CC BY
135
ПОЭТИЧЕСКОЕ НОВАТОРСТВО БЕТАЛА КУАШЕВА
© Шогенова Э.А.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова, г. Нальчик
Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардино-черкесском.
К1уащ Бет1ал адыгэ усак1уэ нэхъ инхэм ящыщ зыщ. Абы лъэпкъ литера-турэм хэлъхьэныгъэ хуищГам мыхьэнэшхуэ и1эщ. К1уащ Бет1ал и творчест-вэр къипщытэк1эрэ, критик, литературэхутэ, щ1эныгъэл1 Сокъур Мусэрбий мыпхуэдэу итхыгъат: «Щоджэнц1ык1умрэ Юъщокъуэмрэ я дерсхэр къилъы-тэурэ, Бет1ал икъук1э жан ищ1ащ адыгэ усэм и 1эпкълъэпкъыр, щ1алэгъуэм и къару мылъытэк1э ар иузэдащ, нэгъуэщ1 лъэпкъхэм я усэ культурэм и на-лъэ куэд анэдэлъхубзэм ек1уу къригъэзэгъащ, псалъэ къызэрыгуэк1хэр са-тырхэм къыщигъэщ1эращ1эурэ, усэ къэ1уэтэк1эр икъук1э щ1эщыгъуэ ищ1ащ, ди литературэми къыхэнащ щ1алэгъуэ мыухыжым и усак1уэ уахътын-шэу» [1; 202].
Гъащ1эшхуэ имы1ами, адыгэ литературэм хэлъхьэныгъэ хуэзыщГыфа хэку усак1уэ иным, талант абрагъуэ зыбгъэдэлъа усак1уэ гъуэзэджэм адыгэ усыгъэм гъуэгущ1э щыпхришащ, 1уэхугъуэщ1эхэр, гупсысэщ1эхэр къыщы-зэ1уихащ, и зэманым псэуа и ц1ыхухэм я гурылъ-гуращэхэр куууэ къи1уэ-тащ, къыдалъхуахэр ц1ыхугъэм, пэжыгъэм, захуагъэм къыхуриджащ, и гугъ-уехь щымысхьыжу, и псэ дыдэм емыблэжу и псалъэ лъэщхэмк1э къулыкъу нэс абыхэм яхуищ1ащ. Псэзэпылъхьэп1э и лъахэр щихуэм л1ыгъэ къигъэлъ-эгъуам, и хэкумрэ къызыхэк1а и лъэпкъымрэ къалэн телъыджэ яхуищ1ам зэик1 мык1уэдыжын пщ1эрэ щ1ыхьрэ усак1уэ гъуэзэджэм къыхуахьащ. Аращ
* Магистрант кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа ИФ КБГУ.
Литература
31
абы и ц1э лъап1эр хэкум и Цыхухэм гуапэу къыщ1апсэлъыр, я гум щ1ыщагъ-аф1эр, адыгэ литературэм и тхыдэм увып1э лъагэ абы щ1ыш^1лъагъэсыр.
К1уащым хьэлъхьэныгъэу ищ1ам ущытепсэлъыхькХэ, ублэк1ынк1э 1эмал зимы1эщ абы псалъэ гъэпсык1эм щ1эуэ хилъхьам. Ар, псом япэу, 1эк1уэлъ-ак1уэу инверсиер къигъэсэбэпу зэрыщытарщ.
Пэжщ, а 1эмалыр сыт щыгъуи зэхуэдэу къезэгъырабгъуу зэрыщымыта-ри хэкъщ, ауэ нэхъыбит1ымк1э инверсиер 1эзагъ хэлъу къагъэсэбэпыным къэ-бэрдей-шэрджэс поэзием и бзэр хэпщ1ык1ыу иузэщ1ащ, ик1и ар зи Ф1ыщ1э нэхъыщхьэр КТуаш Бет1алш. Апхуэдэу абы ф1ыщ1э бгъэдэлъщ адыгэ усэ гъэпсык1эм зегъэужьынымкТи. Усэ гъэпсык1эр къэзыпщ^ггэхэм ялъытэр макъ зэпэджэжхэмрэ к1эух рифмэхэмрэ псалъэухам къыдэк1уэ пкъыгъуэ зэ-мыл1эужьыгъуэхэм ящ^1щмэ, ар 1эзагъым и нэщэнэу. Ат1э, абык1э К1уащым икъук1э щапхъэ гъуэзэджэ къигъэлъэгъуащ: абы и усэхэм шьIмашIэ дыдэщ, псалъэм папщ1э, япэ итахэм бэуэ ядэплъагъу глагол рифмэр. Абы и ф1агък1э лъэпкъ поэзием силлабо-тоникэр нэхъ лъэ быдэк1э щыуващ.
1уэхугъуэ зэмыл1эужьыгъуэ куэд къызэщ1еубыдэ К1уащ Бет1ал и творчест-вэм. Шет'еиныгъэкЬ, гуапагъэк1э гъэнщ1ауэ абы игу пщтырым къигъэщ1а усэхэр, уэрэдхэр, поэмэхэр и лъэпкъым, и лъахэм хуэгъэза лъагъуныгъэ къу-дейкъым, ат1э псоми ди зэхуэдэу къэтлъытэ хэкушхуэм зэрыщ^пу хуэгъэзащ.
Зауэ нэужь илъэсхэм адыгэ усэ гъэпсык1эм и мыхьэнэри, ар зыхуэдэр зэхэгъэк1ын зэрыхуейри япэ къызыгуры1уахэм ящыщщ къэбэрдей усак1уэ К1уащ Бет1ал. Адыгэ 1уэры1уатэм теухуауэ абы япэ щ1ык1э т'хыну и мурада кандидат диссертацэм 1уэры1уатэм и усэ гъэпсык1эр зы 1ыхьэу хыхьэн хуе-ящ, ауэ иужьк1э щ1эныгъэл1ым а темэр ехъуэж - ар треухуэ иджырей адыгэ усэ гъэпсык1эм. Ауэ абы а лэжьыгъэр и к1эм хунэгъэсакъым. 1ыхьэ е пычы-гъуэ щхьэхуэу къызэтенахэу ди деж къэсыжахэр щыхьэт тохъуэ адыгэ усэ гъэпсык1эм КТуащыр куууэ щыгъуазэу, абы и щытык1э нэхъыщхьэхэм теухуауэ 1уэху еплъык1э пыухыкТахэр и1эжу зэрыщытам.
«Лъэпкъ усэ гъэпсык1эм теухуауэ К1уащ Бет1ал гупсысэ зытетахэр, абы-хэм я нэхъыбэр и к1эм нэмыгъэсауэ, нэмьпхысауэ къыгIэрыхьа щхьэк1э, лэ-жьыгъэ гъэщ1эгъуэнит1ым къышиIуэташ, ауэ а лэжьыгъит1ри и щхьэк1э къыдигъэк1ыным хунэсакъым, ат1э езыр дунейм ехыжа нэужьщ ахэр и архи-вым къышьIхагьуэтэжари, япэу къыщыдагъэк1ари» [3; 39].
«Нарт эпосым и усэ гъэпсык1эр», «Къэбэрдей усэм и ухуэк1эр» лэжь-ыгъэхэр япэу усак1уэм и тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъит1ым и ет1уанэ том 1966 гъэм къыдэк1ам къытехуащ. «Нарт эпосым и усэ гъэпсык1эр» лэжьыгъэр топсэлъыхь нарт эпосым и усэ гъэпсык1эм. Ар и к1эм нэмыгъэсами, къы-щи1эта 1уэхугъуэхэм я лъэныкъуэ зыбжанэ К1уащ^1м гъэщ1эгъуэну пэжу, куууэ къыщихутащ. Абыхэм я нэхъыбэми пасэм зыри тепсэлъыхьакъым, ахэр усак1уэм езым и щхьэк1э къызэIуихаш, япэу зэхигъэк1ащ. Нэхъ ехьэжьауэ ар къызытеувы1ахэм ящыщхэщ адыгэ 1уары1уатэм псалъэмрэ макъамэмрэ зэ-рызыхущытыр, уэрэдыжьхэм пычыгъуэм щ1ып1э щиубыдыр, щи1э щ^гтык-
32 ПРИОРИТЕТНЫЕ НАУЧНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ: ОТ ТЕОРИИ К ПРАКТИКЕ
1эр, абыхэм цезурэм щигъэзащ1э къалэныр, ящ1элъ макъамэм и къулеягъэр, я зэщхьэщык[ын^1гъэр, макъзешэ, дэк1уашэхэр абыхэм зэхуэмыдэу къызэ-рыщыгъэсэбэпар.
Адыгэ уэрэдхэр я гъэпсык1э, ухуэк1эк1э зэрызэмык1уал[эм, зэрызэмыщ-хьым тепсэлъыхьауэ щытащ К[уащ Бет1ал. «Нарт эпосым и гъэпсыкЕэ» лэжьыгъэм абы эпосым хэт пшыналъэхэр гупит[ущ зэриугуэшыр. Абы зэрыщыт-хамк1э, «... нарт эпосым и1эщ усэ л1эужьыгъуит[: къызэджэрэ (декламировать ящ[рэ) уэрэду ягъэзащ[эрэ». Иужьк1э зэф[эува адыгэ уэрэдыжьхэм нарт эпосым ижь хуабжьу къыщ[ихуащ, абыхэм я нэхъыбэм ар щапхъэ ящ[ащ. Апхуэдэу щ^1щытк1э, Хьэк1уащэ Андрей къызэрилъытэмк1э, «адрей уэрэд-хэри гупит[у щ1эдгуэшын щхьэусыгъуэ дэ ди[экъым». Апхуэдэ гуэшык1эм К1уащ Бет1али лъабжьэ хуищ[ыр, и нэщэнэ нэхъыщхьэу къилъытэр зыщ -макъамэ щ[этрэ щ[эмытрэщ. Къэбэрдей усак1уэми къыгуро1уэ [уэры[уатэм и тхыгъэ усэу ягъэзащ[эмрэ уэрэду жа1эхэмрэ зэпэщхьэхуэ зыщ[ыр макъа-мэр зэрыарар, макъамэми абыхэм апхуэдизк1э зэхъуэк1ыныгъэшхуэхэр хелъ-хьэри, ахэр зыуэ къэплъытэныр къезэгъыщэркъым.
К1уащ Б. и лэжьыгъэм т[эк1у нэхъ зыубгъуауэ щытопсэлъыхь макъамэм усэм ирит апхуэдэ зэхъуэк1ыныгъэхэм. Абы къызэрилъытэмк1э, «... къы-зэджэ усэхэм хэт псалъэхэр пыухык1амэ, замыхъуэжмэ ик1и куэд-мащ[эми зы жыпхъэ щхьэхуэм итмэ, уэрэду ягъэзащ[э усэхэм а хьэлхэр нэхъыбэу щызыхалъхьэр макъамэ щащ[элъырщ, н. ж. уэрэдхэм хэт псалъэхэм макъамэ щыщ1эмытымрэ ар щ1эту шагъэзаш[эмрэ лексикэрэ метрикэрэ я лъэ-ныкъуэк1э зэшхьэшык[ыныгъэшхуэхэр я1эщ. Пэжыр жып1эмэ, нарт уэрэдхэм я псалъэхэм я щытык1э нэсыр сэтей къыщыхъур уэрэду щыжаЬм и дежщ^» [4; 190].
К1уащ Б. и лэжьыгъэм и гугъу шишIаш цезурэм нарт пшыналъэхэм щи-убыд щ1ып[эм. ЩЪныгъэМым къызэрилъытэмк1э, «цезурэм и ф1ыгъэк1э нарт усэхэм нэхъ гъэхуауэ, на1уэу укъоджэ, абы и ф1ыщ1эк1э усэ сатырым укъы-щеджэк1э и ет1уанэ 1ыхьэм и пэм укъыщызэтеувы1э е логическэ ударенэр зытехуэ псалъэхэр нэхъ 1упщ1у къыхэбгъэщхьэхук1 мэхъу. Ар дэ1эпыкъуэгъу хъарзынэщ зи гупсысэк1э зэпэгъэува усэ сатырым и пкъыгъуэхэр зэщхьэ-щ^1гъэк1ынымк1э» [5; 182].
Щ1эныгъэл1 щхьэхуэхэм пэжу гу зэрылъатащи, усэ сатырым хэт хэ1э-тык1а пычыгъуэхэр езыхэри къызэрапсэлъ къарук1э зэхуэдэкъым, зэтеху-эркъым. Сатырым щи1э мыхьэнэ, зыдэув щ1ып1э и лъэныкъуэк1э ахэр зэ-Шхьэшок[. Нэхъ пасэу а 1уэхум тепсэлъыхьа К1уащ Б. къызэрыф1эщ1ымк1э, цезурэк1э зэпыуда усэ сатырым и ударенэхэм ящыщу зыр нэхъыщхьэщ, ад-рейхэр абы и к1эрыдзэнщ. Ауэ усэ сатырыр цезурэм зэгуигъэк1рэ дэтхэнэ зы ныкъуэми хэ1этык1а пычыгъуит1 игъуэтыжмэ, ит1ани усэ сатырым и 1ыхь-ит1ым языхэзми зы хэ1этык1а пычыгъуэ нэхъыщхьэрэ абы и к1эрыдзэнрэ и1энущ. Апхуэдэм дежи дэтхэнэ зы 1ыхьэ ныкъуэми и к1эухым щыт псалъэм логическэ ударенэр тохуэ, хэ!этык!а пычыгъуэ нэхъыщхьэ хъужри аращ.
Литература
33
Хэ1этык1а пычыгъуэхэм я щытык1эм къыгуэхып[э имы1эу епхащ усэм, уэрэдым щ1элъ ритмикэри. Усэ сатырхэм ударенэр сыт хуэдизк1э зэтехуэу, зэхуэдизу, зэк1уу тетми абыхэм ящ1эт макъамэр нэхъ шэщ1а мэхъу. Ауэ 1эмал имы1эу щыткъым сатыр зык1элъык1уэ псори зэфэзэщу зы къупхъэм къигъэ-жауэ щымытынри. Адыгэ уэрэдыжьхэм я ритмикэм захъуэж, ахэр зы жыпхъэм сытым щыгъуи иткъым.
«Къэбэрдей усэм и ухуэк1эр» лэжьыгъэшхуэ гуэрым и плану къыпщохъу, абы лъэпкъ IуэрыIуатэмрэ иджырей къэбэрдей усыгъэмрэ я усэ гъэпсык1эм и хьэл нэхъыщхьэхэм ауэ я цГэ къыщи[уа къудейщ, ахэр щапхъэ зэмылЪу-жьыгъуэхэк1э гъэбыдакъым. Ауэ а тхыгъэми щыгъэува упщГэхэм на1уэ къыпщащ[ адыгэ усэ гъэпсык1эм къи[уа и гъуэгур усак1уэм къек1уу иубзы-хуауэ, абы и пкъыгъуэ нэхъыщхьэ зытепсэлъыхьыпхъэр [упщ[у зэхигъэк1ауэ зэрыщытар.
Иджырей къэбэрдей усыгъэм къигъэсэбэпыр, щ[эныгъэл[ым къызэр-илъытэмкIэ, тонико-силлабическэ усэ гъэпсык1эщ, ауэ абы къыдэк1уэуи па-сэрей усэ гъэпсык1эм и [эужьу къэна тоническэ усэ гъэпсык1эми абы ущы-хуозэ. Ар нэхъыбэуи къэзыгъэсэбэпыр адыгэ IуэрыIуатэм къэхэтэджык1а, абы и гъук1эгъэсэн усак1уэ-уэрэджы1ак1уэхэрщ, 20-30 гъэхэм лъэпкъ усыгъэм щ[ып1э ин щызубыду щытахэм я тхыгъэхэрщ. И щхьэ течауэ и лэжьыгъ-эм К1уащ Б. зэрыщыжи1эмк1э, 30-40 гъэхэм адыгэ усыгъэм щызэф1эувэу щ[эзыдза силлабо-тоникэм япэ лъэбакъуэхэр щичу хуежьа къудейщ, абы и жыпхъэ нэхъыщхьэхэми ящыщу ехъул1эныгъэ гуэрхэр абы щызы1эрызыгъ-эхьэфар хореймрэ амфибрахиемрэщ. Щ1эныгъэл[ыр зытепсэлъыхь зэманыр къапщтэмэ, абы пэжу гу зэрилъытащи, а илъэсхэми лъэпкъ усыгъэм к1эух рифмэми, строфикэми зыужьыныгъэ щ[агъуэ щагъуэтауэ щытакъым.
Литературэр:
1. «Адыгэ (къэбэрдей-шэрджэс) литературэм и тхыдэ». Япэ тхылъ. Гъут А. Адыгэ литературэр 1945-1956 гъ.гъ. Налшык, 2010.
2. Введение в литературоведение / Под ред. Л.В. Чернец. - М., 2004.
3. К1уащ Б. Тхыгъэхэр. 1том. Пэублэ псалъэ. Нало З. Куэд зымыгъащ1эу куэд зылъэгъуа. Налшык, 1958 гъ.
4. К1уащ Б. Тхыгъэхэр. 2 том. Строение кабардинского стиха. Налшык: 1966 гъэ.
5. Куашев Б. Собрание сочинений. Т. 2. Стихосложение нартского эпоса. -Нальчик, 1966. - С. 182.
6. Сокуров М. Избранные произведения. - Нальчик: Эльбрус, 1995.
