Поэт, учёный и литературовед Сокуров М. Г Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ПОЭТ, УЧЁНЫЙ И ЛИТЕРАТУРОВЕД СОКУРОВ М.Г.

© Бакова З.Х.*, Кумышева Ф.Х.*

Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,

г. Нальчик

Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардино-черкесском.

Щыху бзаджэм я 1эр зэрубыдым, Дыгъэр ялъок1 ягъэук1ыф1ын. Дэ маф1э бзийуэ дымылыдым, К1ыф1ыгъэр сытът исыжын?

(Сокъур М.)

Критик лъэщ дыдэ, щ1эныгъэл1ышхуэ, егъэджакГуэ 1эзэ, усак1уэ гъэщ-Ьгьуэн (т1эк1у жьы1уэу зи дунейр ахърэткГэ зыхъуэжа) Сокъур Мусэрбийщ мы тхыгъэм къыхэщыр. Адыгэл1 щыпкъэм и гъащ1эмрэ и лэжьыгъэф1хэмрэ тедухуа щ1эныгъэ лэжьыгъэр магистр диссертацэу къызэщ1эткъуэжын ипэ къихуэу, абы щыщ гупсысэхэр мы тхыгъэмк1э къэдгъэлъагъуэу аращ.

Декабрь мазэ блэк1ам зы радионэтын хьэлэмэт дрихьэл1ат: - ар езы Со-къурым хуэдабзэ критик, щ1эныгъэл1, егъэджак1уэ, усак1уэ, Мусарбий и ныбжьэгъуф1у щыта, сытым и дежи ар зыгъэпэжурэ къек1уэк1а, ноби и ц1эр зымыгъэт1ылъ Къэжэр Хьэмид и къэпсалъэныгъэт. Сокъурыр къыщалъхуа махуэти, и гугъу ищ1т - игъэлъап1эт. Мы тхыгъэ кЬщГым а нэтыным нэхъри дытригъэгушхуащ.

«Ди лъэпкъ литературоведениери литературэ-художественнэ крити-кэри къыщежьэр 30 гъэхэм Нало Жансэхъу итха статьяхэм я дежщ. Илъэс 20 дэк1а нэужь, 50 гъэхэм, абы пызыщэр Нало Зауррэ Сокъур Мусэрбий-рэщ», - щетх, зи ц1э къит1уа критик Къэжэр Хь. Сокъурым теухуа и зы тхыгъэм.

Сокъур Мусэрбий Хьисэ и къуэр 1929 гъэм декабрым и 25-м Борыкъуей (Арик) къуажэм къыщылъхуащ. Зауэ нэужь илъэсхэм ар щеджащ Налшык щы1а интернатым, абы къык1элъык1уэу Бытырбыху дэт университет ц1эры-1уэм щ1эныгъэ куу щызригъэгъуэтауэ 1952 гъэм къыщалъхуа къуажэм къе-гъэзэж, школым щригъаджэуи щ1едзэ. 1957 гъэм щегъэжьауэ дунейм ехы-жыху (1990 гъэм январым и 19-м) университетым егъэджак1уэу щолажьэ.

Псэк1э бауэу дунейм тетыху талантышхуэ зи1э а ц1ыху гъуэзэджэм зэи имыхъуэжа гъащ1э къалэн нэхъыщхьэу и1ар ц1ыхум щ1эныгъэ нэху яхэзылъ-

* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа.

* Магистрант.

хьэ Егъэджак1уэу, ц1ыхупсэр ф[ым, дахагъэм хуэзыгъэуш гурыщ[э-гупсысэ-хэр зыузэщ[ Егъэджак1уэу щытынырщ.

Литературоведу, критикыу, егъэджак1уэу - аращ нэхъыбэм Сокъур Му-сэрбий къызэрац1ыхур. Ауэ, ар ик1и усак1уэт, хэ1ущ1ы1у зимыщ1ыщами, "Щ1ыщ1эжЬ" [9] зыф1ища и япэ усэ сборникыр дунейм къызэрытехьар Щихъ Залым ц1эр щ1эдзауэт. 1979 гъэм дунейм къытехьауэ щытащ и ет1уанэ усэ сборник "НэпкъыжьЭ' [7] зыф1ищари.

«Критикэм и гугъу пщ1ымэ, абы тхыгъэ къыдэк1хэр зэпкърих къудейм къъщымынэу, ат1э езы литературэм и жанр псоми заужьынымк1э япэ бэ-нак1уэу щытын хуейщ. Абы и къалэн нэхъыщхьэщ дэтхэнэ зы тхыгъэми ны-бжьэгъугъэ - къуэшыгъэ хэмылъу, тк1ийуэ, 1уэху нэхъ ин дыдэхэм пыщ1ауэ литературэм еплъыныр. Критикым и къалэнщ Щэуэ къэхъу тхыгъэхэм я гъусэу, ди историко-литературнэ зыужьык1эр къихутэжыну, ар дыдэмк1э дэтхэнэ критикри литературоведу игъэсэну»,- етх Мусэрбий. Мы пычыгъ-уэм къызыхуриджам хуэдэу 1958 гъэм къыдэк1ын щ1эзыдза "1уащхьэмахуэ" журналым и редколлегиеу, и ныбжьэгъу гожу, илъэс щэщ1ым щ1игъук1э щытащ Сокъурыр. Критик 1эзэр емыджауэ, зыхуэфащэр тэмэму дунейм къы-техьэн папщ1э абы и 1э угъурлыр "хэмы[эбауэ" тхыгъэ щ1агъуэ къытехуакъ-ым журналым а илъэсхэм. Езы Мусэрбий и 1эдакъэщ1эк1 тхыгъэ телъыджэ-хэр псом япэу зытетари аращ.

1958 гъэм къыщыщ1эдзауэ 1977 гъэ пщ1ондэ - илъэс т1ощ1ым къриубы-дэу - Сокъурым и къалэмыпэм къыщГэкПауэ, "[уащхьэмахуэм" тета "Къэ-бэрдей литературэм и зыужьык1эм и 1узхук1э", "Гъуэгуанэм и нэщэнэхэр", "Щ1алэгъуэ макЬ', "Ди литературэм и къалэныщ1эхэр", "Зи чэзу къалэн-хэр", "Лъагап1эмухуезыджэ гупсысэхэр,,, "Усак1уэмрэ зэманымрэ", "Л1ыггъэм и макъамэхэр", "Лъэхъэнэ иным и нур", "Хъуэпсап1э нэхухэр зи гъуазэ" тхыгъ-эхэращ 1977 гъэм критикым къыдигъэк1а "Литературэм и бэкъуэк1э" тхылъ-ым купщ1э хуэхъуахэр. Мыбы и пэ къихуэу 1969 гъэм "Лирика Алима Ке-шокова" жи1эу Къэбэрдей-Балъкъэр тхылъ тедзап1эм урысыбзэк1э къыщы-дэк1ауэ щытащ и япэ тхылъри.

Мусэрбий езым къыдигъэк1ауэ щытар зэрыхъур зи гугъу тщ1а мащ1э т1эк1урщ. Иужьк1э 1995 гъэм критик Шэвлокъуэ Петр игъэхьэзырыжащ Сокъур Мусэрбий и тхыгъэхэр щызэхуэхьэса томышхуэ.

Тхылъым (Сокъур. М. Тхыгъэхэр) и псалъэ хэзышэм деж тхак1уэ Шэв-локъуэм 1эзагъэ, пэжыныгъэшхуэ хэлъу къытхузэ1уех литературэхутэ, критик Сокъур Мусэрбий и дерсхэр.

Шэвлокъуэм нэхъ къыхигъэщахэм, мыхьэнэшхуэ и1эу къилъытахэм ящыщщ ди литературэм, псом япэ адыгэ поэзием зэрызаужьам теухуауэ 1964 гъэм Сокъурым итхауэ щыта «Къэбэрдей литературэм и зыужьык1э» тхыгъэр. Ар Мусэрбий щитха зэманыр къэтлъытэнщи, ди литературэмк1э икъук1э хэлъхьэныгъэф1т. Абы къэ1эта щыхъуат ПащЬэ Бэчмырзэрэ Щод-жэнц1ык1у Алийрэ я поэзием и къуэпсхэр, и купщ1эр, я усэхэр зэрыгъэпса щ1ык1эр. Апхуэдэу литературэхутэ щ[эныгъэк1э купщ1аф1эу а 1уэхугъуэм

92

ЯЗЫК И КУЛЬТУРА

бгъэдыхьар Сокъурырат. Критикым ахэм я фащэр игьэбелджылыуэрэ, щыгьуазэ дещ1 а усак1уэшхуэхэм я гурыщ1э псальэм, «мальхьэдисым ху-эдэу» гъащ1эр зыщ1ашэу, зэманым и къэхъукъащЬхэм лъэщу, ц1ыхубэм я гум, я псэм пэджэжу зэрыщытым. Жи1ар щапхъэк1э щ^гьэбыдэжурэ, Шэв-локъуэм критыкым и дерсхэм гу льыдегьатэ.

«Сокъур Мусэрбий и творчествэм и кууагъыр, и дахагъэр зыгурк1э нэхъ мыхъуми нэрылъагъу пщ1ын папщ1э езы критикым и тхыгъэ телъыджэхэм щыщ пычыгъуэхэр, щапхъэхэр куэдрэ къэгъэлъэгъуэн хуейщ», - етх Шэв-локъуэм [5, 12].

«Къамботрэ Лацэрэ» адыгэхэм я дежк1э лъэпкъ эпос щ1эхъуари, лъэпкъ эпосыр нэхъ куухук1э абы и мыхьэнэри нэхьыбэу зэрыщытри гуры1уэгъуэу къыхэщащ а тхыгьэм.

«Щоджэнц1ык1у Алий къыщалъхуа зэманым укъалъхун хуейт абы и ге-ниер уи1эн, лъэхъэнэм ек1у образхэр литературэр зыхуэныкъуэ 1эмалхэмк1э къэбгъэлъэгъуэн щхьэк1э. Т1ощ-щэщ1 гъэхэм ди литературэр лъыхъуэурэ къигъуэта образхэм яподжэж Щоджэнц1ык1ум и л!ыхъужь нэхъыщхьэ-хэр» [5, 10], - щетх Сокъурым къэдгьэлъэгъуа тхыгьэм. Щоджэнц1ык1ум и творчествэрм и «щэхури и нахуэри» куууэ къихутэурэ, Мусэрбий нэгъэсауэ кьыдгурегьаНуэ кьызыхэк1а льэпкьыр зэрыпагэ, зэрыгушхуэ усак1уэшхуэу Алий зэрыщытыр, ар здынэса лъэгап1эр. Абы тепсэльыхьыурэ Сокьурым етх: «Къамботрэ Лацэрэ» Щоджэнц1ык1ум и творчествэм и лъагап1э ды-дэщ. Ауэ ар абсолютнэ лъэгап1экъым, абы къигъэлъагъуэр илъэс пл1ъщ1 иримыкъуа усак1уэр здынэса «бжьыпэ» къудейщ. Абы щхьэк1э къэмынэу итха псори зэбгъапщмэ, «Къэмботрэ Лацэрэщ» Щоджэнц1ык1ум и поэти-ческэ гупсысэр здынэсри абы и художественнэ 1эзагъэр нэхъ куу дыдэу зы-хэпщари, ц1ыху образ нэгъэсари 1эзагъэшхуэ хэлъу щитхыжари» [5, 11].

Сокъурыр нэхъ зытепсэлъыхьахэм ящыщщ К1ыщокьуэ Алим. Мы т1ум я зэхущытык1ам теухуауэ зы тхыль щхьэхуэ пхуэгьэхьэзырынущ. Урысей критик пажэ В.Г. Белинскэм усак1уэшхуэ А.С. Пушкин и творчествэр зэпкь-рихыу, увып1э льагэ хуэфащэм зэрытритьэувэжам хуэдабзэу, Сокьур Му-сэрбийщ тхак1уэ, усак1уэ К1ыщокьуэ Алим и творчествэр нэсу кьэзыхутар, увып1э езытар - критикэ тхыгьэ куэд триухуащ ди усак1уэшхуэм. Ахэм псо-ми япэ итщ зи ц1э кьит1уа «Лирика Алима Кешокова» тхыльыр.

«Щэщ1 гъэхэм, - итхыгьащ Сокьур Мусэрбий, - К1ыщокъуэр хэкум зэ-рытепсэлъыхьыр моуэ лъэныкъуэк1э къыщыту абы еплъ хуэдэут. Абы уди-хьэхыу псалъэк1э я сурэтхэр ищ!т ди къуршхэм, къуршыпсхэм, мэзхэм, та-фэхэм. Апхуэдэ пейзажнэ усэхэри щылъэбакъуэщ1эт къэбэрдей поэзием». Мыпхуэдэущ Юыщокьуэм кьызэрыщ1идзауэ щытар и льахэр игьэф1эныр:

Мэз лъапэ дахэм пэ1эщ1эу Сыщалъхуа къуажэр мэгъагъэр, Лъэныкъуэ псори щ1эращ1эу, Еплъыт, гъэщ!агъуэт дахагъэр.

Унэ хужь куэдхэр сатыру Щхъуант1агъэ 1увым щ1еуфэр, Школыр нэхъ лъагэу яхэту, Мардэншэу теплъэр мэбжьыф1эр...

("Си къуажэ". 1941 гъ.)

Мыр усак1уэ щ[алэм и лъапсэу здэщы1э щ[ып[эмрэ а щ[ып[эм и дахагъ-ымрэ къэзыгъэлъагъуэ сурэт къудейщ, пейзажнэ усыгъэщ, ауэ абдежи къы-щона[уэ а лъапсэр зей ц[ыхум и гурыщ[э дахэр, ар абы зэрыщыгуф[ык[ыр, абык1э зэрыгушхуэр.

Сокъур Мусэрбий итхыгъащ, «К1ыщокъуэм дежщ ди лирикэр балигъ хъуауэ л1ыхъужьыгъэ лъэхъэнэм хуэфащэ макък1э ежьууэ щыщ1идзар. Ид-жырей ди лирикэр поэзием и лъэпкъыгъуэ пашэ зэрыхъуар Алим куэдк1э и ф1ыш1эщ» [4].

Зи гугъу тщ[а псоми къинэмыщ[у, Мусэрбий урысыбзэм къытрищ[ык-1ыу адыгэбзэк1э нэгъуэщ[ лъэпкъ тхак1уэхэм я произведенэу, прозэу, поэзи-еу куэд гъуэзэджэу зэридзэк1ащ.

Список литературы:

1. Кажаров Х. Истоки поэзии: литературные портреты, эссе. - Нальчик: Эльбрус, 2008. - (на каб. яз.).

2. Кажаров Х. О М. Сокурове, радиопередача // Территория искусства. Радио КБР. - 25.12.2016.

3. Сокуров М. Лирика А.Кешокова. - Нальчик: Эльбрус, 1969.

4. Сокуров М. Избранные произведения. - Нальчик: Эльбрус, 1995.

5. Сокъур М. Литературэм и бэкъуэк1э. Критикым и тхыгъэхэр. - Нал-шык: Эльбрус, 1977.

6. Сокъур М. Нэпкъыжьэ. Усэхэр. - Налшык: Эльбрус, 1979.

7. Сокъур М. Къэхутэныгъэм и гугъуп1э. Литературэ-критическэ тхыгъ-эхэр. - Налшык: Эльбрус, 1986.

8. Щихъ З. Щ1ыщ1эжь. Усэхэр. - Налшык: Эльбрус, 1972.

9. Щихъ З. ЩЪдзапй. Усэхэр. - Налшык: Эльбрус, 1972.

ТЕМА ЧЕРКЕССКОГО ЗАРУБЕЖЬЯ В ТРИЛОГИИ АЛИМА КЕШОКОВА «ВЕРШИНЫ НЕ СПЯТ»

© Бакова З.Х.*, Кунижева М.З.*

Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,

г. Нальчик

Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардино-черкесском.

* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа.

* Магистрант.