Научная статья на тему 'ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА ЭКИШНИНГ ЯНГИ УСУЛИ'

ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА ЭКИШНИНГ ЯНГИ УСУЛИ Текст научной статьи по специальности «Прочие сельскохозяйственные науки»

CC BY
296
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
полиз экинлари / технология / тупроқ / ағдаргичсиз ишлов бериш / технологик жараён / комбининациялашган агрегат / ариқ очгич / экиш / бахчевые культуры / технология / почва / безотвальная обработка / технологическая операция / комбинированной агрегат / бороздорез / посев

Аннотация научной статьи по прочим сельскохозяйственным наукам, автор научной работы — Чуянов Д.Ш., Шодмонов Ғ.Д., Эргашев Ғ.Х., Равшанова Н.Б., Саидов Н.И.

Мақолада полиз экинлари етиштириш учун тупроққа ишлов бериш ва экишни амалга оширадиган комбинациялашган агрегатни ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье приведены результаты исследований по разработке комбинированного агрегата для осуществления обработки почвы и посева при возделывании бахчевых культур.

Текст научной работы на тему «ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА ЭКИШНИНГ ЯНГИ УСУЛИ»

УУК 631.312

Чуянов Д.Ш., Шодмонов Г.Д., Эргашев F.X., Равшанова Н.Б., Саидов Н.И.

ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОККА ИШЛОВ БЕРИШ ВА

ЭКИШНИНГ ЯНГИ УСУЛИ

Чуянов Д.Ш. - т.ф.д., доцент; Шодмонов F-Д. - т.ф.ф.д.; Эргашев F.X. - катта укитувчи; Равшанова Н.Б. -

стажёр-тадкикотчи (КарМИИ), Саидов Н.И. -магистр (ТИКХММИ Карши филиали)

Мацолада полиз экинлари етиштириш учун тупроцца ишлов бериш ва экишни амалга оширадиган комбинациялашган агрегатни ишлаб чициш буйича олиб борилган тадцицотлар натижалари келтирилган.

Калит сузлар: полиз экинлари, технология, тупрок, агдаргичсиз ишлов бериш, технологик жараён, комбининациялашган агрегат, арик очгич, экиш

В статье приведены результаты исследований по разработке комбинированного агрегата для осуществления обработки почвы и посева при возделывании бахчевых культур.

Ключевые слова: бахчевые культуры, технология, почва, безотвальная обработка, технологическая операция, комбинированной агрегат, бороздорез, посев.

The article presents the results of research on the development of a combined unit for the implementation of tillage and sowing, when cultivating melons.

Key words: gourds, technology, soil, subsurface processing, technological operation, combined unit, furrow, sowing.

Кириш. Жахон кишлок хужалиги ишлаб чикаришида бажариладиган барча операциялар ва жараёнлар бевосита энергия билан таъминланганлигига боглик равишда ривожланмокда ва у асосида ерларга ишлов бериш билан бирга угит солиш, сугориш аригини шакллантириш ва уруг экишга мулжалланган, ресурстежамкор усуллар ва уларни амалга оширишда кулланадиган техник воситаларни яратиш, мавжудларини такомиллаштириш хамда уларнинг илмий-техникавий асосларини ишлаб чикишга йуналтирилган илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда. «Дунё микёсида полиз экинлари экиладиган майдон 3,5 млн. гектарни ташкил этишини» хисобга олсак [1], иш сифати ва унуми юкори хдмда энергия-ресурстежамкор, бир утишда тупрокка ишлов бериш, угит солиш, сугориш аригини шакллантириш ва экишни амалга оширадиган машина ва курилмаларни ишлаб чикиш мухим вазифалардан хисобланади.

Шу боис, хозирги кунда агрегатнинг бир утишида тупрокни полиз экинлари экиш учун тайёрлаш ва экиш технологиясини ишлаб чикиш, хамда ушбу технологияни амалга оширадиган комбинациялашган агрегатни жорий килиш хисобига тупрокни химоялаш, энергия ва материаллар сарфини камайтириш долзарб илмий масаладир.

Масаланинг куйилиши ва тадкикот усули. Утказилган адабиётлар тахлили хамда олиб борилган тадкикотлар натижалари асосида тупрокни полиз экинлари экиш учун тайёрлаш ва экишда тупрокка минимал ишлов беришга йуналтирилган технология ишлаб чикилди [2-4]. Таклиф этилаётган тупрокка ишлов бериш ва экишнинг янги усули УзР № IAP 05360, УзР № FAP 01125 ва УзР № FAP 00656 патентлари билан химояланган [5-6].

Комбинациялашган агрегатни ишлаб чикишда математик статистиканинг конун ва коидалари, Tst 63.04:2001 "Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для поверхностной обработки почвы. Программа и методы испытаний" ва Tst 63.02:2001 "Испытания сельскохозяйственной техники. Машины и орудия для глубокой обработки почвы. Программа и методы испытаний" меъёрий хужжатларидан фойдаланилди.

Утказилган тадкикотлар асосида "BMKB-Agromash" АЖ да полиз экинлари етиштириш учун комбинациялашган машинанинг тажрибавий нусхаси (шартли маркаси PKTV-3,6) тайёрланди ва Кашкадарё вилояти Камаши, Карши ва Нишон туманларининг фермер хужаликларида синовлардан утказилди. Синовларда машина Беларус 1523 трактори билан агрегатланди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Тупрокка ишлов бериш ва экиш усули агдарилаётган тупрок катламларининг унг ва чап томонини юза юмшатиш, катламларни

бир-бирига нисбатан агдаришда уларнинг огирлик марказларини агдарилаётган томонга караб силжитган холда агдариш, хайдалма катлам остини чукур юмшатиш, угит солиш, экиш худуди тупрогини экишга тайёрлаш, сугориш эгатларини шакллантириш ва экишни уз ичига олади. ^атламларнинг огирлик марказини агдарилаётган томонга силжитган холда уларни бир-биридан ажратиш ва булиш учун, улар юза юмшатилгандан сунг унг ва чап полосаларга агдарилади. ^атламлар агдарилгандан сунг экиш зонаси полосама-полоса чукур юмшатилади ва бир пайтнинг узида угит солиб борилади ва сугориладиган эгатлар шакллантирилади, бунда тупрок катламларининг калинлиги юзаки юмшатиш чукурлигига тенг булади. Бунда катлам огирлик марказининг энламасига силжитиш киймати унинг энининг кийматидан кам булмайди (1-расм).

1 - расм. Тупроцца ишлов бериш ва экиш усули: а - ишлов беришга цадар даланинг кундаланг кесими куриниши; б ва в - экиш худуди оралари юза юмшатилгандан ва палахсалар унг ва чап томонга агдарилгандан кейинги даланинг кундаланг кесими профили; г ва д - экиладиган цатор оралари чуцур юмшатилиб, угит солиниб сугориш арицлари шакллантирилгандан кейинги даланинг кундаланг кесими профили; е - уруг экилгандан кейинги даланинг кундаланг кесими профили

Кузда тутилган усулга асосан агрегат бир утишида кенглиги 2,8 м далага ишлов беради. Бунда агрегат экиш худудида чукурлиги 20-22 см, эни эса 40-45 см булган сугориш ариги шакллантириши ва уругни кенглиги 70-90 см булган катор оралигига экади. Долган катор оралиги тупрогини 8-10 см чукурликда текискескичлар билан юмшатилади ва бегона утлар улдирилади.

Уругни 70 см кенгликдаги катор оралигига экиш учун экиш худудининг кенглигини аниклаймиз

Вэх =2Ъп=Бм + Ъс/2, (1)

бу ерда Ъс - сошник кенглиги, м; Вм - катор оралиги кенглиги, м.

(1) ифода буйича Вм =70 см ва Ъс =16 см булганда экиш худудининг кенглиги Вэх =86 см булади. Экиш худудига куш корпус билан ишлов берилади. Унда битта корпуснинг камраш кенглиги Ък= Ъп =Вэх /2=43 см. ^абул киламиз Ък=45 см.

(1) ифода буйича кушни ариклар ораси кенглиги Вао =2,8 м ва экиш худуди кенглиги Вэх=90 см булганда текискескичлар билан ишлов бериладиган йулакнинг кенглиги В1 =190 см. Вао кенгликдаги кушни сугориш ариклари орасидаги йулакка агрегатнинг икки марта утишида ишлов берилади. У холда агрегатнинг бир марта утишида текискескичлар билан ариклар орасидаги ишлов бериладиган йулакнинг кенглиги В2 =В1 /2 =95 см. Ариклар орасидаги йулакка ишлов беришнинг асосий максади бегона утлар илдизларини киркиш ва тупрокни 12 см чукурликгача юмшатиш. Шунинг учун ушбу йулакка ишлов бериш учун камраш кенглиги 330 мм универсал укёйсимон панжани танланди. Юкоридагилардан келиб чиккан холда агрегатнинг чап ва унг томонида урнатиладиган панжаларнинг сони 6 дона.

Комбинациялашган агрегат куйидаги элементларни уз ичига олади (2-расм): агрегат симметрия уки буйича жойлашган унг ва чап томонга агдарувчи корпуслар (листер корпуси куринишида), текискескичлар, арик хосил килгичли "параплау" типидаги чукурюмшатгичлар ва угит бериш сошниги. Чукурюмшатгичдан кейин галтак ва экиш курилмаси урнатилган.

в

2-расм. Комбинациялашган агрегатнинг конструктив схемаси: 1-рама; 2-осиш курилмаси; 3- дисксимон пичоц; 4 - листер куринишидаги йуналтирувчи пластинкали куш корпус; 5-текискескич; 6-таянч гилдирак; 7-чуцурюмшаткич;

8-угитутказгич; 9-галтак; 10-экиш курилмаси; 11-йуналтирувчи пластина; 12- арикочгич.

Корпусларнинг камраш кенглиги уларни пуштанинг урта кисмига ишлов бериш нуктаи назаридан 40 см, кия туткичли иш органнинг камраш кенглиги эса 45 см, текискескичларнинг камраш кенглиги 33 см кабул килинди. Тадкикот натижаларига кура комбинациялашган агрегат кушкорпусининг лемехи тумшугидан олдинги яссикескичлар исканаси орасидаги буйлама масофа 35,1 см, яссикескичлар орасидаги буйлама масофа 42,3 см ва таянч гилдирак билан яссикескич орасидаги минимал буйлама масофа 24 см булганда кам энергия сарфлаб далани полиз экинлари экиш учун талаб даражасида сифатли тайёрланади.

Ишлаб чикилган комбинациялашган агрегатнинг фермер хужалигида утказилган дала синовларида уруг экиладиган худуднинг ишлов бериш чукурлиги 30 см этиб белгиланди, амалда эса унинг уртача киймати 30,8 см ни ташкил этди. Агрегат ишлов берган экиш зонасида улчами 50 мм дан кичик булган фракциялар микдори уртача 81,3 фоизни, ишлов берилган дала юзасининг нотекислиги 8,2 см ни ташкил этди. Сугориш ариги устки кисмининг эни 61,7 см ни, сугориш аригининг чукурлиги 25,6 см ни ташкил этди. Бу эса полиз экинларининг уругини арикнинг устки кисмига икки каторда, асосий катор орасини 60, 70 ёки 90 см ли килиб экиш имконини беради.

Агдаргичли ва агдаргичсиз тупрокка ишлов беришни бирга олиб бориш, шунингдек тасмалаб тупрокни чукур юмшатиш билан бир вактда сугориш аригини шакллантириш ва полиз экинларининг уругини экиш энергия сарфини кескин камайишига олиб келади ва сув ва шамол эрозиясини олдини олади. Икки ярус буйича муаяйн жойга угит бериш минерал угитлардан фойдаланиш самарадорлигини ва хосилдорликни оширади.

Хулоса. Комбинациялашган агрегат корпусининг лемех тумшуги ва яссикескич орасидаги минимал буйлама масофа 35 см, яссикескичлар орасидаги минимал буйлама масофа 42,3 см ва таянч гилдирак билан яссикескич орасидаги минимал буйлама масофа 24,1 см булиши кам энергия сарфлаб тупрокни полиз экинлари экиш учун талаб даражасида сифатли тайёрлаш ва экишни амалга ошириш имконини беради.

АДАБИЁТЛАР

1. Литвинов С.С., Быковский Ю.А. Бахчеводство: стратегия и перспективы развития // Картофель и овощи. - Москва, 2013. -№4. - С.2-6.

2. Mamatov F., Mirzaev B., Chujanov D.Sh., Ravshanov H., Shodmonov G., Tavashov R., Fayzullayev X. Combined machine for preparing soil for cropping of melons and gourds // IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science. - № 403, 2019.

3. Патент № 1АР 05360. Тупрокка ишлов бериш ва экиш усули / Маматов Ф.М., Мирзаев Б.С., Чуянов Д.Ш., Шодмонов Т.Д., Эргашев F.X., Тоштемиров С.Ж., Буранова Ш.У., ^узиев Н.М. // Расмий ахборотнома. - 2017. - № 4.

4. Патент РУз № FAP 01125. Уйгунлашган тупрокка ишлов бериш куроли / Маматов Ф.М., Мирзаев Б.С.,Чуянов Д.Ш., Шодмонов F^., Эргашев F.X., ^одиров У.И., Тоштемиров С.Ж., Буранова Ш.У. // Расмий ахборотнома. - 2016. - № 9.

5. Патент № FAP 00656. Агдаргичсиз тупрокка ишлов бериш куролининг ишчи органи / Маматов Ф.М., Мирзаев Б.С., Равшанов Х.А., Файзуллаев Х.А., Авазов И.Ж., Мардонов Ш.Х, Темирова Д.И., Шодмонов Г.Д. // Расмий ахборотнома.

- 2011. - № 11.

6. Чуянов Д.Ш., Абдурахмонов У.Н., Шодмонов F^. Полиз экинлари етиштириш учун энергияресурстежамкор технология ва машина // Innovatsion texnologiyalar. - ^арМИИ, 2020. Махсус сон. -Б.78-82.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.