузлар: идоравий норматив-ууцуций уужжат, суд томонидан идоравий норматив-ууцуций уужжатнинг цонунийлигини текшириш, суд назорати, маъмурий суд, суд царори.

Артиков Дилмурод

старший преподаватель Ташкентского государственного юридического университета

ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИЗНАНИЯ СУДОМ ВЕДОМСТВЕННЫХ

НОРМАТИВНЫХ АКТОВ

Аннотация. В статье проводится анализ категории «ведомственный нормативно-правовой документ», в том числе с точки зрения его специфики. На основе научных и правовых источников анализируются понятие и виды управления законностью ведомственных нормативно-правовых актов судебной администрацией. Научно-теоретический анализ работы по спору о ведомственном нормативно-правовом акте впервые в истории Узбекистана был проведен в 2018 году как самостоятельный судебный институт. В связи с национальным законодательством и правоприменительной практикой суд проанализировал особенности и виды проверки законности ведомственного нормативно-правового акта. В частности, по форме проверки судом законности ведомственного нормативно-правового акта на них даются определения авторства, как прямо, так и косвенно. Исходя из законодательства Республики Узбекистан, выделены особенности проверки судом законности ведомственного нормативно-правового документа. Судебные дела о признании ведомственных нормативно-правовых актов недействительными основываются на том, что в Республике Узбекистан и ряде зарубежных стран это осуществляется в рамках административного судопроизводства, т. е. субъект связан с административным правом.

Ключевые слова: ведомственный нормативно-правовой акт, судебная проверка законности ведомственного нормативно-правового акта, судебный контроль, административный суд, решение суда.

Artikov Dilmurod

Senior Lecturer, Tashkent State University of Law

LEGAL CHARACTERISTICS OF INVALIDATION OF DEPARTMENTAL NORMATIVE LEGAL

ACTS BY THE COURT

Abstract. The article analyzes the characteristics of invalidating departmental normative legal acts from a theoretical and legal perspective. The concept and types of analyzing the legality of departmental normative legal acts of the judicial administration are analyzed on the basis of scientific and legal sources. For the first time in the history of Uzbekistan, a scientific and theoretical analysis of the work on the dispute over a departmental normative legal act was conducted in 2018 as an independent judicial institute. In connection with our national legislation and law enforcement practice, the court analyzed the features and types of verification of the legality of the departmental normative legal act. In particular, according to the form of verification by the court of the legality of the departmental normative legal act, authorship is determined on them, both directly and indirectly. Based on the legislation of the Republic of Uzbekistan, the following features of the court's verification of the legality of a departmental regulatory document can be distinguished. The decision in court cases on the recognition of departmental normative legal acts as invalid is based on the fact that in the Republic of Uzbekistan and a number of foreign countries this is carried out within the framework of administrative proceedings that the subject is connected with administrative law.

Keywords: departmental normative legal act, judicial review of the legality of the departmental normative legal act, judicial review, administrative court, court decision.

Бугунги кунда мамлакатимизда идоравий нор-матив-хукукий хужжатни кабул килиш тартиб-таомили такомиллашиб бормокда. Жумладан, маз-кур тартиб-таомиллар хам электрон форматга ут-казилмокда. Бирок, идоравий норматив-хукукий хужжатлар канчалик мукаммал булмасин, идора-вий норматив-хукукий хужжатларнинг конуний-лигини жисмоний ва юридик шахслар ташаббуси асосида суд томонидан урнатилган процессуал тартибда текширилиш имкониятининг мавжудли-ги жуда мухим ахамиятга эгадир. Бу оркали дав-лат хокимиятлари уртасида мувозанатни таъмин-лаш ва жисмоний ва юридик шахсларнинг хукук ва эркинликларини химоя килишга эришилади.

К. Бретсшнайдернинг таъкидлашича, суд на-зоратининг максади халкнинг демократик жа-раёнлардаги иштирокини саклаб колишдир. Суд назорати фукароларга уз хукукларини химоя ки-лишда хукуматга карши туришда мухим роль уй-найди [1].

Ушбу олимнинг фикрига кисман кушилган холда шуни айтиш мумкинки, жисмоний ва юри-

дик шахслар уз хукукларини суд оркали урнатилган процессуал тартиб асосида химоя килишини "хукуматга карши туриш" сифатида эмас, балки бузилган ёки дахл килинган хукук, эркинлик ва конуний манфаатларини тиклаш имконияти деб караш тугрирок булар эди.

Одил судлов маълум процессуал тартиб дои-расида, мустакил суд томонидан амалга ошири-лади. Одил судлов конституциявий, фукаролик, иктисодий, маъмурий ва жиноий суд ишларини юритиш тартибида амалга оширилиши мумкин.

Таъкидлаш жоизки, мустакил суд иш юри-туви сифатида Узбекистан тарихида 2018 йилда биринчи марта жорий этилган маъмурий суд иш юритувининг хукукий табиатини тушуниш бора-сида бахс-мунозарали масалалар мавжуд. Жумла-дан, маъмурий суд иш юритувининг суд назора-ти билан нисбати мавзуси купгина олимларнинг бахс-мунозарасига сабаб булган масала хисобла-нади.

В.А. Ржевский ва Н.М. Чепурнова суд назорати ва одил судлов каби суд фаолиятининг турла-

рини (шаклларини) катъий равишда бир-биридан кескин фарклайдилар хамда уз фикрларига асос килиб суднинг назорат килиш фаолияти одил судлов доирасидан ташкарига чикишини келтириша-ди [2].

Биро^ ушбу фикрга карши булган бир катор олимлар суд назорати суд тизимининг алохида функцияси сифатида куриб чикилиши мумкин эмаслиги келтириб утишади.

Жумладан, С.К. Загаинованинг таъкидлаши-ча, суд хокимияти норматив-хукукий хужжатлар-ни куриб чикиш ва хал килишда назоратини амал-га оширади. Шунинг учун суд назоратини амалга ошириш одил судлов олдида турган вазифалардан биридир [3].

С.В. Никитиннинг таъкидлашича, одил суд-ловни амалга ошириш суд хокимиятининг асосий фаолият йуналишидир. Суд назорати ва одил судлов функционал нуктаи назардан узаро боглик [4].

Шунингдек, А. Стрит томонидан суд назорати тушунчаси шахснинг конституциявий хукуки би-лан богланади. Яъни шахс узининг Конституция ва конунларда урнатилган хукукларини хукумат-нинг ноконуний конуности хужжатларидан суд назорати оркали химоя кила олиши кераклигини таъкидлайди [5].

Юкоридаги олимларнинг суд назорати ва одил судловнинг чамбарчас богликлиги юзасидан бил-дирган фикрларига кушилган холда куйидагилар-ни кушимча килиш мумкин деб хисоблаймиз.

Дархакикат, Узбекистон Республикаси Конс-титуцияси 44-моддасида хар бир шахсга уз хукук ва эркинликларини суд оркали химоя килиш, дав-лат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бир-лашмаларининг гайриконуний хатти-харакатлари устидан судга шикоят килиш хукуки кафолатла-ниши урнатиб куйилган [6].

Ушбу норма мазмунидан шуни тушуниш мум-кинки, жисмоний ва юридик шахслар давлат органлари ва улар мансабдор шахслари томонидан бузилган узларининг хукук ва конуний манфаат-ларини суд оркали химоя килиш имкониятига эга.

Шунингдек, Узбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодекс 2-моддасига кура [7], маъмурий суд ишла-рини юритиш вазифалари каторига маъмурий ва бошка оммавий хукукий муносабатлар сохасида конунийликни мустахкамлаш вазифаси хам ки-ритилганини куриш мумкин. Крнунийликни мус-

тахкамлаш эса, фикримизча, энг аввало, суд назорати билан боглик хисобланади. Лекин маъмурий суд иш юритувида суд назоратининг узига хос хусусияти шундаки, у факат тегишли манфаат-дор шахс, жумладан, жисмоний ва юридик шахс ташаббуси билан амалга оширилиши мумкин.

Илмий адабиётларда идоравий норматив-хукукий хужжатни суд томонидан хакикий эмас деб топиш тушунчаси суд томонидан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш тушунчаси билан хам боглаб тахлил килинганини куриш мумкин. Лекин, "суд томонидан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш" тушунчаси нисбатан кенгрок тушунча хисоблана-ниб, ушбу тушунча уз ичига конституциявий суд ишларини юритиш хамда маъмурий суд иш юри-туви доирасида норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текширишга оид суд назоратини уз ичига олади. Куйида мазкур тушунчанинг бахс-мунозарага сабаб буладиган жихатларига тухталиб утилади.

Хрзирга кадар "суд томонидан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш" тушунчаси миллий конунчилигимиз доирасида тахлил килинмаган.

Бирок хорижий илмий адабиётларда мазкур тушунча суд назорати ва суд фаолиятининг бошка куринишлари билан узаро богликликда урганил-ганлигини куриш мумкин. Шунга кура, айрим илмий карашларда суд томонидан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш тушунчасини суд назорати тушунчасидан алохи-да категория сифатида ажратмаслик керак деган фикрларни хам учратиш мумкин.

Фикримизча, суд томонидан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлиги текшириш тушунчаси суд назорати билан боглик булса-да, алохида хусусиятларга эга булган категория хи-собланади. Чунки суд назоратида нафакат норматив хусусиятдаги, балки асосан индивидуал хусу-сиятдаги хужжатларнинг конунийлиги текшири-лади.

Н.И. Ярошенконинг таъкидлашича, норматив-хукукий хужжатнинг конунийлиги текшириш тушунчаси факатгина суд фаолияти билан боглик эмас. Ваколатли давлат органининг конун усту-ворлигини урнатиш борасидаги фаолияти хам ушбу тушунча билан богликдир [8].

Назаримизда, Н.И. Яршенконинг мазкур фик-

рига кушилиб булмайди. Мисол учун, Узбекистон-да прокуратура органлари уам норматив-уукукий уужжатнинг цонунийлигини текширишни уз ва-колати доирасида амалга оширади. Жумладан, Узбекистон Республикаси "Конституциявий суди тугрисида'ги конуннинг 25-моддасига кура Бош прокурор уам Конституциявий судга масала ки-ритиш уукукига эга субъектлардан бири уисобла-нади. Шунингдек, Узбекистон Республикасининг "Прокуратура тугрисида'ги конуни 38-моддаси-га кура, конунга зид булган уужжатга нисбатан прокрор протест келтириш уукукига эга. Протест рад этилганда ёки конунда белгиланган муддат ичида куриб чикилмаган такдирда, прокурор ана шу уужжатни гайриконуний деб эътироф этиш тугрисидаги ариза билан судга мурожаат этишга уакли. Демак, иккала уолатда уам прокурор нор-матив-уукукий уужжат конунийлиги юзасидан масалани уал килиш учун судга мурожаат килиш-га мажбур. Демак, норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги текшириш тушунчаси суд фаолияти билан богликлиги жуда кучли уисобланади.

Бирок айрим илмий адабиётларда суд томонидан норматив-уукукий уужжатнинг конуний-лигини текшириш тушунчасига алоуида эътибор каратмасдан, асосий эътиборни суд назоратининг умумий концептуал жиуатларига каратилганини уам куриш мумкин.

Айрим тадкикотчилар томонидан суд томонидан норматив-уукукий уужжатнинг конуний-лигини текшириш тушунчасини факат конституциявий суд назорати асосида таулил килинганли-гини кузатиш мумкин. Яъни, норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текширишни тушу-нишда асосий эътибор низоли норматив-уукукий уужжатнинг норматив тартибга мувофиклиги-ни текширишга каратилган булади. Бу борада, Н.В. Витрукнинг таъкидлашича, конституциявий суд назорати бу мансабдор шахсларнинг хатти-уаракатлари, карорлари ва уаракатсизликлари-нинг конституциявийлигини текширишдир [9].

Мазкур фикрга кисман кушилиш мумкин. Бирок суд томонидан норматив-уукукий уужжат-нинг конунийлиги текшириш факатгина конституциявий суд иш юритуви доирасида эмас, балки маъмурий суд иш юритуви доирасида уам урганилиши лозим. Бинобарин, суд томонидан норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текшириш факатгина Конституциявий суд томо-

нидангина амалга оширилмай, ушбу масала маъ-мурий суд ишини юритиш доирасида уам курили-ши мумкин.

Уз навбатида, Узбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодекс 22-бобида урнатилган идоравий норма-тив-уукукий уужжатни маъмурий суд иш юри-туви доирасида уакикий эмас деб топилишига оид ишлар мазкур мавзунинг маъмурий-уукукий жиуатларини намоён килади. Яъни, идоравий норматив-уукукий уужжатни суд томонидан уакикий эмас деб топиш маъмурий уукукнинг мууим институти булган маъмурий судлов (маъмурий юстиция)нинг таркиби уисобланади [10].

Фикримизча, идоравий норматив-уукукий уужжатни уакикий эмас деб топиш тугрисидаги ишларни судда куриш Узбекистон Республика-сида ва бир катор хорижий давлатларда айнан маъмурий суд иш юритуви доирасида амалга оширилиши мазкур мавзунинг маъмурий уукук билан узвий богликлигини курсатади. Шундай булса-да, мазкур мавзуга турли жиуат, жумла-дан, сиёсий, иктисодий, тарихий нуктаи назардан уам ёндашиш мумкин. Бирок, тадкикот доираси-да урганилаётган мавзунинг маъмурий-уукукий жиуатларига асосий эътибор каратилиши назарда тутилганини таъкидлашни уринли деб уисоблай-миз.

Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги текшириш тушунча-сига борасида уам илмий адабиётларда турли таърифлар билдирилганини куриш мумкин.

Жумладан, Т.В. Паршинанинг фикрига кура, суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текшириш норма-тив-уукукий уужжатларнинг конунийлиги усти-дан суд назорати уисобланиб, давлат органлари томонидан конун уужжатларда белгиланган та-лабларга амал килинишини текшириш буйича суд фаолиятидир [11].

Фикримизча, Т.В. Паршинанинг мазкур таъ-рифида айрим жиуатлар эътибордан четда колган. Жумладан, мурожаат килувчи субъектлар, конун уужжатлари доираси ва махсус процессуал тарти-бот каби масалалар етарлича акс этмаган.

Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги текширишнинг ууку-кий табиатини тушунишда унинг узига хос хусу-сиятларини аниклаш уам мууим ауамиятга эгадир.

С.В. Никитиннинг фикрига кура, суд томони-дан норматив-хукукий хужжатнинг конунийлиги-ни текширишининг узига хос хусусиятлари куйи-дагилардан иборат:

суд хокимиятининг назорат функциялари-нинг мухим куриниши булиб, норма ижодкорлиги сохасида намоён булади;

судларнинг норматив-хукукий хужжатларни текшириш буйича харакатларидир;

суд хал килув карорлари ва норматив-хукукий хужжатларнинг узаро таъсиринининг шакллари-дан биридир;

умумий юрисдикция судлари ва арбитраж суд-ларининг процессуал фаолиятидир [12].

Юкоридаги фикрга кисман кушилиш мумкин. Лекин олим Россия конунчилиги асосида фикр юритганини эътиборга олсак, назаримизда, Узбе-кистон конунчилиги асосида суд томонидан идо-равий норматив-хукукий хужжатнинг конуний-лигини текширишнинг куйидаги хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин.

Биринчидан, суд томонидан идоравий нор-матив-хукукий хужжатнинг конунийлигини тек-шириш воситасида амалдаги конун хужжати уз кучини йукотишида ифодаланадиган норма ижод-корлигига богликликни куриш мумкин.

Идоравий норматив-хукукий хужжатнинг юридик кучдан махрум килиниши унинг хакикий эмас деб эътироф этилишини ва шунга мос ра-вишда тулик конуний дисквалификациясини ва тартибга солувчи тизимдан чикарилишини англа-тади [13].

Иккинчидан, суд томонидан идоравий нор-матив-хукукий хужжатнинг конунийлигини тек-шириш бу судларнинг норматив-хукукий хужжат-ларни текшириш буйича харакатининг бир кури-нишидир. Идоравий норматив-хукукий хужжат устидан суд назорати Узбекистон Республикаси Олий суди томонидан амалга оширилади. Суд то-монидан норматив-хукукий хужжатни текшириш унинг конунийлигини аниклаш максадида амал-га оширилади. Суд идоравий норматив-хукукий хужжатни юкори юридик кучга эга булган конун хужжатига мувофиклигини текширади. Мисол учун, "TDg'lar" масъулияти чекланган жамият Узбекистон Республикаси Давлат божхона куми-тасининг 2017 йил 8 февралдаги 01-02/8-3-сон карори билан тасдикланган "Товарнинг божхона кийматига ва (ёки) божхона туловларига туза-

тишлар киритишни тулдириш тартиби тугрисида'ги йурикномасини Узбекистон Республикаси "Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисида'ги конунга номувофик деб топиш сураб судга мурожаат килган. Мазкур уринда Узбекистон Республикаси "Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисида'ги конун юкори юридик кучга эга булган хужжат хис-собланади. Идоравий норматив-хукукий хужжат-ни текшириш натижасида суд унинг конунийлиги-ни тасдиклайди ёки ноконуний деб тан олади. Жум-ладан, Узбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодексига кура, суд идоравий норматив-хукукий хужжат Узбекис-тон Республикаси Конституцияси ва конунлари билан кафолатланган фукароларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини бузган деб хисобласа, ушбу идоравий норматив-хукукий хужжатни ту-лик ёки кисман хакикий эмас деб топиш мумкин.

Учинчидан, суд томонидан идоравий норма-тив-хукукий хужжатнинг конунийлиги текшириш бу маъмурий одил судлов фаолиятидир. Идоравий норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш Узбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги ко-дексда урнатилган процессуал тартибда амалга оширилади.

Идоравий норматив-хукукий хужжатнинг ко-нунийлигини текшириш оркали суд хар хил юри-дик кучга эга булган норматив-хукукий хужжат-лар уртасида карама-каршиликлар мавжуд ёки йуклигини аниклайди. Бундай карама-каршилик мавжудлигини аниклаган холда, суд уни муайян идоравий норматив-хукукий хужжатнинг амал ки-лишини тугатиш ёки уни юридик кучдан махрум килиш билан хал килади ёхуд муайян иш доираси-даги карама-каршиликни енгиб, ноконуний идоравий норматив-хукукий хужжатни куллашдан сакланади. Норматив-хукукий хужжатларнинг карама-каршиликларини хал килиш ёки бартараф этишнинг суд шакли жуда тезкор ва харакатчан. Бу суд низосини объектив ва холис хал этишга ка-ратилган махсус процессуал кафолатлар мавжуд-лиги билан тавсифланади. Тартибга солиш тизи-мидаги карама-каршиликларни хал килишнинг суд усулининг мавжудлиги, шубхасиз, давлатда конун устуворлиги ва конунийликни таъминлов-чи омил булиб, ноконуний норматив-хукукий хужжатлар таъсирини тез ва самарали бартараф этишга имкон беради.

Юкорида келтирилган таулиллардан, шунинг-дек, Узбекистон Республикасининг амалдаги ко-нунчилигидан келиб чикиб, суд томонидан идора-вий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги-ни текшириш тушунчасига куйидаги муаллифлик таърифини бериш таклиф этилади:

"Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги текшириш бу - суд на-зоратининг бир тури уисобланиб, судга манфаат-дор жисмоний ва юридик шахс томонидан тегиш-ли ариза(шикоят) бериш оркали узининг Конституция ва конунларда урнатилган уукук, эркинлик-лари ва конуний манфаатларини уимоя килиш ва тиклашни кузлаб маъмурий суд иш юритуви дои-расида амалга ошириладиган суд фаолиятидир".

Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текширишнинг уукукий тавсифини янада чукуррок тушуниш учун унинг турларига тууталиб утиш максадга мувофикдир.

Юридик адабиётларда суд томонидан норма-тив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текши-ришга оид турли таснифлар мавжуд. Жумладан:

- назорат предметига кура Конституциявий суд ва умумий юрисдикция судлари томонидан амалга ошириладиган текшириш;

- норматив-уукукий уужжатнинг кучга кири-ши ёки кучга кирмаслигига караб, дастлабки ва ке-йинги текшириш;

- назорат шаклига кура, бевосита ва билвоси-та текшириши.

С.В. Никитиннинг фикрига кура, агар тасниф-лашнинг максади тушунчани уукукий уодиса си-фатида илмий таулил килиш, назоратнинг умумий ва узига хос белгиларини аниклаштириш булса, у уолда суд томонидан норматив-уукукий уужжат-нинг конунийлигини текширишни алоуида тур-ларга ажратиш учун асос уукукий тартибга солиш фаолиятининг узига хос хусусиятларини ажратиб олишга имкон берадиган мезонларга асосланиши керак [14].

Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текширишда эса амалдаги конунчилик ва уукукни куллаш ама-лиётидан келиб чикиб, тегишли мезонларни бел-гилаш мууим ауамиятга эгадир. Шунга кура, суд томонидан идоравий норматив-уукукий ууж-жатнинг конунийлигини текшириш таснифини Узбекистон миллий конунчилиги асосида, уукук-

ни куллаш амалиётидан келиб чикиб таулил ки-лиш максадга мувофикдир.

Шунга кура, фикримизча, суд томонидан идо-равий норматив-уукукий уужжатнинг конуний-лигини текширишни таснифлашда унинг шакли мууим ауамиятга эгадир. Суд томонидан идора-вий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлиги-ни текшириш шаклига кура, бевосита ва билвоси-та турларга булиб урганиш мумкин.

Суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини бевосита текшириш деганда, манфаатдор жисмоний ёки юридик шахс ташаббусига кура маъмурий суд иш юритуви тартибида бевосита идоравий норматив-уукукий уужжатни тулик ёки кисман уакикий эмас деб то-пиш талабига кура низолашилаётган уужжатнинг конунийлигини суд томонидан текшириш тушу-нилади. Мазкур ишни куриб чикиш натижасига кура суд тегишли уал килув карорини кабул ки-лади. Мазкур уал килув карорига мувофик идора-вий норматив-уукукий уужжат уз юридик кучини саклаб колиши ёки уларни тулик (кисман) уакикий эмас деб топилиши мумкин. Узбекистон конун-чилигида суд томонидан идоравий норматив-уукукий уужжатнинг конунийлигини текшириш-нинг бевосита (тугридан-тугри) шакли Узбекис-тон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодекснинг 22-бобида на-зарда тутилган.

Идоравий норматив-уукукий уужжатнинг ко-нунийлигини текширишнинг билвосита шакли деганда манфаатдор шахс (жисмоний ва юридик шахс, прокурор ёки конунда назарда тутилган бош-ка давлат органлари) ташаббусига кура устидан шикоят килинаётган карор ёки унинг айрим кисм-ларини уакикий эмас деб топиш ёхуд уаракатлар-ни (уаракатсизликни) конунга хилоф деб топиш тугрисидаги ариза(шикоятни) куриб чикиш жа-раёнида тегишли идоравий норматив-уукукий уужжат тулик ёки кисман гайриконуний булганда суднинг мазкур гайриконуний уужжатни тулик ёки кисман кулламаслиги тушунилади. Бундай уолатда, суд иш буйича карор кабул килаётганда ноконуний идоравий норматив-уукукий уужжат-ни тулик ёки кисман куллашдан бош тортади. Ишни бошка норматив-уукукий уужжатлар асо-сида уал килади. Бу уолда ноконуний идоравий норматив-уукукий уужжат уз юридик кучини йукотмайди. Бирок муайян суд иши доирасида

уз кучини йукотган деб хисоблаш мумкин. Бун-дай холда, суд хал килув карори асосида идора-вий норматив-хукукий хужжатнинг конунийлиги билвосита текширилади ва гайриконуний деб то-пилганда муайян иш доирасида татбик этилмай-ди.

Узбекистон Республикси Фукаролик кодекси-нинг 11-моддасида фукаролар хукукларини хи-моя килишнинг бир усули сифатида давлат орга-нининг ёки фукароларнинг узини узи бошкариш органининг конунга зид хужжатини суднинг кул-ламаслиги назарда тутилган [15].

Мазкур нормани тахлил килган хукукшунос Ж. Нематов куйидаги фикрларни таъкидлаган: "Хусусий (юридик ва жисмоний)шахслар томонидан давлат бошкарув органлари индивидуал карорлари устидан шикоят, ариза билан муро жаат килинганида ишни куриш процесси давоми-да давлат бошкарув органлари норматив актла-рининг конун хужжатларига мувофик булмаган хамда фукаронинг ёки юридик шахснинг фука-ролик хукукларини ва конун билан куриклана-диган манфаатларини бузадиган хужжати суд томонидан хакикий эмас деб топилиши мумкин, бундай конунга зид хужжат суд томонидан кулла-масликка ва суд процессининг умумий асосларига хусусий шахс фойдасига ишни хал килишга асос булади" [16].

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодекс 15-моддасида хам суд маъмурий ишни кураётганда маъмурий органнинг хужжати конунга мувофик эмаслигини, шу жумладан хужжат ваколат доирасидан четга чикилган холда кабул

килинганлигини аникласа, конунга мувофик ка-рор кабул килиши келтириб утилган.

Демак, мамлакатимизда суд томонидан идора-вий норматив-хукукий хужжатнинг конунийлиги-ни текширишнинг билвосита шакли хам мавжуд деб хисоблаш мумкин.

Юкоридагилардан келиб чикиб, бевосита ва билвосита суд томонидан идоравий норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини текшириш-нинг бевосита ва билвосита шаклига миллий ко-нунчиликка асосланган холда куйидагича муал-лифлик таърифлари бериш мумкин.

Суд томонидан идоравий норматив-хукукий хужжатнинг конунийлигини бевосита текшириш деганда, манфаатдор жисмоний ёки юридик шахс ташаббусига кура маъмурий суд иш юритуви тартибида бевосита идоравий норматив-хукукий хужжатни тулик ёки кисман хакикий эмас деб то-пиш талабига кура низолашилаётган хужжатнинг конунийлигини суд томонидан текшириш тушу-нилади.

Идоравий норматив-хукукий хужжатнинг ко-нунийлигини текширишнинг билвосита шакли деганда манфаатдор шахс (жисмоний ва юридик шахс, прокурор ёки конунда назарда тутилган бош-ка давлат органлари) ташаббусига кура устидан шикоят килинаётган карор ёки унинг айрим кисм-ларини хакикий эмас деб топиш ёхуд харакатлар-ни (харакатсизликни) конунга хилоф деб топиш тугрисидаги ариза(шикоятни) куриб чикиш жа-раёнида тегишли идоравий норматив-хукукий хужжат тулик ёки кисман гайриконуний булганда суднинг мазкур гайриконуний хужжатни тулик ёки кисман кулламаслиги тушунилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Brettschneider С. Democratic Rights and the Substance of Self-Government // Princeton University Press. - 2007. - P. 38.

2. Ржевский В.А., Чепурнова Н.М. Судебная власть: конституционные основы организации и деятельности. - М.: Юристь, 1998. - С. 96-98.

3. Загайнова С.К. Судебные акты в механизме реализации судебной власти в гражданском и арбитражном процессе. - М., 2007. - С. 34.

4. Никитин С.В. Судебный нормоконтроль в гражданском процессе и арбитражном процессе: вопросы теории: Дисс. ... докт. юрид. наук. - М., 2001. - С. 26.

5. Street А. Judicial review and the rule of law. - URL: https://www.consoc.org.uk/wp-content/ uploads/2013 /12/J1446_Constitution _Society_Judicial_Review_WEB-22.pdf

6. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. 06.03.2019 й., 03/19/527/2706-сон, 05.09.2019 й., 03/19/563/3685-сон.

7. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. 26.01.2018 й., 02/18/МПК/0627-сон, 12.10.2018 й., 03/18/496/2043-сон.

8. Ярошенко Н.И. Нормоконтроль: конституционно-правовые основы и роль в механизме реализации конституционно-правовой ответственности: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - Челябинск, 2006. - С. 7.

9. Витрук Н.В. Конституционное правосудие в России (1991-2001 гг.): Очерки теории и практики. - М., 2001. - С. 72.

10. Хакимов F. Узбекистонда маъмурий юстицияни ривожлантиришнинг муаммолари: Моногр. / Масъул мухаррир: ю.ф.д. проф. Ахмедов ДК. - Т.: ТДЮИ нашриёти, 2009. - Б. 17.

11. Паршина Т.В. Понятие и виды судебного контроля за законностью правовых актов: Лекция. -Нижний Новгород: Нижегородская академия МВД России, 2004. - С. 24.

12. Никитин С.В. Судебный нормоконтроль в гражданском процессе и арбитражном процессе: вопросы теории. Дисс. ... докт. юрид. наук. - М., 2001. - С. 34-45.

13. Сивицкий В.А. Оспаривание нормативных и ненормативных правовых актов // Юридический мир. 1999. - № 1. - С. 8-9.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Никитин С.В. Судебный нормоконтроль в гражданском процессе и арбитражном процессе: вопросы теории: Дисс. ... докт. юрид. наук. - М., 2001. - С. 50.

15. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 30.12.2017 й., 03/18/455/0492-сон, 10.01.2018 й., 03/18/459/0536-сон, 19.04.2018 й., 03/18/476/1087-сон.

16. Ne'matov J. O'zbekiston Respublikasida ma'muriy protseduralarni takomillashtirish: Ma'muriy huquq asoslari: qiyosiy-huquqiy tahlil (ma'muriy faoliyatni tashkil etish bosqichlari). - T.: Spectrum Media Group. 2015.-B. 36.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.