CC BY
0ILMIY-OMMABOP TURIZM YANGI O'ZBEKISTON IMIDJINI KO'RSATUVCHI
YO'NALISH SIFATIDA.
professor, siyosiy fanlar doktori E'tibor SULTANOVA Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya Universiteti ORCID: 0009-0007-9614-9342
o'qtuvchi Munisa ABDURAXMANOVA Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya Universiteti ORCID: 0009-0002-4316-3224
Annotasiya. Ushbu maqola ilmiy ommabop turizmning davlat rivojining ustuvor yo'nalishi sifatida uning rolini asoslaydi. Mavjud rivojlanishni tahlil qilish, turizmni rivojlantirishga qaratilgan siyosat, fan yo'nalishini ko'taruvchi turizmning biznes sifatidagi o'rni, uning davlat tashqi mavqeiga, iqtisodiyotiga ta'siri, turizmning yangi yo'nalishi hisoblangan ilmiy-ommabop turizmni rivojlantirish, yo'lga qo'yish, mavjud resurslaridan oqilona foydalanish, yangi loyihalarni ishlab chiqib ommaga targ'ib qilish istiqbollari muhokama qilinadi. Turizmning bu turini rivojlantirish orqali unga nafaqat chet elliklarni, balki uning jozibadorligini o'zbek xalqiga ko'rsatish, qiziqish uyg'otish, jumladan, fuqarolarni o'z mamlakatining ilmiy tashkilotlari va ilmiy tadqiqotlariga e'tibor bilan qarash, vatanparvarlik tuyg'usini va o'z davlatiga nisbatan g'urur tuyg'usini kuchaytirish, shuningdek, kadrlar zaxirasini shakllantirishga, yoshlar orasidan mamlakatning kadrlar salohiyatini oshirishga qaratilgan natijalar muhokama qilinadi.
Ma'lumki, dunyodagi o'zgarayotgan xalqaro ja rayon la r, moliyaviy inqiroz, pandemiya tufayli chegaralarning yopilishi sharoitida turizm sohasi vakillari, ko'plab mamlakatlar siyosatchilari va iqtisodchilari notinchlik sharoitida turizmning qaysi sohalarini rivojlantirish kerakligini, biznes qanday yangi mahsulot ishlab chiqarishi mumkinligi haqida o'ylashadi. Shubhasiz, turizm butun dunyoda iqtisodiyot va aholi bandligini oshirishga xizmat qiluvchi muhim iqtisodiy omil hisoblanadi. Shu bois maqolada turizmning yangi loyihasi sifatida ilmiy-ommabop turizm loyihasini turlari, yo'nalishlari va istiqbollari keltirib o'tilgan.
Kalit so'zlar: siyosat, imidj, tadbirkorlik, turizm, ilmiy-ommabop turizm, sayohat, ekskursiya, loyiha, tadqiqot, mamlakat.
Annotation. This article substantiates its role as a priority direction of the state development of popular scientific tourism. Analysis of the current development, policy aimed at the development of tourism, the role of scientific tourism as a business, its impact on the state's external position and economy, the development and establishment of scientific popular tourism, which is considered a new direction of tourism, the rational use of existing resources, the development and promotion of new projects to the public the prospects of making are discussed. By developing this type of tourism, it is possible to show its attractiveness not only to foreigners, but also to the Uzbek people, to arouse interest, including citizens' attention to the scientific organizations and scientific researches of their country, to strengthen the sense of patriotism and pride in their country, as well as to form a reserve of personnel, results aimed at increasing the country's personnel potential among young people will be discussed.
It is known that in the conditions of the changing international processes in the world, the financial crisis, and the closure of borders due to the pandemic, representatives of the tourism industry, politicians and economists of many countries are thinking about which areas of tourism should be developed in the conditions of unrest, and what new products the business can produce. Undoubtedly, tourism is an important economic factor that serves to increase the economy and employment of people all over the world. Therefore, the types, directions and perspectives of the scientific-popular tourism project as a new project of tourism are mentioned in the article.
Key words: policy, image, entrepreneurship, tourism, popular scientific tourism, travel, excursion, project, research, country.
KIRISH.
Ilm-fan va turizm? Bu ikki sohada qanday umumiylik bor? Ilm uchun turizm? Nimaga yo'q? Yer sayyorasi aholisining ma'lum bir qismi, u yoki bu tarzda, o'z mamlakatlarida ham, chegaralaridan tashqarida ham sayohat qiladi. Uning ma'lum bir qismi sayohatni o'z ufqlarini kengaytirish yoki hatto ta'lim darajasini oshirish bilan birlashtiradi. Bu formula biz uchun juda aniq va oddiy ko'rinadi. Ammo milliardlab sayyohlarorasida sayohatdan maqsadi aniq ma'lumotolish, ilmiy va professional aloqalarni o'rnatish, konferentsiyalarda nutq so'zlash va hatto Chili, Gavayi yoki Kavkazda arxeologik ekspeditsiyada qatnashish yoki yulduzlarni tomosha qilish bo'lganlar ham bor. Shu nuqtai nazardan, olim yoki hali yosh tadqiqotchi, magistr yoki aspirant bo'lgan, xalqaro hamkorlikda ishtirok etayotgan yoki chet elda o'z ilmiy markazi yoki professor-o'qituvchilari vakili sifatida diplomat sifatida ishlaydi. Hududlar, ilmiy institutlar va universitetlar o'rtasidagi transchegaraviy hamkorlik o'zgarganidek, diplomatiyaning roli va funksiyalari ham o'zgarmoqda.
Ilm-fanni ommalashtirish butun mamlakat bo'ylab tobora ko'proq qiziqqan olimlarni jalb qilmoqda va millionlab obunachilarva ilmiy-ommaboptadbirlar ishtirokchilarida qiziqish uyg'otmoqda. Turizm va ilmiy-ommabop sohadagi loyihalardan biri Ilmiy sayohatlardir. Ilmiy sayohatlar keng omma uchun mashhurekskursiya shaklida ilm-fan olamini ochib beradi.
METODOLOGIYA.
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, turizm sohasining rivojlanishi davlatning turli soxalariga ta'sir ko'rsatadi: ijtimoiy-siyosiy, gumanitar, madaniy, iqtisodiy. Ayni turizm rivojlanishi orqali ko'plab ish o'rinlari yaratilishiga, aholi bandligini ta'minlashga, aholi daromadlarining oshishiga olib keladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev "O'zbekiston noyob bir mamlakat bo'lib, uning hududida eng qadimgi tamaddun va madaniyatlar yuzaga kelgan, rivojlangan, o'z jozibadorligi jihatidan dunyodagi dam olish va sayohatlar uchun eng yaxshi maskanlardan qolishmaydigan ulkan turizm salohiyatiga ega mamlakatdir" deb bejiz aytmaganlar (Mirziyoev, Sh. 2016, dekabr 6).
Turizmning eng muhim vazifalaridan biri kichik va o'rta biznes, fermerlik, hunarmandchilikni rivojlantirishga ko'maklashishdir. Bu borada O'zbekiston Respublikasida ham yangilanishlar olib borilmoqda: jumladan, turizm sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, uni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan xalqaro norma va standartlarni joriy etish va bular orqali O'zbekiston davlatini obro'sini, imidjini ko'tarish, dunyo bozorida o'z munosib o'rnini egallash. Bunga qator omillar mavjud.
Ma'lumki, O'zbekistonning geografik o'rni nihoyatda qulay, tabiiy iqlim sharoitiga ega. Shu bilan birga O'zbekiston betakror, ajoyib tarixiy arxitektura yodgorliklari, shirin-shakar mevalari, xilma-xil milliy taomlari, ajoyib milliy an'analari, urf-odatlariga ega bo'lgan mehmondo'st xalqiga ega. Bularning barchasi chet ellik turistlar e'tiborini o'ziga tortadi va ularni O'zbekistonga yana qayta kelishiga undaydi ()■
Oizig'i shu-ki, O'zbekistonda turizm sektorini pandemiya sharoitida pasaygan bo'lsa xam uning ilmiy-ommabop yo'nalishi turistlar oqimini ko'paytirishga olib keldi, bu esa yangi turistik marshrutlar va turistik mahsulotlarni yaratish uchun istak va yangi imkoniyatlar kerakligini anglatdi. 2020 yilgi pandemiya davlatlarni chegaralarni yopishga, harakatni cheklashga va tadbirkorlik faoliyatini to'xtatishga yoki sekinlashtirishga majbur qildi. Inqiroz davrida, har doimgidan ko'ra, ongli qarorlar qabul qilish uchun hozirgi voqealarni ekspert baholashga ehtiyoj bor edi. Ushbu bosqichda "diplomatiya uchun fan" paydo bo'ladi. Ammo dunyo asta-sekin tiklanmoqda va olimlar, butun dunyodagi boshqa odamlar kabi, kelgusi hamkorlik istiqbollari haqida o'ylashmoqda.
Aytish joizki, hozirgi kunda dunyo bo'yicha turizmning turlari hilma hil, ulardan ilmiy-ommabop turizm so'nggi yillarda tobora ommalashib bormoqda. Bu yo'nalish sayohatga qaraganda ancha kengroqdir, chunki u nafaqat atrofimizdagi dunyoni o'rganishni, balki uni kuzatishni ham o'z ichiga oladi. Bunday sayohatlarda nostandart intellektual jamoa to'planadi.
Ushbu turdagi turizm turi klassik sayohatdan farqi shundaki, bu yerda asosiy narsa eng mashhur joylarni ziyorat qilish va barcha turistik marshrutlardan o'tish emas, aksincha, har bir ekspeditsiyaning maqsadi: yangi narsalarni topish, ochish, o'rganish, ilgari aniq bo'lmagan munosabatlarni kashf qilishdir. Bu yerda gap ilmiy kashfiyotlar haqida emas, balki ma'lum bir joy va madaniyatga yangicha qarash haqida bormoqda.
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, tadqiqot ekspeditsiyalari sayohatlarda faqat olimlar va tadqiqotchilar jamoasi emas, balki fotografiar, shoirlar, talabalar ham qatnashishi mumkin. Bu orqali tabiat hodisalariga turli ko'zlar bilan qarash imkonini beradi va tadqiqotning fanlararoligini ta'minlaydi.
Tadqiqotchilar va talabalar nafaqat o'z fanlari rivojiga, balki kelajakda turizm sohasi, ya'ni ilmiy va fanga yo'naltirilgan turizmni rivojlantirishga ham hissa qo'shishlari mumkin. Talabalar va olimlar yuqori harakatchanlik bilan ajralib turadi. Talabalar bu yo'nalishning muhim qismni ifodalaydi sababi turli konferentsiyalar, yozgi yoki qishki maktablar va amaliyotlarda qatnashishlari mumkin. Shu sababli, ushbu toifadagi sayohatchilar bizning maqsadli auditoriyamizdir. Ko'rib turganimizdek, biznes va ilm-fan sifatida turizm sohalari va chorrahalari doirasi nihoyatda kengdir. Talabalar uchun foydali mashg'ulotlarning sevimli shakllaridan biri - ulkan salohiyatga ega va ko'pincha u yoki bu samarali uzoq muddatli hamkorlikning boshlanishi bo'lishi mumkin bo'lgan yozgi va qishki maktablarni ta'kidlash joiz.
Tadqiqotchilar birinchilardan bo'lib Yer sayyorasining ilgari o'rganilmagan joylariga, chekka burchaklariga tashrif buyurib, kashfiyotlar qiladi, mahalliy aholining urf-odatlarini va ilgari noma'lum tillarni, fauna va florani o'rganadi, shuningdek, o'z ilmiy izlanishlari bilan simpozium va konferensiyalarda qatnashadi.
ADABIYOTLAR SHARHI.
Adabiyotlarni o'rganish turizmi xorijdagi nazariy va amaliy nashrlarda o'z aksini topgan. Masalan, E.A. Крыловой (Крилова, 2021), H.A. Кызьюровой (Кызьюровой, 2020), зарубежные - С. Слокум, К. Клайн, А. Холден (Слосум, Клине, Х,олден, 2015).
Ilmiy turizm tipologiyasiga yana bir yondashuv mavjud: (Y.Vialette, Mao P.Burlon F. 2021. ), unda adabiyotlarni tahlil qilish asosida ilmiy turizmning ikkita asosiy xususiyati namoyon bo'ladi: ekologiya, ajratilgan joy hamda ilm-fan va turistlarni ilmiy yondashuvlarga jalb qilish.
Bitta daraxtni kesmaslikyoki bitta toshni qimirlatmaslik uchun uylarqurayotgan, turar-joy binolarini tabiatga imkon qadar ehtiyotkorlik bilan integratsiyalashgan me'mor Frenk Lloyd Raytning g'oyalari dolzarbdir. Turar-joy binolari tomlarida bog'lar yaratmoqchi bo'lgan Le Korbusier, IKEA dizaynerlarini asosan ilhomlantirgan Alvaro Aalto, Zaha Muhammad Hadidning binolari koinot va tabiat bilan uyg'unlashgan, ekologiya va rivojlanish falsafasini qo'llab-quwatlab, hozirgi kunda me'moriy merosga aylandi. Shunday qilib, ekologik dizayn tabiatdan ilhom oladi va unga nisbatan odamlarning ro'lini qayta ko'rib chiqadi. Xuddi shu narsa turizmga ham tegishli bo'lib, uning g'oyalari jamiyatning uyg'un rivojlanishi va tabiiy xilma-xillikni saqlashga qaratilgan. Atrof-muhitga do'stlik farovonlik va muvozanatning ajralmas va majburiy shartiga aylanadi, bu hayvonlar va o'simliklar dunyosini, sog'lom inson uchun qulay muhitni saqlab qolish uchun rioya qilishga o'rgatadi.
Aytishimiz lozimki, mahalliy va xorijiy adabiyotlarni ko'rib chiqish orqali xar bir inson nafaqat O'zbekistonda, balki butun dunyoda "Ommaviy ilmiy turizm" konsepsiyasining asoslarini mohiyati nimadan iboratligini bilib oladi. Shu bilan birga, mualliflarning ilmiy-ommabop turizmni ta'riflashdagi yondashuvlaridan xabardor bo'ladilar.
NATIJALAR.
Misol qilib, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga o'qish va malakasini oshirish uchun boradigan turistlar ilmiy turizm bilan shug'ullanadi. Yoki bir tilni o'rganish uchun tashkil qilinadigan tashrif xam ilmiy turizm deyiladi. Turizmning ushbu turi Buyuk Britaniyada rivojlangan (O'quv - uslubiy majmua, 2020 йил).
Ilmiy turizmda qiyosiy va tizimli tahlil usullari qo'llaniladi.
Ilmiy-ommabop turizm nimani anglatishini, soha qanday rivojlanayotgani va qanday qilib ilmiy turizm bo'lish mumkinligini quyidagicha ta'riflashimiz mumkin.
Ilmiy-ommabop turizm - bu sayohat va ilm-fan sintezi, bu ilg'or laboratoriyalar va noyob ilmiy inshootlarga tashrif buyurish, ilmiy kashfiyotlar qilgan odamlar bilan shaxsan tanishishdir xam. Ilmiy-ommabop turizm o'ziga xos, ixtisoslashgan. Odatda uni maqsadli auditoriya, kompaniyalar, davlat idoralari vakillari, shuningdek, olimlar tomonidan olib boriladigan konferensiyalar, simpoziumlar, ilmiy sayohatlar yoki ekspeditsiyalarga yuboriladigan tadqiqotchilar va talabalar bunga kiradi.
Ilmiy-ommabop turizm iqtidorli yoshlarni ilm-fanga keng jalb etish va tegishli ilmiy izlanishlarni ommalashtirishga qaratilgan. Bugungi sayyoh ertaga olim bo'lishi mumkin. Qiziqish bo'lsa, turizmning
ushbu yo'nalishi kengroq auditoriyani jalb qiladi - maktab o'quvchilari va talabalardan tortib, ilmiy-ommabop tadbirlar muxlislarigacha.
Ushbu yo'nalishning rivojlanishi xususiy va davlat sektorlari o'rtasidagi samarali hamkorlikdan i bo rat bo'lishi mumkin. O'zbekistonda mashhur ilmiy sayohatlar institutlari, universitetlar va boshqa muassasalar bilan birgalikda ishlab chiqilishi va shu bilan mintaqa iqtisodiyotining rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin. Turizm biznesining yangi yo'nalishi sifatida bo'lgan ilmiy-ommabop turizmni rivojlantirishning ko'lami va istiqbollari juda yaqqol ko'rinib turibdi. Bugun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, ushbu turizm industriyasining holati - "Ommaviy ilmiy turizm" faqat butun dunyo bo'ylab tarqalgan tarqoq tashabbuslarni ifodalaydi.
Bular Google, Yandex va boshqa qidiruv tizimlari, onlayn sayyohlik agentliklari, ularning ishlashini ta'minlovchi IT sektori, oflayn sayohat kompaniyalari, aviakompaniyalar, konsolidatorlar (avia va ternir yo'l chiptalarini qidirish va bron qilish agregatorlari), transport sohasi vakillari va yo'lovchilarni tashish (avtobuslar, temir yo'l transporti), shaxsiy transports ijaraga berish xizmatlari, mahalliy diqqatga sazovor joylar, restoranlar, ko'ngilochar dasturlar haqida ma'lumot tayyorlaydigan tur tashkilotchilari (ekskursiya byurolari, sayyohlik agentliklari); ko'ngilochar va dam olish, muzeylar va ko'rgazma zallari; savdo sohasi; turist sayohatga chiqadigan joyda mehmonxonani bron qilish va mijozga xizmat ko'rsatuvchi agentliklarni o'z ichiga oladi.
Mamlakatning ulkan ilmiy, ta'lim va turistik salohiyatini hisobga oigan holda, biz ushbu yo'nalishni O'zbekistonda ilm-fan va turizm sohasida alohida yangi yo'nalish sifatida rivojlantirishimiz lozim. Bugun biz dunyoga Birinchi va Ikkinchi Renessans vakillarini namoyon etdik: Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Al Xorazmiy va ayniqsa, insoniyat tarixida ilk Uyg'onish davrining eng zabardast va kuchli namoyandasi, Yevropada Al Fraganus nomi bilan mashxur - Axmad Farg'oniydir, uning ilm fan rivojidagi nufuzi shu qadar yuksak ediki, Oydagi kraterlardan bin uning nomi bilan ataladi, allomadan, uning ilmu fanga qilgan xissasini inobatga olib, Koxirada unga haykal qo'yilgan. Bunday donishmandlarni hayotini, ilmu fandagi hissasini, biz, tabiyki ilmiy ommabop turizm orqali zamondoshlarga yetkazishimiz kerak (Султанов Ф.Х.,Султанова Э.С. 2023).
Bugungi kunda ilmiy-ommabop turizm rivojlantirish yo'lida biz quyidagi omillarga diqqatni qaratishimiz lozim. Xar bir inson:
- O'z-o'zini tarbiyalash va atrofdagi dunyoni bilish orqali shaxsiy rivojlanish;
- sayohat bloglari uchun qiziqarli kontentni olish;
- noyob tarixiy, madaniy va tabiiy ob'ektlar haqida foto va video materiallar ishlab chiqarish;
- kolleksiyalar yig'ish (minerallar, fotoalbomlar va boshqalar);
- ilmiy bilimlarni ommalashtirish va yoshlar e'tiborini muayyan kasblarga jalb etish;
- ilmiy va o'quv ekskursiyalarini o'tkazish;
- yosh mutaxassislarni ilmiy ekspeditsiyalarga tayyorlash bo'yicha treninglartashkil qilish.
Bularning barchasi ilmiy-ommabop turizmni PR qiluvchi yosh olimlariga ilmiy ekspeditsiyalarni masalasini hal etishda yordam beradi. Fan va sayohatning bunday simbiozining foydasi shundaki, olim o'z tadqiqot obyektiga kirish imkoniyatiga ega bo'ladi, sayyoh esa dunyoning noyob ilmiy nuqtai nazariga ega bo'ladi, sayyoramizningeng qiziqarli joylariga kirish va albatta, qoniqish hosil qiladi. Shulardan kelib chiqib ilmiy-ommabob turizm yo'nalishlarini 3 turga bo'lishimiz mumkin:
1. Talabalar uchun ekskursiyalar va amaliyotlar shaklida o'quv va amaliy turizm;
2. Arxeologikyodgorliklar, madaniy-tarixiy meros yodgorliklari, o'simlik va hayvonot dunyosi va boshqa narsalarni o'rganish uchun kasb-hunar va ilmiy turizm;
3. Universitetlar, ma'ruzalar zallari, muzeylar va ilmiy markazlarga tashrif buyurish. Ilmiy-ommabop turizm, ilmiy turizm va ijtimoy fanlar bir birlari bilan chambarchas bog'liq, bir biriga
ta'sir etadi.
Ilmiy-ommabop turizm iqtidorli yoshlarni ilm-fanga keng jalb etish va tegishli ilmiy izlanishlarni ommalashtirishga qaratilgan.
Turizm biznesining yangi yo'nalishi sifatida ilmiy-ommabop turizmni rivojlantirishning ko'lami va istiqbollari juda yaqqol ko'rinib turibdi. Bugun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, ushbu turizm industriyasining holati - "Ommaviy ilmiy turizm" butun dunyo bo'ylab tarqalib kelinmoqda.
Mamlakatning ulkan ilmiy, ta'lim va turistik salohiyatini hisobga oigan holda, biz ushbu yo'nalishni O'zbekistonda ilm-fan va turizm sohasida alohida yangi yo'nalish sifatida rivojlantirishni taklif qilamiz.
Ilmiy ommabop Turizm siyosiy marketing, imidjmeyking, tashqi siyosat va ta'lim uchun muhim bo'lgan ilmiy-ma'rifiy vositasi, u orqali ilmiy bilimlarni talqin qilish, turist qayerga taklif qilingani va u yerda nimani ko'rishini aniq va qiziqarli tushuntirishdir.
Ilmiy ommabop turizni turli yo'l bilan rivojlantirish mumkin.
Birinchi navbatda, yoshlarturizmi dasturini ishga tushirish lozim .
U orqali yoshlar malaka oshirishi, ishlab chiqarishda amaliyot o'tashi, ilmiy tadbirlar va ilmiy maqolalar yozishi, shuningdek, O'zbekistonning turli hududlariga sayohat qilishlari mumkin. Dasturda talabalar, ilmiy faoliyatda qatnashayotgan yosh olimlar, turli xildagi tanlov g'oliblari bo'lgan maktab o'quvchilari ishtirok etishlari mumkin.
Masalan, joriy yilning 7-11 avgust kunlari Qashqadaryo viloyati, Shahrisabz tumanidagi "Lochin" oromgohida "Yoshlar turizmi" II xalqaro hamda ilk marotaba "Yosh ekologlar" harakati qurultoylari o'tkazildi. Qurultoylar doirasida Yosh turizm elchilari va "Yosh ekologlar" harakati Respublika Kengashlariga saylovlar o'tkazib, eng faol yoshlar saralanib olindi. Mazkur Kengashlar a'zolarining 2023-2024 yiillar davomidagi faoliyatiga muvaffaqiyat tilab, Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o'zgarishi vazirligi va Turizm qo'mitasi tomonidan ularga kelgusida yirik loyihalarni amalga oshirishda zaruriy sharoitlaryaratib berilishi qayd etildi (uzbektourism.uz, 2023).
Ikkinchi yo'nalish deb tabiiy sharoitlarda dala hodisalari uchun xos bo'lgan faoliyat arxeologiya, ekologiya, etnografiya, geologiya, biologiya va boshqa fanlar doirasida amalga oshiriladi.
Turli artefaktlarni qidirish va o'rganish bo'yicha tadbirlar o'tkaziladi, sayohatlar, yozgi dala amaliyotlari va ekspeditsiyalari tashkil qilinib, olimlar, talabalar, gidlar va ko'ngillilarni jalb qilinadi.
Bugungi kunda Andijon viloyatida turizmning istiqbolli sohalaridan biri arxeologiya turizmi hisoblanadi. Miloddan awalgi V-IV va milodning IV asrlarda hukm surgan "Dovon" davlatining poytaxti bo'lgan "Ershi" shahrining tarixi joylashgan "Mingtepa" arxeologiya yodgorligi noyob turizm obektlaridan biridir. Forum Turizm qo'mitasi, Madaniyat va turizm boshqarmasi, Marhamat tumani hokimligi, Andijon davlat universiteti hamkorligida o'tkazildi.
Mazkur yodgorlik tarixi bilan keng jamoatchilik, soha mutaxassislari, olimlar tomonidan ushbu obyektni ilmiy jihatdan o'rganilganda aniqlangan yangiliklar bilan tanishtirish maqsadida, Marhamat tumanida l-arxeologiya turizmi forumi o'tkazildi.
Forum doirasida "Mingtepa" tarixi va uning ahamiyati, viloyatda turizm sohasining rivojida o'rni va yodgorlik bilan bog'liq ilmiy yangiliklar muhokama etildi (uzbektourism.uz, 2023).
Uchinchi yo'nalish - bu ekskursiya. Uning ajralib turadigan xususiyati tematik yo'nalish bo'lib, u o'quv, ilmiy va boshqa kasbiy muassasalarga, laboratoriyalarga, rasadxonalarga tashrif buyurish, o'zbekistonlik olimlar va mutaxassislar bilan uchrashuvlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Misol sifatida Samarqand shahrida joylashgan "Ipak yo'li" xalqaro turizm va madaniy meros universitetida Xitoyning Shensi provinsiyasi bilan hamkorlikda "Inson va atrof-muhitni o'rganish bo'yicha "Bir makon, bir yo'l" Xitoy — Markaziy Osiyo qo'shma laboratoriyasi" faoliyati yo'lga qo'yildi. Ushbu yirik ilmiy loyiha Xitoy Xalq Respublikasining Shimoli-g'arbiy universiteti tashabbusi bilan Butunjahon turizm tashkiloti (UNVTO) shafeligida Xalqaro turizm akademiyasi Samarqand kampusi binosida tashkil etildi. Laboratoriya hay von suyaklarini o'rganish va ular ustida biokimyoviy tadqiqotlar olib borishga ixtisoslashgan 2 ta qismdan iborat bo'lib, ushbu laboratoriyada O'zbekiston hududida topilgan har qanday arxeologik qazishma materiallarini tadqiq qilish imkoniyati mavjud bo'ldi. Qo'shma laboratoriyani qurish uchun Xalqaro turizm akademiyasining 8-qavatida jami 395 kvadrat metr maydon ajratilgan (uzbektourism.uz, 2023).
Bulardan ko'rinib turibtiki ilmiy turizm sohasi turli yo'nalishlarda rivojlanishi mumkin.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti, shuningdek, millionlab kichik biznes va ish o'rinlari bog'liq bo'lgan turizm sohasini tiklashni qo'llab-quvvatlash uchun xalqaro tashkilotlar, hukumatlar va xususiy sektor bilan yaqindan hamkorlik qilinyapti. Turizmning global inqirozi allaqachon milliy iqtisodiyotlarga, odamlarning turmush tarziga va Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga qaratilgan sa'y-harakatlarga salbiy ta'sir ko'rsatgan. Jahon sayyohlik tashkiloti a'zo davlatlar uchun iqtisodiyotni tiklash,
marketing va rag'batlantirish, institutlarni mustahkamlash va ularni yanada chidamli qilish bo'yicha ko'rsatmalar to'plamini e'lon qildi.
Endi o'ylab ko'raylik-chi, yana qanday ilmiy turizm loyihalari yaratish mumkin?
Ilmiy turizm salohiyatini ochib beruvchi muvaffaqiyatli loyihalar qatorida meteor yomg'irlari va shimoliy yorug'liklarni kuzatish uchun astronomik ekspeditsiyalar o'tkazuvchi "Astroturizm" ilmiy sayohat klubini tashkil etish, u orqali ko'pchilikni o'ziga jalb qilish mumkin. Turizmning bu turi har bir ekspeditsiyada olim-gidlar ma'ruzalar o'qiydilar, mahorat darslari o'tkazadilar, yulduzli osmonda oriyentatsiya, astrofotografiya va qiziqarli arxeologik obyektlar o'rganiladi. Ushbu loyihaning qiziqarli jihati ilmiy turizmning interaktiv xaritasini yaratishdir. Bunda ilmiy nuqtai nazardan tashrif buyurish uchun qiziqarli obyektlar haqida hamda sayyohlar tashrif buyurishi mumkin bo'lgan turli ilmiy joylarni (muzeylar, qo'riqxonalar, rasadxonalar, laboratoriyalar va h.k.) o'z ichiga oigan interaktiv xaritani yaratishdur.
Ushbu loyihaning o'ziga xosligi shundaki, har bir obyektga qisqacha ma'lumotnoma, tashrif shartlari va ekskursiya imkoniyatlari, shuningdek tashrif buyuruvchilarning sharhlari qo'shiladi. Loyiha doirasida, dastlabki bosqichda O'zbekistonning kamida 40 ta subyekti joylashgan joylarni qamrab olish va kamida 200 ta nuqtani xaritaga tushirish rejalashtiriladi. Masalan, Namangan viloyatining To'raqo'rg'on tumanidagi Axsikent arxeologik yodgorlik majmuasi.
Axsikent eradan avvalgi III asrda tashkil topgan bo'lib, qadimgi Farg'ona davlatining poytaxti, Buyuk ipak yo'lining asosiy shaharlaridan biri bo'lgan. Tarixiy manbalarda, xususan, "Boburnoma"da bu kentning alohida ahamiyati haqida ko'p yozilgan. Qadimdan bu yerda yerosti suv inshooti bo'lgani bois mudofaa uchun qulay sanalgan. Shahar Ark, ichki va tashqi shaharlardan iborat bo'lib, bu yerda o'z davrida shishasozlik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik kabi hunarmandlik turlari yaxshi rivojlangan. Bugungi kunda Axsikentning 100 gektarga yaqin qismi saqlanib qolgan bo'lib, Farg'ona vodiysidagi eng katta arxeologik yodgorlikdir (kun.uz. 2023, iyun 4).
Bunday joylarni tanlashda turist nafaqat qimmatli ilmiy bilimlarga ega bo'lishi, balki maxsus tayyorgarlikdan o'tmasdan ham mini-kuzatish yoki tadqiqot olib borishi mumkin. Sayohatning bir qismi sifatida sayyohlar xaritada harakat qilishlari va tashrif buyurishni qiziqtirgan nuqtalarni tanlashlari mumkin. Shu bilan birga, ular o'z ishlari haqida gapirishga tayyor bo'lgan turli olimlar bilan tanishishlari mumkin bo'ladi.
Loyiha doirasida ekspeditsiyalar ikki turga bo'linadi. Tadqiqot ekspeditsiyasiga qo'shilishlari va olimga na'muna olish va na'munalarni qidirishda yordam berishlari va shu bilan uning dala ishlarini moliyalashtirish masalasini hal qilishlari mumkin. Shuningdek, ma'ruzalar kursini tinglash, yangi malakalarga ega bo'lish va qiziqarli joylarga kirish uchun fan ommaboplari va olimlari boshchiligidagi ¡Imiy-ommabop ekspeditsiyaga borishlari mumkin.
Qo'llanma ekspeditsiya ishtirokchilarini tanlashni loyihaning asosiy o'ziga xos xususiyati deb hisoblaydi. Ishtirok etish uchun ishtirokchilar anketa to'ldirishlari yoki shaxsiy suhbatdan keyin qabul qilinishlari kerak. Bu mas'uliyat va "xato qilish huquqi" yo'qligi bilan bog'liq - qisqa o'n kunlik sayohat uchun guruh puxta shakllangan va ma'naviy va jismoniy qiyinchiliklarga tayyor bo'lishi kerak degani.
Marshrutni qanday tashkil qilish kerak? Har qanday turizm loyihasini amalga oshirish eng yaxshi marshrutni qurishdan boshlanadi. Ilmiy turizmda diqqatga sazovor joylarning kelajakdagi marshrutga qanday kiritilishi muhim ahamiyatga ega. Shu bois, tadbir turizmi yordamida ilmiy-ommabop yo'nalishlarni targ'ib qilish foydali.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va universitetlar ilmiy turizm amaliyotining d ray veri va tashkilotchisi bo'ladigan tuzilmalardir. Biznes va davlat bu turdagi loyihalarning mijozlari va benefitsiarlari hisoblanadi. Ishtirokchilar, birinchi navbatda, maktab va universitet yoshidagi faol yoshlardir. Masalan, talabalar loyiha sifatida maxsus turistik yo'nalishlar bo'yicha qo'llanmalar yaratishi va ularning dizaynini ishlab chiqishlari, tarixiy ahamiyatga ega joylar, universitetlar yoki ekspeditsiyalarning ilmiy yutuqlari uchun strategiyalarini ishlab chiqishlari mumkin.
Ekspeditsiyani tashkil etishda eng muhimi, puxta rejalashtirilgan va puxta o'ylangan marshrut, shuningdek, to'g'ri tanlangan jamoadir.
XULOSA.
Mutaxassislarning fikricha, mamlakatimizni ilmiy o'rganish uchun zarur shart-sharoitlar va sayoxatchilar tomonidan qiziqish mavjud. Ilmiy-tadqiqot faoliyati tabiiy va madaniy merosni asrab-avaylash, ilmiy faoliyatga qiziqishni oshirish yo'lidagi muhim qadamdir. Turizmda ilmiy yo'nalishning tiklanishi nisbatan yaqinda boshlangan, bu tendensiyaning paydo bo'lishiga ekologik kun tartibiga qiziqishning kuchayishi va ekoturizmning rivojlanishi ham yordam berdi.
Turizmni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin bo'lgan "Ommaviy ilmiy turizm" ning o'ziga xos konsepsiyasi va loyihasini ishlab chiqish fan va turizm sohalarini birlashtirish, ichki va tashqi xalqaro turizmning yangi yo'nalishlarini taklif etishi bilan katta amaliy ahamiyatga ega. Ushbu yo'nalish O'zbekiston hududlarida ilm-fan va o'qishning jozibadorligini oshirish shakllaridan biri va maktab o'quvchilari uchun kelajakdagi kasbiy yo'l-yo'riq sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Loyihaning ijtimoiy ta'siri ham katta. Ommabop ilmiy turizm O'zbekiston aholisi va mehmonlariga uning noyob joylari va odamlari bilan tanishish imkonini beradi, sayyohni kelajakdagi olim yoki olim sifatida sayyoh qilib taqdim etadi, yangi joylarni ochadi, akademik hamjamiyatni va turizmni birlashtiradi.
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarni umumlashtirgan holda, maqolaning ilmiy yangiligi ushbu yo'nalishni O'zbekistonning yangi turistik yo'nalishi sifatida taqdim etishi, uning tematik sayohat sifatida ta'riflanishi, shu jumladan nafaqat ilmiy, ta'lim va boshqa muassasalarga tashriflar, balki mamlakatimizning diqqatga sazovor joylari, tarixi, madaniy yodgorliklari dasturlarini targ'ib qilishdan iboratdur. Ilmiy-ommabop turizm rivojlanishi orqali davlatimiz imidji dunyoda yanada betakror bo'ladi. Shahrimiz va mamlakatimizning ulkan ilmiy, ta'lim va sayyohlik salohiyatini hisobga olgan holda va amaliy tajribaga asoslanib, O'zbekistonda turizm va ilm-fan sohasida yangi yo'nalish sifatida ilmiy turizmni rivojlantirish zarur, deb hisoblaymiz.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
Mirziyoev, Sh. (2016, dekabr 6). O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, "O'zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirish ni ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida". O'zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti https://president.uz/oz/lists/view/64
Turizm: nazariya va amaliyot. TOSHKENT-2018. 20.2. O'zbekistonda xalqaro turizmni rivojiantirish holati B. 327 https://e-
librarv.namdu.uz/65%20%D0%98%D0%BA%D1%82%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%B4/Turizm.%20na zariva%20va%20amalivot.%20Boltaboyev%20M.R%20va%20boshqalar.pdf
Крылова E.A. Развитие научного туризма в Северо-Западном регионе РФ // Будущее науки в Санкт-Петербурге: Сборник трудов Региональной молодежной научной конференции. Санкт-Петербург, 2021 http://www.spsl.nsc.ru/FullText/KONFE/elibrary 48052766 89790627.pdf
Научный туризм на Полярном Урале как пример возможного сотрудничества в Арктическом регион // Полярные чтения на Ледоколе «Красин». - 2020. - с.392^400. https://cvberleninka.ru/article/n/nauchnw-tunzm-na-polvarnom-urale-kak-primer-vozmozhnogo-sotrudnichestva-v-arkticheskom-regione
Slocum S., Kline С., Holden A. Scientic Tourism. Researchers as Travellers. / 1st Edition. - London: Routledge, 2015. - 212 p. https://www.researchgate.net/publication/360290423 Naucno-popularnyj turizm kak novoe turisticeskoe napravlenie v ekonomike Rossii Popular science tou rism as a new tourist destination in the Russian economy
Vialette Y., Mao P., Bourlon F. Le tourisme scientifique dans les Alpes françaises: un laboratoire pour la médiation scientifique et la recherche // Journal of Alpine Research | Revue de géographie alpine. 2021. lss.109-2. https://iournals.openedition.org/rga/9337
TURIZM GEOGRAFIYASI fanidan O'quv - uslubiy majmua 2020 йил. file:///C:/Users/User/Downloads/16shriftqollanmausmonovtipografivauchun.pdf
Султанов Ф.Х.,Султанова Э.С.Шарк, тафаккур нурини дунёга танитган юртимизнинг буюк алломалари.-Т,2023
O'zbekiston Respublikasi madaniyat va turizm vazirligi. "Yoshlar turizmi" va "Yosh ekologlar" harakati qurultoylari yoshlarni birlashtirishda muhim platformaga aylanmoqda. 11 avgust, 2023 yil. https://uzbektourism.uz/news/view?id=2850
O'zbekiston Respublikasi madaniyat va turizm vazirligi. Qashqadaryo "turizm xabi" ga aylanish yo'lida. 4 sentabr 2023 yil. https://uzbektourism.uz/news/view?id=2867
O'zbekiston Respublikasi madaniyat va turizm vazirligi. Samarqandda xalqaro qo'shma laboratoriya tashkil qilindi. 5 sentabr 2023 yil. https://uzbektourism.uz/
Axsikent yodgorligida to'rtta ochiq osmon ostidagi muzey quriladi. 4 iyun 2023 yil https://kun.uz/uz/news/2023/07/04/axsikent-vodgorligida-tortta-ochiq-osmon-ostidagi-muzey-quriladi
EXTENDED ABSTRACT
This article substantiates its role as a priority direction of the state development of popular scientific tourism. Analysis of the current development, policy aimed at the development of tourism, the role of scientific tourism as a business, its impact on the state's external position and economy, the development and establishment of scientific popular tourism, which is considered a new direction of tourism, the rational use of existing resources, the development and promotion of new projects to the public the prospects of making are discussed. By developing this type of tourism, it is possible to show its attractiveness not only to foreigners, but also to the Uzbek people, to arouse interest, including citizens' attention to the scientific organizations and scientific researches of their country, to strengthen the sense of patriotism and pride in their country, as well as to form a reserve of personnel, results aimed at increasing the country's personnel potential among young people will be discussed.
It is known that in the conditions of the changing international processes in the world, the financial crisis, and the closure of borders due to the pandemic, representatives of the tourism industry, politicians and economists of many countries are thinking about which areas of tourism should be developed in the conditions of unrest, and what new products the business can produce. Undoubtedly, tourism is an important economic factor that serves to increase the economy and employment of people all over the world. Therefore, the types, directions and perspectives of the scientific-popular tourism project as a new project of tourism are mentioned in the article. According to experts, there are necessary conditions for the scientific study of our country and the interest of travelers. Scientific research activities are an important step towards preserving natural and cultural heritage and increasing interest in scientific activities. The revival of the scientific direction in tourism began relatively recently, the emergence of this trend was helped by the increased interest in the ecological agenda and the development of ecotourism.
The development of a unique concept and project of "Public scientific tourism", which can be of great importance for the development of tourism, is of great practical importance as it combines the fields of science and tourism and offers new directions of domestic and foreign international tourism. . This course is one of the forms of increasing the attractiveness of science and study in the regions of Uzbekistan and can be considered as a future professional guidance for schoolchildren. The social impact of the project is also great. Popular scientific tourism allows residents and visitors of Uzbekistan to get to know its unique places and people, presents the tourist as a future scientist or scientist, opens up new places, unites the academic community and tourism.
Thus, summarizing the above, the scientific novelty of the article is the presentation of this route as a new tourist destination of Uzbekistan, its description as a thematic trip, including visits to not only scientific, educational and other institutions, but also is to promote programs of attractions, history, cultural monuments. Through the development of popular scientific tourism, the image of our country will become more unique in the world. Taking into account the huge scientific, educational and tourist potential of our city and country and based on practical experience, we believe that it is necessary to develop scientific tourism as a new direction in the field of tourism and science in Uzbekistan.
