Научная статья на тему 'Пенсия жамғармаси фаолиятини тартибга солишда давлатнинг роли'

Пенсия жамғармаси фаолиятини тартибга солишда давлатнинг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
185
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПЕНСИЯ ЖАМғАРМАСИ / ЖАМғАРИБ БОРИЛАДИГАН ПЕНСИЯ ТИЗИМИ / ПЕНСИЯ ТИЗИМИ / ДАВЛАТ ПЕНСИЯ ТИЗИМИ / ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ / ўРНАТИЛГАН ТўЛОВЛАР / ўРНАТИЛГАН БАДАЛЛАР / ПЕНСИОННЫЙ ФОНД / PENSION FUND / НАКОПИТЕЛЬНЫЙ ПЕНСИОННЫЙ ФОНД / ACCUMULATIVE PENSION FUND / ПЕНСИОННАЯ СИСТЕМА / PENSION SYSTEM / ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПЕНСИОННАЯ СИСТЕМА / STATE PENSION SYSTEM / ПЕНСИОННОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ / PENSIONS / УСТАНОВЛЕННЫЕ ВЗНОСЫ / DEFINED CONTRIBUTIONS / ФИКСИРОВАННЫЕ ВЫПЛАТЫ / DEFINED BENEFITS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мажидов Нурали Махмудович

Мақолада мажбурий пенсия жамғармаси фаолиятини тартибга солишнинг жаҳон тажрибаси хусусида фикр юритилган.В статье обсуждаются вопросы международного опыта регулирования пенсионных фондов.This article discusses the issues of international experience in regulating pension funds.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Пенсия жамғармаси фаолиятини тартибга солишда давлатнинг роли»

МАЖИДОВ Нурали Махмудович,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети катта илмий ходим-изланувчиси

ПЕНСИЯ ЖАМГАРМАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШДА ДАВЛАТНИНГ РОЛИ

УДК 336.13

МАЖИДОВ Н.М. ПЕНСИЯ ЖАМ€АРМАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШДА ДАВЛАТНИНГ РОЛИ

Маколада мажбурий пенсия жамFармаси фаолиятини тартибга солишнинг жах,он таж-рибаси хусусида фикр юритилган.

Таянч сузлар: пенсия жамFармаси, жамFариб бориладиган пенсия тизими, пенсия тизими, давлат пенсия тизими, пенсия таъминоти, урнатилган туловлар, урнатилган бадаллар.

МАЖИДОВ Н.М. РОЛЬ ГОСУДАРСТВА В РЕГУЛИРОВАНИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПЕНСИОННОГО ФОНДА

В статье обсуждаются вопросы международного опыта регулирования пенсионных фондов.

Ключевые слова: пенсионный фонд, накопительный пенсионный фонд, пенсионная система, государственная пенсионная система, пенсионное обеспечение, установленные взносы, фиксированные выплаты.

MAJIDOV N.M. THE ROLE OF THE STATE IN REGULATION OF THE PENSION FUND ACTIVITIES

This article discusses the issues of international experience in regulating pension funds. Keywords: pension fund, accumulative pension fund, pension system, state pension system, pensions, defined contributions, defined benefits.

Мамлакатнинг ацолини ижтимоий цимоя цилиш тизимида пенсия таъминоти муцим урин тутади. Демографик омиллар таъсирида ацоли таркибида пенсия ёшидагилар улушининг ортиб, мецнатга лаёцатли ацоли сонининг цисцариб бориши барцарор, ишончли молиявий ресурслар билан таъминланган пенсия тизимини яратишнинг мацбул моделини танлашни тацозо этади. Шу сабабли дунё мамлакатларида пенсия тизи-мининг таркиби, амал цилиши ва молиявий барцарорлигини таъминлаш масалаларига алоцида эътибор царатилади.

Маълумки, биринчи классик пенсия тизими XIX аср охирларида пайдо булган булиб, биринчи тулаконли пенсия тизимини яратиш борасида етакчи давлат Германия хисобланади. 1883-1884 йилларда Германи-яда касаллик ва шикаст олганлик учун молиявий куллаб-кувватлаш тизими жорий килинди, кейинчалик 1889 йилда пенсия таъминоти пайдо булди1. XIX асрнинг 20-йилла-ридан бошлаб пенсия таъминоти барча ривожланган мамлакатларда ижтимоий таъ-минотнинг асосий шаклига айланди.

Мамлакатларда юз бераётган иктисодий ва демографик узгаришларга ботлик, равишда пенсия таъминоти сохасида хам мухим ислохотлар амалга оширилиб келинмокда, пенсияларни тайинлаш ва тулаш тартиби узгариб, такомиллаштирилмокда. Уз навба-тида, пенсия таъминоти тизимини ташкил килиш шакллари ва молиялаштириш усул-лари бугунги кунга кадар илмий мунозара майдонида булиб келмокда, мухокамалар давом этмокда. Ушбу сохада изланиш олиб бораётган мутахассис ва тадкикотчилар пенсия тизимларини давлатнинг иктисодиётдаги роли, хусусий ва давлат пенсия тизимлари компонентларининг узаро нисбатидан келиб чикиб гурухлашга харакат килишади. Улар-нинг фикрича, пенсия тизимлари эволюцияси давлат моделларининг аралаш моделларига

1 Мосейко В.В. Генезис пенсионных систем как проявление социальной функции государства. // Центр проблемного анализа и государственно-управленческого проектирования. - Т., 2008. -С. 19.

караб, аралаш моделлардан эса хусусий моделларга караб ривожланган2.

Бошк,а гурух мутахассислари пенсия тизимларини ташкил этишнинг англосаксон (Беве-ридж модели) ва континентал (Бисмарк модели) тизимларини фарклашади3. Улар-нинг фикрича, Беверидж моделига хос хусу-сиятлар куйидагилардан иборат: иш хаки микдорининг ялпи ички махсулотдаги улушининг юкорилиги (60-65%), таксимот тизи-мига ажратилаётган бадаллар микдорининг камлиги (иш хаки микдорига нисбатан 12-14% ёки ЯИМга нисбатан 6-7%), кушимча пенсия жамFармаларининг мавжудлиги (ЯИМга нисбатан 3-4%). (Буюк Британия, АК.Ш, Канада мамлакатларига хос)4.

Бисмарк модели эса (Германия, Италия, Австрия, Франция) куйидаги хусусиятларга эга: иш хаки микдорининг ЯИМдаги улушининг камлиги (45-50%), бадаллар микдорининг юкорилиги (ЯИМга нисбатан 15%гача), кушимча пенсия жамтармаларининг мавжудлиги (ЯИМга нисбатан 2-3%).

Яна бир гурух иктисодчилар пенсия тизимини ташкил этишнинг куйидаги уч хил турини фарклашади5.

2 Новиков А. А. Особенности эволюции зарубежных пенсионных систем. // «Мировая экономика и международные отношения», 2006, № 5. -С. 67.

3 Роик В.Д. Эволюция пенсионных систем: мировые тенденции и опыт России. // «Человек и Труд», 2008, № 8.

4 Уша жойда.

5 Шатохин И.Г. Пенсионные системы в России и за рубежом: учебное пособие. / Министество образования Российской Федерации, Яросл. гос. ун-т им. П.Г.Демидова. - Ярославль: изд-во ЯрГУ, 2002. -С. 7.

Беверидж модели. Бу модель Буюк Британия, Австралия, Ирландия, Канада ва Шимо-лий Европанинг катор мамлакатлари1 учун хос хисобланиб, собик совет пенсия тизимига хос булган умумий тамойилларга эга.

Хусусий корпоратив модель. Ушбу модель АК.Ш, Лотин Америкаси мамлакатлари, Португалия, Бельгия, Нидерландия, Финляндияга хос2 булиб, устун даражада нодавлат пенсия жамтармалари фаолиятига асосланади.

Бисмарк модели. Бу модель Германия, Австрия, Люксембург, Франция, Италия, Греция, Швейцарияда кулланилади3. Ушбу модель пенсия фондларини шакллантиришда иш берувчилар ва ёлланиб ишловчиларнинг тенг катнашишларига асосланади.

Молиялаштириш усулларига кура, таксим-ловчи (авлодлар бирдамлиги) ва жамтариб бориладиган пенсия тизимлари фаркла-нади.

Таксимот тизими «авлодлар бирдамлиги» тамойилига асосланган булиб, пенсионер-ларга пенсия туловлари кейинги авлод томо-нидан туланадиган бадаллари хисобидан таъминланади.

Жамтариб бориладиган тизимда эса бадал-лар пенсионерларга жорий туловларни амалга ошириш учун эмас, балки капитал-лаштирилиб, инвестициялашдан олинган даромадлар билан биргаликда кейинчалик жамтаришни амалга оширган шахсларнинг пенсия таъминоти учун фойдаланилади. Акса-рият мамлакатларда пенсия тизимларида таксимот ва жамтариладиган тамойиллар биронтасининг устуворлиги шароитида ара-лаш холда кулланилади.

Пенсияларни молиялаштириш таксимот моделининг шаклланиши ва ривожланиши ХХ асрнинг 50-70-йилларидаги демографик

1 Шатохин И.Г. Пенсионные системы в России и за рубежом: учебное пособие. / Министество образования Российской Федерации, Яросл. гос. ун-т им. П.Г.Демидова. - Ярославль: изд-во ЯрГУ, 2002. -С. 7.

2 Аманбаев М. Различие между распределительной и накопительной пенсионными системами. // Вестник КазЭУ, 2010.

3 Уша манба, 8-б.

портлаш даврига тутри келади. Таксимот тизимининг ишончлилиги мажбурий сутурта туловларини амалга ошираётган ишловчилар сонининг пенсионерлар сонидан ортиклиги хисобига эришилган.

ХХ асрнинг 80-йилларидан тутилишнинг камайиши ва фукаролар яшаш давомийли-гининг узайиши натижасида ахолининг кек-сайиши билан ботлик равишда таксимловчи пенсия тизимида муаммолар кузатила бош-ланди. Мутахассисларнинг прогнозларига кура, 2030 йилгача ривожланган мамлакатларда ишловчи ахолига тутри келувчи пенсия ажратмалари микдори тахминан икки баро-барга ортади4. Купгина давлатларда ишловчи ахолига пенсия устамалари (ажратмалари)нинг ортиши пенсия жамтармалари бюджетининг камомадини келтириб чикарди, унинг микдори хозирги пенсионерларга пенсия туловларини таъминлай олмай колди. Шунингдек, жамиятдаги индивидуалистик тенденциялар-нинг ортиб бориши билан вужудга келган психологик омиллар хам таксимловчи пенсия тизимининг самарали фаолият юритишига тускинлик кила бошлади. XX асрнинг охир-ларидан бошлаб юкори даромадли ахоли пенсия таъминотидаги тенглаштириш тамойилига нисбатан уз норозиликларини бил-дириб, хар кимга нисбатан алохида ёнда-шувни талаб кила бошладилар.

Бу муаммолар амалдаги пенсия тизимида туб узгаришларни амалга ошириш зарура-тини келтириб чикарди. Унинг ечими сифа-тида 1994 йилда Жахон Банки ва Халкаро валюта фонди томонидан жамтариладиган пенсия таъминоти модели ишлаб чикилди5.

Пенсия таъминотидаги институционал узгаришлар самараси, аввало, уларнинг кандай социал институт ва механизмларга таяниши, кандай социал дастак ва индика-

4 Гайдар Е.Т. История пенсий. Становление и кризис системы социальной защиты в современном мире. Статья вторая. // «Независимая газета», 2004, 13 июля. -С. 10

5 Вахабов А.В., Мажидов Н.М. ЖамFариб бориладиган пенсия жамFармасининг Узбекистонда инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли. Монография. - Т.: «ип^е^НеЪ»

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

торлардан фойдаланишига, тартибга солиш хусусиятларига боFлик1.

Пенсияни молиялаштиришнинг жамтарила-диган механизмидан фойдаланиш институт-лари пенсия таъминоти ва сутуртанинг нодав-лат институтлари хисобланади. 2005 йилдан мамлакатимизда жамтариб бориладиган пенсия тизими жорий килинди. Натижада жам-тариб бориладиган пенсия механизми оркали жалб килинадиган инвестицион ресурслар микдори вужудга келди. Шу сабабдан жамFарма механизмлари дастурини умум-давлат пенсия суFурта тизимига жорий этишда пенсия жамтармалари маблатларини бошкариш буйича тажрибага эга мамлакат-лар амалиётини чукур, тахлилий урганиш мухим ахамиятга эга.

МаблаFларни капитал бозорига инвести-циялаш жамтариб бориладиган давлат пенсия тизимининг асосий фаолият йуналиши булса-да, жамFарманинг инвестицион стра-тегиясини ишлаб чикиш ушбу сохадаги исло-Хотнинг устувор йуналиши хисобланади.

Аксарият холатларда мажбурий давлат пенсия жамтармаси давлат томонидан катъий тартибга солиш объекти хисобланади ва у уч йуналишда амалга оширилади:

• жамтармаларнинг институционал шакл-ларини тартибга солиш;

• жамFармаларнинг молиявий фаолия-тини (жамFарманинг максади ва самарали фаолияти мезонларини белгилашни уз ичига олган х,олда) тартибга солиш;

• жамтарма инвестицион портфели тузи-лишини тартибга солиш. Ушбу йуналиш кабул килинган максад ва мезонларга мувофик активларни таксимлаш тамойилларини ишлаб чикишни уз ичига олади.

ЖамFариш тизими элементларидан фой-даланувчи пенсия жамтармалари фаолиятида иккита тамойил амал килади:

• Урнатилган туловли тизим (Defined Benefit, DB). Пенсия тизими иштирокчиларига пенсия ёшига етганида муайян микдордаги пенсияни олишлари кафолатланади. Пенсия микдори иш хаки ва мех,нат фаолияти дав-

рийлигидан келиб чикиб, актуар формула буйича хисобланади.

• Урнатилган бадалли тизим. (Defined Contribution, DC). Пенсия микдори пенсия тизимига туланган бадаллар микдорига ботлик булади ва инвестицион портфелнинг даромадлилигидан келиб чикиб белгила-нади.

Курсатиб утилган тамойиллар асосида фаолият юритувчи жамFариб бориладиган пенсия жамFармаларининг учта асосий шаклини ажратиш мумкин:

• К,исман жамFариб бориладиган жам-Fармалар хозирда куп учрайди. ЖамFариш тизими элементларини уз ичига олган мажбурий давлат жамFармаларининг тахминан 2/3 кисми ушбу схема буйича фаолият юри-тади (Африка ва Якин Шарк, Швеция, Канада, Япония ва бошка мамлакатлар) 1 Ушбу атама маблаFларни таксимлаш тизимини ифода этади: тушаётган пенсия бадаллари окими бир канча ташкил килувчиларга булинади. Одатда, булиниш иккита пропорционал кисмга ажратилади, улардан бири таксимловчи тизимдан тушади ва базавий давлат пенсиясини шакллантиради, иккин-чиси эса жамFариб бориладиган хисоб-ракамга йуналтирилади.

• ЖамFариб бориладиган марказлашти-рилмаган жамFармалар (fullyfunded, decentralized) 100% жамFариладиган тизим хисобланади (Лотин Америкаси мамлакат-лари, Венгрия, Польша, Гонконг, шунингдек, Австралия, Швейцария, Нидерландия ва Буюк Британия) 2. Ушбу тоифадаги жамFармалар активлари мижозларнинг индивидуал жам-Fариш хисобига тушумлар хисобидан шакл-ланади ва ташки бошкарувчи компаниялар томонидан бошкарилади.

• Учинчи тоифага «эхтиёткор жамтарма-лар» (provident fund) деб аталувчи, жамFариб бориладиган марказлаштирилган DC-жам-Fармалар киради. Улар Осиё ва Африка мам-

1 Хотулев Е. Мировой опыт инвестирования средств государственных пенсионных фондов. / Журнал «Рынок ценных бумаг», 2003, №3.

2 Уша манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

лакатларида кенг таркалган. Улардан куп-чилиги жуда эски ва активлари микдори етарли даражада юкори. Давлат бундай жамтармаларнинг инвестицион карорлар кабул килиши жараёнида бевосита иштирок этади. Инвестицион сиёсатни ишлаб чикиш ва активлар бошкаришни давлат, касаба уюшмалари, тижорат компаниялари ва баъ-зан жамтарма мижозлари вакилларини уз ичига олувчи бошкарувчилар кенгаши амалга оширади. Кенгаш бошкарувини коидага кура, давлат амалдорлари амалга оширадилар. Окибатда, ушбу тоифадаги пенсия жам-тармалари капиталини устун даражада уз мамлакатининг давлат кимматли котозлари, давлат компанияларининг карз котозлари, шунингдек, ижтимоий йуналишдаги давлат лойихаларига инвестициялайди.

Пенсия жамтармалари маблатларини бошкаришда давлат мухим роль уйнайди ва бу борада давлатнинг иштироки турли мам-лакатларда турличадир1:

• Бевосита давлат бошцаруви (Уганда). Жамтариб бориладиган пенсия хисобларидаги маблатлар давлат бюджетининг таркибий кисми хисобланади ёки алохида пул шакл-лантирилади. Иккала холатда хам маблат-ларни инвестициялаш тутрисидаги карорни давлат амалдорлари кабул килади. Маблат-ларнинг катта кисми ушбу давлатнинг давлат карз котозларига инвестицияланади, давлат банкларининг депозит хисобларига уткази-лади ёки давлат инвестицион лойихалари уртасида таксимланади.

• Бозор тамойиллари асосида давлат томонидан бошцариш. Бу турдаги тизим инвестицион карорлар кабул килиш жараё-нига сиёсий таъсирларни пасайтириш зару-рати натижасида вужудга келган. Ушбу холатда жамтарма маблатлари аввалгидаги-дек давлат томонидан бошкарилади, бирок инвестицион карорларни амалдорлар эмас, балки давлат хизматига жалб килинган мута-хассилар кабул килади. Ушбу тизим бирин-

1 Хотулев Е. Мировой опыт инвестирования средств государственных пенсионных фондов. / Журнал «Рынок ценных бумаг», 2003, №3.

чисига караганда турли инвестицион стра-тегияларнинг узига хос рискларини бахо-лашни ишлаб чикишни купрок талаб килади. Базавий схема буйича Канада давлат пенсия жамтармаси фаолият юритади. Купгина холатларда бошкарувчи маблатларнинг бир-мунча улуши билан ишлайди, бу вактда маблатларнинг колган кисми биринчи схема буйича таксимланади (Сингапур, Фиджи). Бундан ташкари, жамтарма худудий тамойил-лар буйича булиниши мумкин ва хар бир худуд узининг бошкарувчисини таклиф килади (Боливия).

• Цатъий тартибга солиш усулларига асосланган ташци бошцарув (Уругвай). Инвестицион стратегияларни ишлаб чикиш ва жамтарма маблатларини бошкаришни ташки бошкарувчи амалга оширади. Шу билан бирга давлат инвестицион портфел тузилмасига тоят каттик чекловларни белги-лайди. Меъёрлар инвестициялаш стратегия-ларининг танлови ва мумкин булган восита-лар микдорини мухим тарзда чеклайди. Бундай чеклашлар ёрдамида давлат пенсия жамтармалари маблатларини бевосита бошкариш имкониятига эга булади. Биринчи турдаги жамтармалардан фарки шундаки, инвестицион портфел асосан бозор кимматли котозларини уз ичига олади.

• Давлатнинг минимал иштирокидаги ташци бошцарув (Австралия). Ушбу тизим бошкарув самарадорлиги томон «силжитил-ган» деб хисобланади. Бу самарадорлик, биринчи навбатда, бошкарувчилар урта-сидаги ракобатга асосланади хамда ривож-ланган капитал бозори ва ахолининг инвестицион маданиятини талаб этади.

Хар бир усулни куллаш имконияти мам-лакатнинг ривожланиш хусусиятлари билан узвий ботлик. Капитал бозорининг йуклиги ёки унинг нихоятда самарасизлиги холат-ларида давлат пенсия жамтармаси маблатларини таксимлашга бевосита самарали усул-лар билан таъсир курсатади. Шу билан бирга, купгина холатларда, давлат пенсия жамтармалари маблатларидан фойдаланиш самара-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

дорлиги бевосита давлат томонидан бош-каришда хусусий бошкарувчи компаниялар бошкарувидагига нисбатан паст булади.

Юкоридаги холатлар ташки бошкарувчи компанияларни жалб килиш заруратини кел-тириб чикаради. Купгина холатларда бош-карув капитал бозорининг йирик иштирок-чилари доирасида махсус тузилган компания оркали амалга оширилади.

Бошкарувчи менежернинг мажбуриятига инвестицион стратегияни ишлаб чикиш, инвестицион портфелни бошкариш, индивидуал ёки коллектив мижоз хисобини куллаб-кувватлаш киради. Шунингдек, бошкарувчи компания пенсион аннуитетларни сотишда воситачи хисобланади. ЖамFарма менеж-менти маблаFларни хисобга олиш, аудит, прогнозлаштириш, актуар хисоблар, назорат органларига хисобот бериш ва бошкалар билан шуFулланади.

Ривожланаётган ва пенсия тизимида ислох,отларни амалга ошираётган мамлакат-ларда битта компания ва инвестицион стратегия мавжуд булиб, жамFарманинг барча омонатчилари тенг портфелга шартли эгалик килади. Бундай танлов янги тизим шаклла-наётган шароитда бир канча бошкарувчи компаниялар фаолияти мониторингини юри-тиш ва тартибга солиш буйича катта хара-жатлар хамда бошкарувчи менежерлар ва давлат манфаатлари уртасида вужудга келиши мумкин булган низоларни бартараф килиш билан боFлик. Бундан ташкари, ушбу холатда индивидуал хисобларни бошкариш зарурати булмайди, хисоб коллектив хисоблар даражасида амалга оширилади ва бу хам харажатларни пасайтиради.

Куриб чикилаётган бошкарув тузилмаси-нинг мухим хусусияти шундаки, уни келгуси такомиллаштириш давлат томонидан йирик харажатларни талаб килмайди. Давлат тизи-мини ривожлантириш ва ахоли молиявий саводхонлигининг ошиши жараёнида инвестицион стратегиялар сонининг ортиши руй беради, коллектив пенсия хисобидан инди-видул хисобларга утиш, хисобларни бош-

кариш имкониятини кенгайтириш амалга оширилади.

Ривожланган мамлакатларда жамFарма иштирокчилари купгина холатларда турли инвестицион стратегиялар ва бошкарувчи компаниялар уртасида кучиб юриш хукукига эга.

Хусусан, ёш авлод учун юкори рискли ва юкори кутилаётган даромадли дастурларда иштирок этиш нисбатан жозибали булиши мумкин. Пенсия ёшига якин кишилар учун эса, аксинча, кушимча рисклар номакбул хисобланади. Купинча бундай утишлар эркин амалга оширилади ва катта харажатларни талаб килмайди. Шундай килиб, окибатда бошкарувчи компаниялар «икки ёклама» танловдан утади.

Биринчи боскичда компаниялар пенсия жамFармаси капитали билан ишловчи компаниялар реестрига кириш учун муайян талабларни бажариши лозим. Иккинчи боскичда танловни мижозлар амалга оши-ради, яъни улар реестрдан истаган компа-нияларини танлайдилар. Бу компания ичида компания бошкарувчилари ва бошкарувчи менежерлар уртасида юкори ракобатнинг сак,ланиб к,олишини таъминлайди, бошкарув самарадорлигининг ошишига олиб келади ва энг асосийси, давлат пенсия жамFармасини юкори даражада мижозга йуналтирилган-лигини таъминлайди, бу эса давлат пенсия тизимининг ахоли уртасида оммавийлигини ошириш имконини беради, жамFарма мижози узини инвестицион жараёнларга жалб килинган деб хисоблайди.

ЖамFариб бориладиган тизим доирасида пенсия жамFармалари активларини бошка-ришнинг максади муайян риск даражаси шароитида юкори даромадлиликни таъмин-ловчи портфелни яратишдир (гарчи, амали-ётда бу ягона максад хисобланмайди). Бу максадга риск, ликвидлилик, инвестицион имконият ва бошка курсаткичларни тартибга солиш йули билан эришилади.

Бошка тенг шароитлар холатида даромад-лилик ва рискнинг энг яхши нисбатига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

куйилмаларни диверсификациялаш хисо-бидан (бу барча рискларнинг таъсирини камайтириш имконини беради) активларнинг йирик хажмига эга булган пенсия жам-тармалари эришади. Нодавлат пенсия жам-тармаларининг маблатларини инвестиция-лашнинг асосий йуналишлари:

• нобозор воситаларига инвестициялаш ва инвестицион лойихаларни максадли молиялаштириш;

• бозор кимматли котозларига инвести-циялаш.

Нобозор воситаларига инвестициялаш нисбатан купрок ривожланаётган мамлакат-лар хамда утиш иктисодиёти мамлакатларида учрайди. Бирок максадли инвестициялар -ижтимоий давлат лойихаларига хамда нобозор кимматли котозларига инвестициялар-дир.

Ижтимоий сохага инвестициялаш иккита мухим муаммо билан ботлик. Биринчидан, инвестицион карорлар кабул килишга сиёсий омиллар мухим таъсир курсатади. Бу купинча, жамтармалар олдида турган максадлардан четлашишга олиб келиши мумкин. Иккинчи-дан, ижтимоий соха объектлари курилиши билан ботлик барча лойихалар купгина холларда паст даромадли булади. Салбий холатларнинг яна бир жихати шу билан ботликки, купинча давлат корхоналарига максадли инвестициялар сифатида кредитлар молиявий йукотишларни коплаш учун туши-рилади. Коидага кура, бундай инвестициялар кейинчалик «муаммоли» кредитлар хисоб-ланади ва окибатда зарар хисобдан чикари-лади.

Кейинги вактларда кучмас мулк объект-ларига инвестициялаш ва ипотека кредит-лари бериш нисбатан кенг таркалиб бор-мокда. Бундай операциялар «узун» пуллар-дан иборат пенсия жамтармаси портфели рискини пасайтириш имконини берувчи узок муддатли кредитлашни назарда тутади.

Уй-жой сохасига инвестициялар турли шаклда амалга оширилиши мумкин. Пенсия жамтармалари томонидан ипотека кредит-

лари бериши мумкин. Бундай тажриба Иор-данияда амалга оширилган булиб1, жамтарма маблатларининг бир кисми уртача даражадан паст иш хакига эга оилаларга паст фоизлар билан ипотека кредитлари беришга йунал-тирилган.

Катор мамлакатларда (масалан, Нигерия)2 бой фукаролар учун уй-жой курилиши ва тижорат курилишларига жамтарма маблат-ларини йуналтиришга устуворлик берилган. Бундай инвестициялар оммавий хисоблан-масада, бирмунча юкори даромадлилик нор-масига эга. Баъзи мамлакатларда (Танзания, Замбия ва бошк.)3 жамтарма уй-жой курилиш билан шутулланади, кейинчалик уни сотади ёки ижарага беради. Ипотека кредити бозо-рининг ривожланиш жараёнида жамтарма ипотека агентликлари томонидан чикарилган карз котозларига хам маблатларини инвес-тициялаши мумкин.

Жамтариб бориладиган пенсия фондлари-нинг инвестицион фаолиятини тартибга солиш борасида олиб борган тадкикотларимиз шуни курсатдики, инвестиция жараёнларига давлатнинг хаддан ташкари аралашуви ва шу билан бирга дав-латни бу сохани тартибга солишдан четлаш-тириш хам жамтариб бориладиган пенсия фондларининг инвестицион фаолияти стаг-нациясига олиб келади.

Пенсия фондларининг пайдо булиши, уларни профессионал бошкариш ва диверсификация килиш имконияти маблатларни инвестиция килиш самаралилигини курсатди.

Жамтариб бориладиган пенсия таъмино-тини келгуси ривожлантириш учун давлат томонидан тартибга солиш ва назорат килиш тизимини такомиллаштириш лозим. Бу жара-ёнда давлат томонидан куллаб-куввватлаш тизими аник ишлаб чикилган булиши, асо-сан турли инкироз даврлари учун давлатнинг

1 Вахабов А.В., Мажидов Н.МЬ ЖамFариб бориладиган пенсия жамтармасининг Узбекистонда инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли. / Монография. - Т.: «ип^е^НеЬ, 2017. -127-б.

2 Уша жойда, 112-б.

3 Уша жойда, 112-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

бу борадаги чоралари тизими белгилаб куйилган булиши максадга мувофикдир. Чунки, жамFариб бориладиган пенсия жамFармалари фаолияти узок даврга мулжалланади, уз навбатида пенсия шартно-

масининг уртача амал килиш муддати 40-50 йилни уз ичига олади. Бу давр оралиFида турли инкирозлар юз бериши мумкин ва пенсия тизими бунга тайёр булиши керак.

Адабиётлар:

1. Мосейко В.В. Генезис пенсионных систем как проявление социальной функции государства. // Центр проблемного анализа и государственно-управленческого проектирования. - Томск, 2008. -С. 19.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Новиков А.А. Особенности эволюции зарубежных пенсионных систем. // «Мировая экономика и международные отношения», 2006, № 5. -С. 67.

3. Роик В.Д. Эволюция пенсионных систем: мировые тенденции и опыт России. // «Человек и Труд», 2008, № 8.

4. Шатохин И.Г. Пенсионные системы в России и за рубежом: учебное пособие. / Мин-во образования Российской Федерации, Яросл. гос. ун-т им. П.Г.Демидова. - Ярославль: изд-во ЯрГУ. 2002. -С. 7.

5. Гайдар Е.Т. История пенсий. Становление и кризис системы социальной защиты в современном мире. Статья вторая. // «Независимая газета», 2004, 13 июля. -С. 10.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.