Перайменаванні Прыпяцкага Палесся, утвораныя ад апелятываў з сімвалічным значэннем Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 811.161.1' 373

А. В. Кавалёва

Кандыдат фшалапчных навук, кафедра англiйскай мовы i МВЗМ, УА МДПУ iмя I. П. Шамяшна, г. Мазыр, Беларусь

ПЕРАЙМЕНАВАНН1 ПРЫПЯЦКАГА ПАЛЕССЯ, УТВОРАНЫЯ АД АПЕЛЯТЫВАУ З СШВАЛ1ЧНЫМ ЗНАЧЭННЕМ

У артыкуле разглядаюцца перайменаванш Прыпяцкага Палесся ХХ стагоддзя, утвораныя ад апелятывау з амвалгчным значэннем. Аналгзуюцца тапангмгчныя асновы новых айкотмау, сярод як1х выяулены апелятывы, нетыповыя для традыцыйнай айкатмгчнай сгстэмы: яны матываваны лексемам!, што характарызуюць тып культуры эпох1, сацыяльныя змены, але не указваюць на тапаграфгчныя асабл1васц1 паселшча. Устаноулена, што страчаныя на пазначанай тэрыторып айкотмы з'яуляюцца фжсацыяй гктарычнага антрапатмжона, геаграфгчных тэрмтау, уласц1вых для рэггёна, а таксама утрымлгваюць назвы ггстарычных форм землеуладання I землекарыстання, сацыяльныя рэалИ.

Ключавыя словы: айкотм, ггстарычная назва, дэнамтацыя, тапатм1чная аснова, апелятыу, апелятыу з сгмвалгчным значэннем, антрапотм, геаграфгчны тэрмт, арэал айкотмау.

Уводзшы

Грамадсшя i палиычныя змены фжсуюцца лексчным складам мовы. Новая эпоха, новая вдэалопя прыводзяць да з'яулення неалапзмау, яшя адлюстроуваюць з'явы i рэалл соцыума. Кастрычнщшя падзеi 1917 года прывялi да з'яулення "саветызмау", "саветагем". Гэтыя факты савецкай культуры з щэалапчным кампанентам сведчьш пра тагачасны пралетарск1 тып культуры, пра узшкненне грамадзянiна новага тыпу, пра дзейнасць i якасцi савецкага народа, пра станоучыя з'явы часу.

Перайменаванш назвау населеных пунктау засведчаны у кожны пстарычны перыяд. Кастрычнщшя падзеi 1917 года адлюстравалiся i у змене намшацып айкошмау. Адзiнкi, яшя выклiкалi асацыяцыю з этнонiмамi (Лях/, Жыдав1чы), рэлшяй (Каплща, Манастыр), з немшагучнывш або "абразлiвымi" лексемамi (Халуй, Мартышт), падлягалi замене. Новыя назвы i перайменаваннi ХХ стагоддзя часткова разглядалкя у даследаваннях Я.М. Адамовiча, Н.А. Багамольнiкавай, А.Я. Баханькова, А.А. Валасенка, В.А. Жучкевiча, В.П. Лемцюговай, Л.М. Лыча, Г.М. Мезенка, Я.Н. Рапановiча, А.Ф. Рогалева, Г.А. Цыхуна, В.В. Шура i iнш., але недастаткова поуна разгледжаны iх арэальныя адметнасцi, пытаннi перадачы на беларускую мову, таму што, як вядома, дэнамшацыя так1х адзшак адбывалася на рускай мове, без ул^ мiжнародных норм i стандартау.

Вын1к1 даследавання 1 1х абмеркаванне

Значную групу сярод перайменаваных назвау паселiшчау ХХ стагоддзя у беларускай айкашмп складаюць найменнi, як1я узыходзяць да апелятывау, што умоуна перадаюць абнауленне жыцця, сiмвалiзуюць пачатак новай эпох1. Так1я адзiнкi матываваны лексемам^ якiя сведчаць пра грамадскi рух наперад, iдэi сацыяльных змен. Так, назва Прагрэс узыходзщь да апелятыва прагрэс 'рух наперад, пераход на больш высокую ступень у развщщ'3, найменне Росквт матывавана агульным назоушкам росквт 'найвышэйшая ступень развiцця, уздыму чаго-небудзь', якiя у адпаведнасцi з тагачасным савецк1м вдэалапчным вучэннем набыл новы пафасны сэнс, перадаючы щэалы новага ладу. Сярод так1х назвау паселiшчау вылучаюцца айконiмы, матываваныя лексемам^ што утрымлiваюць выразную ацэначную щ эмацыянальна-экспрэауную канатацыю. Так, адзiнка Светлы утворана ад лексемы светлы 'шчым не азмрочаны, шчаслiвы, азораны унутраным пачуццём радасцi, прасякнуты аптымiзмам, узнёслы', айконiм Сонечны суадносiцца з лексемай сонечны 'асветлены сонцам, радасны, светлы, шча^вы'. Так1я онiмы, на думку iх стваральнiкау, павшны былi перадаваць настрой тагачасных сацыяльных пераутварэнняу,

© Кавалёва А. В., 2016

У гэтым прыкладзе i далей тлумачэнне апелятыва прыводзщца па Тлумачальным слоушку беларускай мовы (Тлумачальны слоунж беларускай мовы: у 5 т. / рэдкал.: К.К. Атражжч [i шш.]. - М1нск: БелСЭ, 1977-1984. - 5 т.).

108

ВЕСН1К МДПУ iмя I. П. ШАМЯК1НА №2(48) 2016

яны выступалi як абавязковыя у савецкай рэчаюнасш. У тапанiмii былога СССР найменне Рассвет засведчана 30 разоу, назвы Зара i вытворныя ад яе (Зара Камун1зму, Зара Свабоды) - 54, Дружба (Дружбаука, Дружнае) - 50, Камсамол (Камсамолец, Камсамольск-на-Амуры) - 125, Атрадная -47, Шчаслгвая - 12, Прывольная - 36, Вясёлы i вытворныя ад яе - 99 разоу [1, 230-231].

Перайменаванш ад сiмвалiчных апелятывау лакалiзуюцца па усей тэрыторш Беларуа, але асноуныя арэалы пашырэння найменняу ад апелятывау з сiмвалiчным значэннем знаходзяцца пераважна у пауночных раёнах Вiцебшчыны, а таксама ва усходняй частцы Маплёушчыны i Гомельшчыны. На тэрыторыi Прыпяцкага Палесся, што абмежавана населенымi пунгааш у басейне раш Прыпяць, выяулены перайменаванш ад слмвал1чных апелятывау (гл. малюнак).

Малюнак - Карта-схема "Перайменаванш Прыпяцкага Палесся, утвораныя ад апелятывау з riмвалiчным значэннем"

Найбольшая iх колькасць - у Лельчыцк1м раёне, пры гэтым усе яны з'явшся на карце тольш у 1964 годзе. Так, новае утварэнне Ударная матывавана лексемай ударная 'звязаная з ударнай працай, ударнiцтвам'. Страчанае найменне Асмаленгк суадносщца з апелятывам асмалены (абсмалены) 'яш падпау пад дзеянне агню, полымя, сонца'. Не выключана i паходжанне ад антрапонiма *Асмола. У межах гэтага ж раёна фжсуецца назва-кампазгг Чырвонабярэжжа, утворанае ад лексемы бераг 'край, паласа зямл1 каля вадаёма' i ад'ектыва чырвоны, яш набыу сiмвалiчнае значенне 'звязаны з рэвалюцыйнай дзейнасцю, з савецкай дзяржавай, сацыялютычным ладам'. Найменне Злодзт паходзщь ад уласнага iмя *Злода. Айкошм засведчаны з XVIII стагоддзя як паселiшча у Мазырсшм павеце Мшскага ваяводства [3, 39].

Назва-арыеншр Новае Палессе суадносiцца з апелятывам лес 'маау зямлi, зарослы дрэвамГ або з геаграфiчным тэрмiнам палессе 'ляастая мясцовасць'. Атрыбутыуны кампанент новае паказвае на адносны час узшкнення пасел1шча. Страчаная назва пасел1шча Каросцт, матываваная антрапонiмам Кароста, была вядома з XIX стагоддзя як паселшча у Лельчыцкай воласцi Мазырскага павета Мшскай губернi [4, 187]. Гэты онiм не засведчаны у аснове айкошмау,

як1я функцыянуюць у сучасным нацыянальным айкашмшэне. 1снуе меркаванне, што найменне узыходз1ць да пдрошма Каростынь [5, 407].

У Лельчыцшм раёне у 1964 годзе з'явшася адзшка MipHae, што суадносщца з лексемай MipHbi (MipHae) 'яш мае адносшы да м1ру'. Страчаны айкошм Магшьнае паходзщь ад апелятыва магша (ст.-бел.) 'магшьны насып; выкапаны дол, куды апускаюць труну з нябожчыкам' [6, 415]. Новая назва у форме субстантываванага прыметшка Пабедная матывавана лексемай пабеда (беларуск адпаведшк перамога) 'поспех у змаганш (вайне, ба1), поспех у ажыццяуленш чаго-небудзь, дасягнуты у вышку барацьбы, пераадолення як1х-небудзь цяжкасцей'. Найменне Стары Фальварак утворана ад апелятыва фальварак 'зямельнае уладанне феадала', 'невялМ маёнтак'. На Беларуа фальварк1 атрымл1ваюць асабл1вае пашырэнне у XVI стагоддз^ пасля прыняцця "Устава на валош", у той час маёнтш буйных i дробных феадалау маюць назву фальварак. Пасля сялянскай рэформы 1861 года фальваркавая сiстэма гаспадарання пайшла на спад. Атрыбутыуны кампанент Стары указвае на адносны час узнiкнення айконiма. Найменне -арыеншр Падварак суадносiцца з лексемай двор 'населены пункт, паселшча хутарскага тыпу, шляхецкае землеуладанне', 'маёнтак, гаспадарка' [7, 76]. Даследчык1 адносяць тапааснову двор да найбольш прадуктыуных у станауленш усходнеславянскай тапанiмii пад уплывам развiцця "форм землеуладання i землекарыстання" [7, 87]. Да 1932 года на Петрыкаушчыне iснавала старажытная назва Двор Левандоускага, якая таксама узыходзщь да апелятыва двор. Постпанент Левандоускага указвае на прыналежнасць (ад антрапошма Левандоускг). Яе замянiу айконiм Чырвоная Горка, што суадносщца з араграфiчным апелятывам гара 'участак зямной паверхш, як1 высока узнiмаецца над акаляючай мясцовасцю'. Традыцыйна ад'ектыу красны (чырвоны) у складзе айконiмаУ ужывауся са значэннем 'прыгожы\ але наватворы савецкага часу маюць амвал1чнае значэнне. У межах сучаснай тэрыторьп Хойнiцкага раёна да 1920 года юнавала назва паселшча Двор, утвораная ад лексемы двор. Новае найменне Чырвоны Араты з сiмвалiчным кампанентам чырвоны матывавана апелятывам араты 'той, хто арэ зямлю, земляроб'.

Да 1930 года у Хойнщшм раёне лакал1зуецца назва з зацемненым паходжаннем Клтдупаука. Яе замянша новае утварэнне Чырвонае Возера, матываванае гiдраграфiчным тэрмiнам возера 'запоуненае вадой прыроднае паглыбленне сушы, замкнутае у сваiх берагах' i атрыбутыунага кампанента чырвоны з сiмвалiчным значэннем. У гэтым жа годзе фшсуецца i перайменаванне Чырвоная Шва, якое суадносщца з лексемай тва 'апрацаванае пад сяубу поле'. Страчанае найменне Лiхтэpня узыходзщь да апелятыва лiхтэpня 'прадпрыемства, на яшм выраблял лiхтэpы - невялМя грузавыя судны тыпу баржы'. У пасел1шчы ^rni продш немцау-арандатарау, як1я наладзiлi вытворчасць лiхтэpaу або лiхтэpняу, кал1 лiхтэpня ад ^хтар' (ад ням. Licht 'святло, агонь, асвятленне') [8, 68]. Адначасова з папярэдняй назвай узшкла у Хойнiцкiм раёне адзiнка Будаунж, утворанае ад апелятыва будаутк 'той, хто будуе што-небудзь; працуе на будаунщтве'. Страчаныя найменнi Паулаускае i Юр'еускае паходзяць, магчыма, ад антрапошмау Павел, Паулау i Юрый, Юр 'еу.

У Акцябрск1м раёне з 1929 года фжсуецца назва Чырвоная Слабада, якая утрымл1вае сiмвалiчны кампанент чырвоны i узыходзiць да апелятыва слабада 'пасёлак або гарадск1 квартал у Расп, на Беларусi i Укра1не у XI-XVIII стст., жыхары якога не былi прыгоннымi або часова вызвалял1ся ад падаткау i iншых павiннасцей, вялiкае гандлёвае щ прамысловае сяло, пасёлак'. Знiклая назва паселiшча Германава Слабада таксама утворана ад апелятыва слабада, яе атрыбутыуны кампанент Германава (ад антрапошма Герман) указвае на пасеауныя адносшы. Айкошмы з назвай слабада размешчаны пераважна у паУночна-усходнiх i цэнтральных раёнах Беларуа; як тып пaселiшчa слабоды засведчаны з часоу Юеускай дзяржавы, а найбольшай iнтэнсiунaсцi дасягнул1 у XIV-XV стст. [9, 348-349]. У гэтым раёне засведчана назва Рассвет (з 1962 года), матываванае рускамоуным апелятывам рассвет (беларусш aдпaведнiк золак) 'пачатак свiтaння', свтанне 'час перад усходам сонца, кaлi пачынае вщнець; самы пачатак ранщы'. Яе папярэдшк, aйконiм Качай-Балота пaходзiць ад геaгрaфiчнaгa тэрмiнa качай-балота 'дрыгва, бaгнiстaе балота з раслшным плавам на паверхш' [6, 352].

Перайменаванш, утвораныя ад апелятывау з амвал1чнай канатацыяй, засведчаны i у Ельск1м раёне. З 1928 года юнуе найменне Чырвоны Пшьшчык, якое захоувае папярэднюю назву Пшьшчык. Адзшка Узыходзiць да амвал1чнай у адзначаны перыяд лексемы чырвоны i апелятыва тльшчык 'рабочы, заняты пшаваннем'. З 1920 года вядомы aйконiм Камуна, што матываваны лексемай камуна 'калектыу, група людзей, яшя aб'яднaлiся для супольнага жыцця пры aбaгуленнi працы i усiх сродкау вытворчaсцi'. Найменне суaдносiццa з назвай першай пралетарскай

110

ВЕСН1К МДПУ iM^ I. П. ШАМЯК1НА №2(48) 2016

рэвалюцып 1871 года i стварэння першага урада рабочага класа, як1я у псторш атрымалi назву Парыжскай Камуны. Страчаная назва паселiшча з фармантам -ава Анзельмава матывавана антрапонiмам *Анзельм, *Анзельмау. Новае найменне Авангард з'явшася у Калiнкавiцкiм раёне у 1937 годзе i паходзiць ад апелятыва з абстрактна--сiмвалiчным значэннем авангард 'найбольш свядомая, вядучая частка якой-небудзь грамадскай групы'. Папярэдняе найменне Камуна вядома з 20-х гадоу ХХ стагоддзя ад назвы калгаса "Парижская Камуна". Замест страчанай назвы Галят у Калiнкавiцкiм раёне узшкла назва Навасёлю, суадносная з апелятывам сяло 'вялiкая вёска, гаспадарчы i адмiнiстрацыйны цэнтр для навакольных паселiшчау; любы населены пункт негарадскога тыпу'. Традыцыйна так1я адзiнкi сведчыл пра паселiшча на новым месцы, у савецш час яны успрымалiся як абноуленыя паселiшчы, як1я iснавалi у новых рэалiях. Страчанае найменне у форме множнага лiку Галят утворана ад антрапонiма Галяк, Голяк.

У Нараулянсшм раёне з 1969 года засведчаны новы айконiм Брацкая, што узыходзщь да лексемы брацкая (брацк) 'якая мае адносшы да брата (усяш чалавек, якога яднае з тым, хто гаворыць, агульнасць радзiмы, класавых iнтарэсау, становiшча, умоу'. Страчанае найменне Шпалзавод матывавана апелятывам завод 'прамысловае прадпрыемства'. Першы кампанент адзшш дыферэнцуе, падкрэслiвае характар дзейнасцi прадпрыемства, на базе якога узшкла паселшча: Шпалзавод. У Брагiнскiм раёне (з 1935 года) таксама выяулена новае утварэнне Брацк1 ад лексемы з сiмвалiчным значэннем брацю. Папярэднi айкошм у форме множнага лiку Макраню суадносщца з лексемай макранка 'балощстае месца на полi, паунаводная рэчка' [6, 418].

Вывады

У перайменаваннях ХХ стагоддзя, што лакалiзуюцца у межах Прыпяцкага Палесся, выяулены новыя адзiнкi, матываваныя апелятывамi з сiмвалiчным значэннем (Авангард, Пабедная, Рассвет i iнш.). Яны характарызуюць культуру эпох^ сацыяльныя змены, але не з'яуляюцца тыповымi для айканiмiчнай сiстэмы Беларусь Страчаныя у вынiку перайменаванняу старажытныя айконiмы пазначанага рэгiёна (Двор Левандоускага, Л1хтэрня, Стары Фальварак, Анзельмава, Клтдупаука) указвалi на традыцыйныя тыпы пасялення, асаблiвасцi грамадскага жыцця i вытворчасщ, зафiксавалi антрапошмы, характэрныя для iменавання асоб у час узнiкнення паселшча.

СП1С АСНОУНЫХ КРЫНЩ

1. Мурзаев, Э. М. Топонимика и география / Э. М. Мурзаев ; Рос. акад. наук, Ин-т географии. - М. : Наука, 1995. - 304 с.

2. Тлумачальны слоунж беларускай мовы : у 5 т. / рэдкал.: К. К. Атраховiч [i шш.]. - Мшск : БелСЭ, 1977-1984. - 5 т.

3. Гарады i вёсю Беларусi : энцыкл. / рэдкал.: Г. П. Пашкоу (гал. рэд.) [i iнш.]. - М1нск : БелЭн, 2005. - Т. 2; Кн. 2 : Гомел. вобл. - 517 с.

4. Бiрыла, М. В. Беларуская антрапашмш. Прозвшчы, утвораныя ад апелятыунай лекст / М. В. Бiрыла. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1969. - 505 с.

5. Хронжа Убарцкага Палесся / аутар-уклад. А. I. Атнагулау ; навук. рэд. В. Л. Насевiч. - М1нск : Тэхналогiя, 2001. - 496 с.

6. Яшин, I. Я. Слоунж беларусюх мясцовых геаграфiчных тэрмшау: Тапаграфiя. Гiдралогiя / I. Я. Яшкн. - Мшск : Беларус. навука, 2005. - 808 с.

7. Лемтюгова, В. П. Восточнославянская ойконимия апеллятивного происхождения: названия типов поселений / В. П. Лемтюгова. - Минск : Наука и техника, 1983. - 198 с.

8. Багамольнжава, Н. А. Тапанiмiя Гомельшчыны: структурна-семантычная характарыстыка: манаграфiя / Н. А. Багамольнiкава. - Гомель : ГДУ iмя Ф. Скарыны, 2008. - 242 с.

9. Лемцюгова, В. П. Тапошмы распавядаюць: навукова-папулярныя эцюды / В. П. Лемцюгова. -Мшск : Литература и Искусство, 2008. - 416 с.

Поступила в редакцию 03.03.16 E-mail: [email protected]

©LnAnArnHbM HAByKI

111

Alena V. Kavaliova

DENOMINATION OF PRIPYAT' POLESSYE PLACE NAMES, WHICH ARE BASED ON THE APPELLATIVES WITH SYMBOLIC MEANING

The article deals with the denomination of the place names in Pripyat' Polessye, which are based on the appellatives with symbolic meaning. The toponymic stems of the new oikonyms are analyzed, among them there are appellatives, which are not typical for the traditional toponymic system, they are motivated by the lexemes, which characterize the cultural type of the epoch, social changes, but they don't specify topographic features of the place. It is revealed, that the lost oikonyms of Pripyat' Polessye register the historical anthoponymicon, geographical terms, which are typical in the region, they contain the notions of the historical kinds of landownership and land tenure, social features.

Keywords: oikonym, historical name, denomination, toponymic stems, appellative, appellatives with symbolic meaning, anthroponym, geographical term, area of oikonyms.