31Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
PIYOZ - ALLIUM CEPA NEMATODALAR FAUNASI
Komil Sultonovich Boltayev
B.f.n. SamMI Mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya kafedrasi, O'zbekiston
Samarqand boltayevkomilsultonovich@gmail.com
Davron Abdixakimovich Xo'jaqulov
SamMI Mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya kafedrasi, O'zbekiston
Samarqand xoj aqulov. davron@mail .ru
ANNOTATSIYA
Oqdaryo tumani Po'latdarxon MFY qarashli Jo'raboy qishlog'i xonadonlarida yetishtiriluvchi piyoz o'simligini "Kaba''navni o'rganish natijasida olingan 40 namunalarning 34 tasidan 359 ta nematodalar ajratib olindi. Jumladan, 59 ta yer ustki qismidan (10ta namunadan) 234 ta ildiz tizimidan (15ta namunadan) 66 ta ildiz atrofidan (17 ta namuna)ajratib olindi.Piyoz o'simligi ildizi va ildiz atrofida yashovchi nematodalar 23 turga mansubligi (359 nematoda )aniqlandiBu turlar 15 avlod 7 oilaga 3 turkumga mansubligi qayd etildi.
Kalit so'zlar: fitonematoda, fauna, avlod, oila, turkum, tur, evribiont, kserofil, mezofil gidrofil, parazit nematodalar, patogen rezosfera.
KIRISH
O'zbekiston iqtisodini jadal rivojlantirish uchun tabiat resurslaridan oqilona foydalanish bilan bir qatorda qishloq xo'jalik ekinlaridan samarali foydalanishni ham nazarda tutadi. Sabzavot ekinlarining hosildorligini faqat ekin maydonlarini kengaytirish yo'li bilan emas balki, bu ekinlarni zararkunandalardan asrash choralarini ko'rishni ham talab etadi.Bu zararkunandalarga nematodalar ham kiradi.
Parazit nematodalar qishloq xo'jaligi ekinlariga katta zarar yetkazadi.U ning hosildorligini 1/10 qismini nobud qilishi mumkun (A.A. Paramonov ma'lumotlariga ko'ra ) Sabzavot ekinlarining hosildorligini oshirish nematodalarni o'rganishni talab qiladi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Nematodalarni madaniy landshafdlarga suv va boshqa tarqatuvchi omillarga o'tishini oldini olish , qishloq xo'jalik o'simliklarining hosildorligi oshirishda muhim nazariy va amaliy masaladir.
Hozirgi vaqtda umumiy gelmintalogiyaning asosiy sohalaridan biri bo'lgan fitonematologiya tez suratlar bilan rivojlanmoqda.Fitonematologiyaning asosiy vazifasi o'simlik va tuproq nematodalarining biogiosenozdagi o'rni, tuproq biotasiga kiruvchi boshqa turli organizimlar bilan ularning o'zaro aloqalarini o'rganishdan iboratdir.
Fitonematodalar madaniy o'simliklarning hosildorligiga kata zarar yetkazibgina qolmay, shu bilan birga, ularga bir qator virus, zamburug' va bakteryalar qo'zg'atuvchi kasaliklarni yuqtirishda ham aktiv ishtirok etadilar. Ayrim vaqtlarda fitogelmintlarning qishloq xo'jalik ekinlariga yetkazgan zarari 20% ni tashkil etadi.
O'simliklarning fitogelmentlardan himoya qilish ularning tur, tarkibini aniqlash, tashqi muhit omillari ta'sirida ular sonining oshishi yoki kamayishini o'rganish katta ahamiyatga ega.
Piyoz - Allium cepa ildizi va atrofida yashovchi fitonematodalarning Samarqand viloyati Oqdaryo tumani sharoitida o'rganilmagan namunalarni Oqdaryo tumani Po'latdarxon MFY ga qarashli Jo'raboy qishlog'i xonadonlarida yetishtirilayotgan Piyozning "Kaba" navidan namunalar olindi. Ildiz va tuproq namunalari tarkibdagi nematodalar laboratoriya sharoitida Berman uslubi bilan ajratib olindi.
O'simliklarning ildiz qismini Y.S. Kiriyanova va E.L.Kralli (1969) uslubi bo'yicha ko'zdan kechirib chiqdik .
Namunalarni olish vaqtida o'simliklarning tashqi ko'rinishi, fiziologik holati, tuproq va havoning harorati, namligi, sug'orish usullari, tuproq xillari va boshqa omillar hisobga olinadi.
Fitogelmintalogiya o'simlik va tuproqdan nematodalarning ajratib olishning eng qulay usullaridan biri bo'lib, Berman uslubiyati hisoblanadi. Bu uslubdan foydalanish tartibi quyidagilardan iborat: 9-12 sm diametrli shisha voronka olib, uning cho'ziq tomoniga 10-15 sm uzunlikdagi rezinka nay kiygiziladi, rezinkaning ochiq uchini qisib Mor qisqich bilan qisib qo'yiladi. Voronka rezina nay bilan yog'och shtavivga tik shakilda o'rnatiladi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 \ ISSUE 11 \ 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
Tekshirish uchun olingan har bú" o'simlikning ildizi va ildiz atrofi tupгog'i alohida - alohida tahlil qilinad. To'plangan o'simlik ildizlari biгma - bir toza suvda yuviladi. 0,5 sm kattalikda maydalab qiïqiladi so'ngгa yaxshilab aralashtiriladi. Hosil bo'lgan qorishmadan o'гtacha miqdoгda 10 gr dan namuna olinadi.Xuddi shunday qilib tuproq namunlari ham 10 gr hajmda olinadi.Namunalaг kapгon yoki sim to^ ustiga solinib, voronka suviga botiгib qo'yiladi.O'simlik to'qimalaгidan va tuproq oгasidan ajгalib chiqqan nematoda^ kapгon to'г oгqali suvga chiqib qisqich oldida to'planadi.Nematodalaming to'liq ajralib chiqishi uchun 25-35 gradus selsi haroratda 12-18 soat yetarii hisoblanadi.Cho'kmaga tushgan nematodaning asl nusxasini saqlash uchun 4-5 % foimalin suyuqligiga o'tqaziladi.Nematodalaming tuг taгkibini aniqlash uchun doimiy mikropreparatlari tayyorlanadi.
Doimiy mikropreparatlar quyidagi usulda tayyorlandi:MBS-1 markali binokulyar yordamida formalinda saqlangan nematodalarni juda nozik igna bilan 96 % spirt va glitserin (1:1) aralashmasiga o'tkazildi.Buning uchun bir tomchi glitserin-jelatinni buyum shishasi ustiga solib, asta-sekin isitildi va unga binokulyar ostida nozik igna bilan 5-6 tadan nematodalar utkazildi hamda yopqich shishacha bilan ustidan qoplandi . Shundan so'ng preparatdagi glitserin jelatinni Ыг me'yoráa tarqalishi uchun bir oz isitib olindi. Preparatdagi glitserin-jelatin qotgach buyum shishasining ostki tomonida nematodalaming joylashgan o'rinlarini tush yoráamida belgilab chizildi.
Buyum shishasini ustki ikki tomoniga nematoda^ haqidagi ma'lumotlaT yozildi. Biï tomoniga o'simlikning nomi, ho'jalik atamasi, namuna olingan davri va yig'gan kishining nomi yozildi. Ikkinchi tomoniga fitonematoda turning nomi va jinsi ko^satildi.
Hammasi bo'lib tekshirish uchun olingan usimliklaming ildizi va ildiz atrofidagi tuproqdan 55ta doimiy mikropreparatlar tayyorlandi.
Doimiy mikropreparatlar ajratilgan nematodalarning sifat va tarkibiy jihatdan tahlil qilindi. Aniqlangan turlarni taksonomik o'mi, ular orasidan patogen turlarni aniqlab ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqildi.
NATIJALAR
Tadqiqot natijalari shuni ko'reatdiki, o'simlikning ildizi va ildiz atrofi ( rezosfera)da nematodalar turlicha tarqalgan. Ildiz tizimida nematodalar tur va son jihatdan juda oz miqdorda ekanligi qayd etildi. Bular 3 tur devisaprobiontlardan Panagrolaimus rigidus, Heterosephalobus elongates va fitogelment aphelenus avenae
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
umumiy miqdorda 167 ta nematoda. Qolgan 11 tur (38 nematoda) o'simlik rezosferasidan aniqlandi. Bu turlarga 1 dan 6 ta gacha nematodalar aniqlandi.O'smlik rezosferasidan barcha ekologik guruh vakillari topildi.Birinchi o'rinda devisaprobiontlar - 5 tur, pararizobiontlar -4 tur, fitogelmentlar 3 tur, eusaprobiontlar -2tur.(1 jadval).
1. Eudorulaimus monhystera 1
2. E.pratensis 2
3. Aporeelaimellus obtusicaudatus 5
4. Rhabditis brevispina 2
5. Pelodera eytindrica 1
6. Prothorhabditis op.(larvae) 5
7. Panagrolaimus rigidus 88
8. Panagrolaimus subelongatus 19
9. Cephalobus persignis 18
10. Heterocephalobus elonatus 16
11. Akrobeles sp. (larvae) 1
12. Chiloplacus bibidulas 4
13. Chiloplacus demani 2
14. Chiloplacus propinquus 12
15. Chiloplacus summetricus 8
16. Aphelenchus avenae 164
17. Aphelenchus erimetus 1
18. Aphelenchus solani 4
19. Pylenchus davainei 1
20. Tylenchus (filenchus) filiformish 1
21. Aglenchus aricola 1
22. Helicotylenchus multicinctus 1
23. Tylenchorhynchus dubius 2
Jami 359
Tadqiqot qilish uchun olingan joyning tuprog'i biroz loyqalangan va piyoz ekilgan maydon begona o'tlar bilan qoplangan. Tuproqdan namuna olingan vaqtda quruq va qattiq edi. Ikkinchi joydan olingan namunalarda piyoz nematodalari ham deyarli 1 xil 16 tur, lekin son jihatdan katta farq qiladi - 305 ta nematoda.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
Nematodalar soni Panagrolaimus rigidus (77 ta nematoda) va Aphenlenchus avenae (158 ta nematoda) hisobiga oshib ketgan.
Ikkinchi tekshirgan joyimizdan olingan namunalarda piyozning barcha organlarini nematodalar zararlaganligi qayd etildi.
Jumladan, piyozning yerustki qismidan 6 tur (59 nematoda) bularda 3 tur Cephalobus persignis, Aphelenus avenae, Aphelendus solani piyozning ildizi va rezosferasida aniqlandi. Faqat yer ustki qismidan: eusaprobiont - Pelodera cylindrica va fitogelment Aphelenhus eremituslar topildi. Piyoz ildizidan yana devisaprobiont Panagrolaimus rigidus qayd etildi. Barcha turlar faqat bittadan topildi.Mikogelment Aphelenhus avenae (58ta nematoda )esa piyozning barcha organ va rizosferasida uchrab dominantlik qiladi.
Piyoz ildiz tizimida 11 tur (218ta nematoda) aniqlanib asosiy qismini devisaprobiontlardan Panagrolaimus rigidus (75 ta nematoda) tashkil qiladi.Fitogelmentlardan Aphelenhus avenae (81 ta nematoda) va Aphelenhus solani (2ta nematoda) lar aniqlandi. Pararizobiontlar va eusaprobiontlar esa uchramadi.
Piyoz rezosferasidan 8 tur (28ta nematoda) qayd qilingan.Mikogelmentlardan Aphelehus avenae va Panagrolainus rigidus piyoz ildizi va ildiz atrofida ko'p uchradi. Qolgan turlar esa oz miqdorda 1 tadan 19 tagacha nematodalar qayd etildi.
Ikkinchi joydan olingan namunalarda nematodalarning ko'p uchrashiga sabab piyoz ekilgan maydonning yovvoyi begona o'tlar bilan qoplanganligi bo'lsa kerak.
Parazit turlardan faqat Helicotelenchus multicietus va Tylenchornynchus dubius birinchi joydan olingan namunalardan qayd etildi.
XULOSA
Mavzuni muhokama qilish olingan natijalar tadqiqot davomida SamDTI mikrobiologiya, virusologiya va immunologiya kafedrasi o'qituvchilari o'rtasida muhokama qilindi. Natijalar tahlili yuzasidan ,mutaxassislar bilan maslahatlashildi.
Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkun;
1. Piyoz - Allium cepa o'simligi nematoda faunasining tur tarkibi aniqlandi.
2. Aniqlangan nematoda turlarining toksonomik holati tahlil qilindi.
3. Tekshirilgan o'simliklarda xavfli kasallik tug'duruvchi turlarning tabiiy manbalari aniqlandi
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1213-1218
REFERENCES
1. Замотайлов А. С. Фитогельминтологии: курс лекций для обучения по программам подготовки научно-педагогических кадров в аспирантуре -35.06.01 Сельское хозяйство, направленность (профиль) - Защита растений / сост.. - Краснодар :КубГАУ, 2015. - 70 с.
2. Рахматова М.У., Бекмурадов А.С. Результаты изучения распространения фауны фитонематод гранатовых агроценозов Сурхандарьинской области Узбекистана // Universum: химия и биология : электрон.научн. журн. 2018. № 11 (53).
3. Хуррамов Ш.Х. Нематоды субтропических плодовых культур Средней Азии и меры борьбы с ними // - Ташкент.: Фан. 2003. C. 1-333.
4. Rossouw J., van Rensburg L., Claassens S., van Rensburg P. J. Jansen. Nematodes as indicators of ecosystem development during platinum mine tailings reclamation. The Environmentalist. 2008. Vol. 28. Issue 2. P . 99-107.
5. Tomar V. V. S., Ahmad W. Food web diagnostics and functional diversity of soil inhabiting nematodes in a natural woodland. Helminthologia. Vol. 46, 2009.Issue 3. P
