Научная статья на тему 'ПЕДАГОГИК КОЛЛЕЖ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИНИНГ РОЛИ'

ПЕДАГОГИК КОЛЛЕЖ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
74
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
ижодий қобилият / иқтидор / хорижий мамлакатлар тажрибаси / илмийлик / сўровнома / ирсият / оила / муҳит / ахборот технологияси / мутафаккирлар / интернет

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Т.Абдужабборова

Мақолада педагогик коллеж ўқувчиларининг иқтидори, истеъдоди ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришда ота-она, оила, муҳит, ирсият, шароит ва мобил алоқаларнинг таъсири ёритилган. Уларнинг ижодий қобилиятини ўстиришда турли омилларнинг аҳамиятини аниқлаш учун сўровтажриба ишлари, унинг натижалари келтирилган. Хорижий мамлакатлар мисолида ҳам юқоридаги ижтимоий педагогик омилларнинг аҳамияти кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГИК КОЛЛЕЖ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ОМИЛЛАРИНИНГ РОЛИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

ПЕДАГОГИК КОЛЛЕЖ УКУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ КОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИЖТИМОИЙ - ПЕДАГОГИК

ОМИЛЛАРИНИНГ РОЛИ

Т.Абдужабборова Маргилон педагогика коллежи

Аннотация: Маколада педагогик коллеж укувчиларининг иктидори, истеъдоди ва ижодий кобилиятларини ривожлантиришда ота-она, оила, мухит, ирсият, шароит ва мобил алокаларнинг таъсири ёритилган. Уларнинг ижодий кобилиятини устиришда турли омилларнинг ахамиятини аниклаш учун суров-тажриба ишлари, унинг натижалари келтирилган. Хорижий мамлакатлар мисолида хам юкоридаги ижтимоий педагогик омилларнинг ахамияти курсатилган.

Калит сузлар: ижодий кобилият, иктидор, хорижий мамлакатлар тажрибаси, илмийлик, суровнома, ирсият, оила, мухит, ахборот технологияси, мутафаккирлар, интернет

THE ROLE OF SOCIAL-PEDAGOGICAL FACTORS IN DEVELOPING THE CREATIVE ABILITY OF PEDAGOGICAL COLLEGE STUDENTS

T .Abduj abborova Margilan Pedagogical College

Abstract: The article describes the influence of parents, family, environment, heredity, conditions and mobile communication in the development of talent and creative abilities of pedagogical college students. In order to determine the importance various factors in improving their creative ability survey-experimental work and its results are presented. The importance of the above socio-pedagogical factors is shown in the example of foreign countries.

Keywords: creative ability, talent, experience of foreign countries, science, questionnaire, heredity, family, environment, thinkers, internet

Янги Узбекистон Президенти Ш.Мирзиёев 2023-йил учун мурожаатномасида кириб келаётган янги йилда юртимизга "Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили" деб ном бердилар.Таълим сифатини ошириш-Янги Узбекистон тараккиётининг якуний якка-ю ягона тугри йулидир. Юсуф Хос Х,ожиб бобомиз айтганидек; "заковат бор жойда улуглик булади, Билим бор жойда билимлик булади". Шундай экан, иктидорли, кобилиятли болалар

келажак меваси хисобланади. Болалар дунёга келиши билан уларниг келажакдаги хаёти, кандай мухитда яшашидан катъий назар Аллох томонидан кандай инсон булиши, кандай касб-хунар эгаси булиш такдири хакида кандай оилада яшашидан катъи назар битиб куйилганлигини кексаларимиз томонидан хам доимо айтиб келганлар. "Буладиган бола бошидан маълум" ибораси эса кадим-кадимлардан, огиздан огизга кучиб келган накл эканлигини хамма билади. Нега шундай дейилган?

Уз-узидан ажойиб фикрлар келади инсонга. Буладиган бола ким узи?! Нима учун бу эътикодли, мукаддас сузни хар бир ота-она севинч ва гурур билан гапиради. Оила мухитида фарзанд дунёга келади. У бешикда ётган давридаёк узига хос салобат, кам йиглаш, гудаклик чогидаёк кузларида кандайдир гурур, интилиш хислари намоён була бошлайди. Биринчидан, жажжи чакалок дунёни уз кузлари билан куриш холатини эсланг, кайси чакалок ахлоксиз, нотавон, узгалар караганда нафрат уйготадиган булиб тугилади. Боланинг такдирини ота-она узлари яратадилар. Масалан, Расулуллох с.а.в дунёга келганларида шундай хусусият пайдо булган экан. Хатто она корнидалигидаёк онасига озор бермаган эмиш. Усиш, улгайиш даврларида хам содда, мумин, кам гап ва инсонларга мехрибон булган. Болаларнинг ривожланишида оила, ота-она, мухит, шароит ва ирсиятнинг таъсири каттадир.

Оила - авлоддан авлодга мерос булиб утадиган урф-одатлар, анъаналар, кадриятларнинг узвийлигини саклайдиган ижтимоий-маданий амалиётнинг асосий ташувчисидир. Оила - ота-она, ака-ука, опа-сингил, набира ва чеваралар хамда кариндош-уруглар мажмуасидир. Оила- жамият булаги, у кичик жамоа. Демак, у узи ургатган тартиб коидаларга буйсинишга мажбурдир. Хрзирги замон оилаларининг турлари жуда куп дейлик, кандай турларга эгалиги ва уларнинг ижтимоий-психологик ва педогогик хусусиятларини билиш - бу болаларининг иктидори, кобилияти, истеъдодини ривожланишидаги таъсирини аниклашга ёрдам беради.

Кандай оила турлари мавжуд: тулик, нотулик ва кайта тузилган оилалар.

- Болалар сонига кура: 1 нафардан 5 нафардан ортик болали оилалар.

- Эр-хотин ижтимоий келиб чикишига кура: ишчилар, дехконлар, хизматчилар, зиёлилар оиласи.

- Ёшига кура: 1йил, 3, 5, 6, 10 йил, урта ва етук ёшли оилалар.

- Мос ва мос булмаган, кишлок ёки шахар оилалари.

- Аёл етакчи ёки эркак етакчи, аёл-эркак етакчи оилалар.

- Миллатига кура: узбек-тожик, узбек-рус, узбек-корейс...

Узбекистон Коституциясининг 64-моддасидаота-оналар уз фарзандларини вояга етганларига кадар, бокиш ва тарбиялашга мажбурдир. Ота-она боласининг соглом ривожланишига, аклий ва ахлокий томонидан усишига етук

кадрлар, иктидорли, ижодий кобилиятли йигит кизларни комил инсон килиб тарбиялаш, унга гамхурлик килиш энг олий даражадаги бурчидир. Ота-она -санъаткор, бола санъат асари, тарбия жараёни эса санъатнинг узидир.

Утмиш тарихимизга назар ташлайлик. Буюк олим Ибн Сино 5 ёшга киргач риёзиёт, фалсафа, фикх - диншуносликни мукаммал урганадилар, мадрасада таълим олгандан сунг уткир зехни, фавкулодда кобилияти билан бошкалардан ажралиб туради.

Улуг мутафаккир Абдужаъфар Мухаммад ибн Жарир ибни Язид Табарий 7 ёшда "Куръон"ни тула ёддан билди, кадимги тарих, араб тили ва адабиётни ургана бошлайди. Восифийнинг 12 ёшдаги нотиклик санаътига халк тахсинлар укийди.

Абулхасан Али Ибн Чулуг Фарухий 12-14 ёшларидаёк серзавк шоир, хушовоз хонандаю, мохир чангнавоз сифтида шухрат козонди. Буюк шоир Навоий айтганидек, "Кобилиятли одамни тарбия килмаслик - зулмкорлик, нокобил одамга эса тарбия хайфдир. Тарбиянгни аяб унисини нобуд килма, тарбияни бунисига зоя кетгазма", деб алохида таъкидлаган.

Кадимги юнон файласуфлари Афлотун ва Арасту бола тарбиясини жамият уз ихтиёрига олиши, тарбия жараёнида барча зарур ишларни давлат бажариши лозим деган гояни илгари сурган, аммо шарк мутафаккирлари эса бола тарбияси билан, асосан ота-она шугулланиши керак деган хулосага келган. Бу билан улар оилавий тарбиянинг ролига катта эътибор берган. Ота-она фарзандларини мехнат килишга, юртгауз тугилган жойига, ватанига мухаббат ни шакллантиради. Шарк мутафаккирлари оила ва фарзанд масаласидаМусо ал-Хоразмий, А.Н. Фаробий, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Х,ожиб, А.Р. Бердак, Кайковуслар бола тарбиясида ота-онанинг намунаси, куп харакат килиш, мехнат килиш кераклигини таъкидлади. Алишер Навоий эса "Одобли инсон барча одамларнинг яхшисидир ва барча одамлар учун ёкимлидир", деган эди.Одам борки, одамларнинг накшидир, Одам борки, хайвон ундан яхшидир...

Абу Хдмид ал-Газзолий болаларнинг ёшлигидан камтарлик, камсукумлилик ва адолатлилик рухида тарбияси шакллантирилса, улар уз хохишларини тийишни урганадилар, тарбияда таклид килиш оркали болаларда маънавий сифатларни тарбиялаш зарурат эканлиигига эътибор каратиш лозим деб хисоблаган. Ёшлигидан болаларнинг тарбиясида оила образи илк куринишда булади: биринчиси, бадиий адабиётлар, эртаклар, мултфилмлар, телевидения, интернет, мобил алока, саёхатлар, театр, концертлар, уйинлар ва хакозолари асосан идеал оила образи булса, икикнчиси, уз оиласилаги хис туйгулар билан боглик булиб, бола кандай шароитда тарбияланади, унинг оиласи кандай йул тутади, бу узининг келажакдаги оиласининг умидларини шаклантириш учун асосдир.

Ота-оналар болаларига узлари намуна булишлари учун турли иллатлардан сакланмокликлари, рухиятларини пок тутишга уринмоклари зарур. Бу хакида, А.Авлоний айтади: "Тарбия килувчилар табиб кабидурки, табиб хастанинг баданидаги касалига даво килган каби тарбияни боланинг вужудидаги жахл марказига "Яхши хулк деган давони, поклик деган давони устидан бериб катта килиш лозим". Яъни тарбияни тарбиячи узидан бошламоги зарурлиги тушунилади. Зеро бола эшитганларидан кура купрок курганларига эргашади. Ота-оналар уртасида ёлгон гаплар булса, ёлгончи бола, она кизганчик булса бола кизганчик, отанинг угирлик килиб келган нарсасини хис килиши билан бола хам уртогининг сумкасидан бирор нарсасини угирлаши бошланади, отанинг боланинг гапларига тушунмай колиб, углини жазоласа, уришса отага булган касд вужудга келади. Бундай ёмон иллатлардан ота-она жуда-жуда эхтиёт булишлари керак. Оилада отанинг урни кучли булиш керак, у жуда каттик кул хам, жуда насихат киладиган, танбех берадиган хам булмаслиги лозим. "Битта ота юзта укитувчидан устун демакдир", дейди буюк гарб олими Ж.Герберт.

Оила шаъни- Ватан шаъни каби мукаддас. Фарзанд тугиш мумкин, лекин чин она булиш хар кимга хам насиб этавермайди. Етук комил инсонни тарбиялаш учун соглом оила мухити керак, чунки жисмонан соглом авлод учун курашар эканмиз маънан озод ва покиза, билимдон ва фикрловчи фарзандларни тарбиялаш хусусида кайгуришимиз керак. Барчага маълумки, соглом авлод аввало истъдод, иктидор манбаи хисобланади. Истеъдодли, иктидорли оилаларда истеъдодли, иктидорли фарзандлар тугиладими? бу саволга ирсият фани жавоб беради. Рус олими И.А.Павлов таъкидлаганидек, инсон табиатнинг олий махсули. Бирок, табиат яратган муъжизалардан бахра олмок учун инсон соглом, бакувват хамда зукко булмоги зарур. Бундай булиши учун ирсият, ота-она, оила, тарбия, шароит, мухит жуда катта таъсирини курсатади. Хуш, тунгич фарзанд иктидорли булиб тугилади ёки кенжалари буюк, донишманд булиб етишадиларми? Статистик маълумотларга караганда машхур булиб танилган 80га якин кишилардан атиги 4 нафаригина оилада тунгич фарзанд экан, холос. Булар Мильтон, Леонардо да Винчи, Хейне ва Рубинштейн. Масалан кимё фанининг бобокалони Менделеев эса оиланинг кенжаси булган.

Инглиз антропологи ва психологи Ф.Галтон иктидор, кибилият ирсий йул билан утади деган фикр таргиботчиларидан бири булган.Педагог ва психологлар фикрича инсон тайёр кобилият билан эмас, балки иктидор, истеъдод, куртаклари билан таваллуд топади. У куртакни таркиб топиши ривожланиши куп жихатдан оила тарбияси ва ижтимоий мухитга боглик. Иктидор -танлаш эмас, камол топтиришдир. Истеъдод- иктидор эгаларини,

гарчи тугма кобилиятга эга булмасалар хам ишончли ва адолатли билим бериш оркали камол топтириш мумкин.

Коллеждаги укувчиларнинг иктидорини ривожланишида оиланинг маънавий ва моддий таъсирини урганиш учун куйидаги саволлар берилганда 300 дан ортик укувчи ва укитувчилар укувчининг иктидорини шаклланишида ота -онанинг маънавий, рухий куллаб туриши катта эканлигини курсатади.

Иктидорли укувчиларни эркин шахс булиб етишиши узи истаган кизикиши булган сохада ижодий ва мустакил шугулланиши учун оилада моддий ва маънавий томонидан шароит булиши керак. Бола иктидорини юзага чикариш учун кулларидан келган ёрдамларини аямасдан узларининг моддий ва маънавий томондан куллаб-кувватлаб турсалар албатта бу нарсаларнинг барчаси фарзандлари кизикишларини ошишига иктидорини юзага тезрок чикишига катта таъсир курсатади. Лекин, шароит булиб, ундан фойдалана олмайдиган укувчилар хам оз эмас, бунинг учун ота-оналар доимий назорат килиб туриши керак.

Ота-она агар болада бирор бир тугма кобилиятни сезган булсада лекин, унга керакли асбоб-анжом сотиб олиб беролмаси ёки тулаш учун пул бермаса, тугаракка катнашаолмаса, китоб олиб укий олмаса, IT марказларига боролмаса ундаги иктидор кобилият шакллана олмайди - бу хаётий хакикатдир. Баъзи болаларнинг саломатлиги хам яхши булмаслиги мумкин аммо, узи истаган спорт тури билан мунтазам шугулланиши, иродасини чиниктириши натижасида жисмоний жихатдан уртокларини колдириб кетиши мумкин. Масалан корли Алп тогларидек армияни олиб утиб, душманга зарба берган машхур рус саркардаси Суворов хам ёшлигида касалванд булиб усган. Дунёга машхур олим Эйнштейн хам мактабда физика фанидан коникарсиз бахоларга укиган. Яъни факат оиланинг моддий ёрдамига карамай шахс уз устида ишлаши, мехнат, ирода туфайли оила ота-она хаётда хамма хавас киладиган шахсга айланиши мумкин. Юкоридаги фикрларни атрофлича эътиборга олиб укувчилар иктидори ва кобилиятини ривожланишига кайси омиллар купрок таъсир этади? - деган саволлар билан 380 нафардан ортик укувчи, укитувчилар ва ота-оналарга мурожаат килинди. Суровнома натижасида иктидор, кобилият, истеъдод асосан оила, ота-онанинг таъсирида ривожланиши аникланди.Укувчилардан 90 нафари яъни 30 фоизи бола тарбиясида ота онанинг роли катта эканлигини, 60 нафар яъни 20 фоизи таълим- тарбиянинг таъсирини, 30 нафар яъни 10 фоизи оиладаги шароит ва мухитнинг, 36 нафар яъни 12 фоиз укувчилар укувчи кобилиятида ирсиятнинг хам роли борлигини 84 нафар яъни 28 фоиз укувчилар ахборот технологиялар ва укитувчи устозларнинг укувчи иктидори, истеъдоди, кобилиятини ривожланишига таъсирини аниклаб бердилар.

Хулоса килиб айтганда болалар иктидори, кобилияти ва истеъдодини ривожланишида турли омиллар, турлича таъсир этишини 300 дан ортик укитувчи, укувчи, ота-оналар, олим- профессорлар билан сухбатлашилганда хам куйидагича фикрлар аникланди.

1. Иктидор, кобилият ва истеъдод наслдан-наслга утмаган булса хам, лекин унинг куртакларини ота-онанинг билими, талабчанлиги, шароитнинг яратилиши оркали ривожлантириш мумкин.

2. Шароит тула яратилса-ю, лекин ота-она унинг тарбиясига маъсул булмаса, ахлоксиз, маънавиятсиз, саводсиз, маъсулиятсиз бола булиши мумкин.

3. Наслида иктидорлилик, кобилиятлилик ва истеъдод хам бор, лекин ота-она эътибор бермаса, конидаги иктидор, кобилият, истеъдод ривожланмайди.

4. Наслида бор, ота-она обрули, шароит яратилган, лекин тугри тарбия бермаса, унинг иктидори учади.

5. Боладаги иктидор, кобилият, истеъдодни сезмаса, оилавий ва иктисодий масалаларга шунгиб боласига эътибор бермаса, шароит яхши булгани билан боланинг иктидори, кобилияти, истеъдоди сунади.

Буюк алломалардан бири Саъдий Шерозий хам уз фикрлариникуйидагича баён килади. "Кобилият уз-узидан ривожланмайди, унинг ривожланиши учун болани тарбиялаш керак, тарбия булмаса боладаги кобилият сунади. Тарбия уч асосий- аклий, нафосат ва жисмоний мехнат тарбиясидан иборат."

Шундайки, иктидор вакт, ёш, мансаб, бой камбагални танламайди. Мудрок иктидорни уйготиш йулларини аввало хар бир ота-она билиши керак.

Юкоридаги фикрларни хисобга олиб, болалар, укувчилар иктидори, истеьдоди ва ижодий кобилиятларини ривожланишида ота-она шароит, ирсият, оила ва кариндош уругларни ахамиятини аниклаш максадида, Фаргона. Андижон ва Наманган педагогика коллежларининг 100 нафардан ортик укувчиларига синов-тажриба суровнома билан мурожаат килдик. Гурухдаги укувчиларнинг 60 фоизи ота-она, оила, мухит ва шароитнинг ахамиятини мисоллар билан исботлаб баён килдилар. 12 фоизи эса ирсиятнинг, 13 фоизи эса кариндош уругларнинг, 17 фоизи интернет ва оммавий ахборот хамда мобиль алока воситаларининг роли катта эканлигини курсатиб утдилар.

Фарзанд тарбиясида ота-она, оила, мухит ва шароитнинг ролини ривожланган давлатлар мисолида хам куриб чикишимиз хам мумкин.Кореяда болалар ота-онанинг назоратида булади. Болалигиданок хар болага, биринчи навбатда, отага хурмат туйгуси сингдирилади. Кореялик оилаларда, болага мехнатга мухаббат хис-туйгусини уйготади. Кичик ёшдаги болаларни таъкиб килмайди ва жазоламайди. Уларни укиш, хисоблаш, мусика тинглаш ва расм чизиш каби кобилиятларини ривожлантиришга алохида эътибор берилади.

Японияда эса тарбиявий таълим-муомила, одоб коидаларига махсус ургатилади. Японияда бола тарбияси аёл кишининг масъулияти деб хисобланади. Она - уз фарзандининг соясидир. 5 ёшгача болалар фариштадир. Бола-пошшо. Унга хеч ким овоз кутармайди, жазоламайди. Бола жамоада шаклланади, спорт уйинларида иштирок этади, хор кушикларини куйлайди. Оилада жисмоний кобилият, эстетик завк, ижодий кобилиятларини ривожлантиришга алохида эътибор каратади.

Америка оилаларида ота-она болаларига куп вакт сарфлайдилар. Кизикарли уйин-кулгилар, чизиш, кушиклар айтиш, шеърлар ёдлаш алохида касб этади. Болалар тасаввурларини ва хаёлларини ривожлантиришга алохида эътибор беради. Оналар уз фарзандаларини куп рагбатлантирадилар, АКЩда яшовчи болалар харакат эркинлигига эга. Х,ар кадамини назорат килмайди, жасур, эркин, янги ишларни куркмасдан бажарадиган, хаётда мустакил яшаб, юксак ютукларни кулга киритиишни истайди.

Узбекистонда хам тарбияли, билимли, кобилиятли болаларни ривожланишида давлат томонидан кулай шароитлар яратилмокда. Мактабгача таълим, мактаб, коллеж, техникум ва олий укув юртларининг моддий базаларини замонавий килиб яратилмокда. Ёшларга Ишлаб чикаришдан ажралмаган холда олий ва урта махсус маълумот олиш учун имкониятлари кенгайтирилди, касб-хунар мактаблари, коллеж ва техникумларда хам назария билан амалиёт (дуал) богланган холда ишлаб чикаришда фаол катнашиб, касбий кобилиятини эгаллаб, ривожлантириб бормокда. Илм-фан сохасида хам илмий ишларга, катта-катта лойихаларга жалб этилмокда. Имконият, шароит бор жойда албатта укувчи талабалар иктидори, истеъдоди, касбий ва ижодий кобилиятлари усиб боради. "Х,ар бир ишнинг илми бор" дейди мухтарам президентимиз Ш.М.Мирзиёев, "унинг номи педагогика. Тарбиянинг хам илми бор, айникса гудак тарбияси масаласида ота-оналарнинг пухта, амалий булиши - миллатимиз учун хаёт-мамот масаласи. Зеро, бу даврда 20 йилдан кейин келадиган авлод канддай булиши масаласи хал килинади. Бола тарбияси ута мураккаб ва маъсулиятли шу билан бирга натижаси аник иш" Давлат рахбари сузини давом эттириб "Навбатдаги мухим вазифамиз - мана шундай фарзандларнинг орасидан янги авлод Хоразмий ва Фаргонийларни, Беруний ва Ибн Синоларни, Улугбек ва Навоийларни тарбиялаб вояга етказишдан иборат". Узбекистонга мана шундай етук мутахассис ва кадрларни тарбиялаш устоз педагогларнинг урни бекиёсдир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 1992 йил. 64-модда

2. Mnp3HeeB ffl.M. ^Hra Y36eKHCTOH TapaKKHeT CTpaTerHflCH. T. Y36eKHCTOH, 2022 . 249-6.

3. Mnp3HeeB ffl.M. MH.MHH TapaKKHeT HynHMH3HH KatTH^T 6nnaH gaBOM эттнpн6, AHra 6ocKHHra KyTapHm.Y36eKHCTOH, 2017. 18-6.

4. MaKra6rana TatnHM negororHKacH. TomKeHT. HnM-3He. 2011. 88-89-90-6.

5. Em OTa-OHanap MaKTa6H. TomKeHT. MyxappHp HampHeTH. 2018. 8-9- 6.

6. MaKTa6rana TatnHM MeTogHKacH Ba Ha3apHacH. TomKeHT .2020. 30-6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.