CC BY
0PAXTACHILIK IQTISODIYOTIDA XO'JALIKLAR MUNOSABATLARINING MUAMMOLARI VA ULARNI HAL
ETISH YO'LLARI
1Saidakbarov Saida'zam Aziz o'g'li, 2Usmonov Javohir Xudoyberdi o'g'li, 3Muxammadaminov Zakariyo Sanjarbek O'g'li
1Toshkent davlat agrar universiteti stajyor - o'qituvchisi 2,3Toshkent davlat agrar universiteti 1-kurs bakalavr talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.13954643
Annotatsiya. Maqolada kooperatsiyaning ishlab chiqarish va iqtisodiy afzalliklari fermer xo'jaliklari bilan taqqoslangan holda tahlil qilingan va tavsiflangan. Shuningdek, paxtachilikda dehqon va fermer xojaliklarining hamkorlik tamoyillari aniqlangan.
Kalit so'zlar: fermer xo'jaliklari, kooperatsiya, kooperatsiyaning afzalliklari, dehqon va fermer xojalik korxonalari, agroklassterlar, kooperatsiya tamoyillari, kapitalning konsentratsiyasi, ishlab chiqarish omillarining o'zaro bog'liqligi, raqobatdoshligi.
Аннотация. В статье анализируются и описываются производственно-экономические преимущества кооперации по сравнению с фермерскими хозяйствами. Также были определены принципы сотрудничества фермеров и фермерских хозяйств в хлопководстве.
Ключевые слова: фермерские хозяйства, кооперация, преимущества кооперации, фермеры и фермерские хозяйства, агрокластеры, принципы кооперации, концентрация капитала, взаимозависимость факторов производства, конкурентоспособность.
Abstract. The article analyzes and describes the production and economic advantages of cooperation in comparison with farms. The principles of cooperation between farmers andfarms in cotton growing were also determined.
Keywords: farms, cooperation, advantages of cooperation, farmers and farms, agricultural clusters, principles of cooperation, concentration of capital, interdependence of factors of production, competitiveness.
Qishloq xo'jaligi tizimining barcha sohasidagi kabi paxtachilikda ham iqtisodiyotni samarali va oqilona tashkil etishning muhim sharti ishlab chiqarishning konsentratsiyasi va ixtisoslashuvi, resurslardan samarali foydalanish hisoblanadi.
Paxtachilikda o'rta va yirik qishloq xo'jalik subyektlarining hajmi paxta yetishtirish bo'yicha barcha hududlar uchun bir xil bo'la olmaydi. Ushbu parametrlar fermer xo'jaliklarining mavjud tuzilishi, sug'orish tizimlari, tabiiy tuproq sharoitlarini hisobga olgan holda aniqlanadi va ularni turli xil ishlab chiqarish-iqtisodiy parametrlar va hajmlarda joylashtirishga asos bo'ladi.
Paxtachilikda kooperatsiya munosabatlarini tashkiliy-iqtisodiy asoslash jarayonida quyidagi tamoyillarga rioya qilish samarali hisoblanadi:
- yagona sug'orish va meliorativ tizimga ega bo'lgan ekin maydonlarining tashlik etilishi va joylashishi. Bunday tamoyil sug'orishda suv resurslarini boshqarish, taqsimlash va ulardan foydalanish samaradorligini oshiradi;
- o'rta va yirik qishloq xo'jalik subyektlarini aniqlash mezonlari er-suv, moddiy-texnik, mehnat va moliyaviy resurslar hajmi hisoblanadi.
Paxtachilikda kooperatsiyalarni tashkil etishning birinchi bosqichida texnik jihozlash imkoniyatlarini va agrotexnika mexanizatsiyalash darajasini hamda ishlab chiqarishni boshqarish uchun iqtisodiy vositalardan samarali foydalanishni hisobga olish kerak.
Asosiy maqsad texnika va kapitalni ixtiyoriy ravishda konsentratsiya qilish orqali eng kam xarajat bilan o'z vaqtida va yuqori sifatli agrotexnik tadbirlarni bajarish, hosil va rentabellikning oshishiga erishishdir.
Shu munosabat bilan biz paxtachilikda kichik qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari va ularning ixtiyoriy birlashmalari o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish bo'yicha tashkiliy-iqtisodiy asoslarini tavsiya etamiz.
Ishlab chiqarish kuchlarini optimallashtirish va hajmini mamlakat va agrosanoat majmuasini strategik rivojlantirish vazifalariga moslashtirish ma'lum vaqtni talab qiladi. Bizning fikrimizcha, bu jarayon ishtirokchilarning ixtiyoriy ravishda evolyutsion tarzda amalga oshirilishi kerak.
Ilg'or fermer xo'jaliklarining tajribasi shuni ko'rsatadiki, dehqonlar va fermer xo'jaliklari kengaytirilgan ishlab chiqarish kooperativlariga ixtiyoriy ravishda qo'shilib yoki qo'shma ishlab chiqarish faoliyati uchun oddiy sheriklik tashkil etib, paxta etishtirish va yig'ib olishning mashina-texnologik xaritasi bo'yicha quyidagi mexanizatsiyalashgan texnologik operatsiyalarni bajarishi mumkin [3-4].
- shudgorlash, joriy rejalashtirish, dalalarni yuvishga tayyorlash; - tuproqni ekishga tayyorlash, namlikni yopish, yumshatish, yumshatish, mikro rejalashtirish va ekish;
- qatorlararo ishlov berish bo'yicha operatsiyalar: kultivatsiya, jo'yaklarni kesish, mineral o'g'itlar bilan o'g'itlash;
- qishloq xo'jaligi zararkunandalariga qarshi biologik va kimyoviy usullar bilan kurashish.
- mexanik va kimyoviy ta'qiblar;
- maydonlarni mashinada yig'ish uchun tayyorlash, bosh atroflarini, ariqlarni tekislash, o'simliklarni defoliatsiyalash (bargsizlantirish);
- ekinlarni mashinada yig'ish va tashish;
- paxta xom ashyosini sotish yoki saqlash uchun yuklash, tashish va etkazib berish.
O'tkazilgan tajribalar va paxtachilikda to'plangan tajriba bir ishchiga to'g'ri keladigan yuk
4-5 gektar ekinlarga teng ekanligini tasdiqlaydi [5]. Ushbu ko'rsatkich fermaning texnika va texnologiyalar bilan jihozlanganligi va agrotexnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash darajasiga qarab o'zgarishi mumkin.
Zamonaviy agrar siyosat va rivojlanish strategiyasining qonuniyatlari o'rta va yirik qishloq xo'jalik birlashmalarida kichik hajmdagi tovar tuzilmalarining kooperatsiyasi uchun ob'ektiv ehtiyojni belgilab berdi. Davlat tomonidan tartibga solish va qo'llab-quvvatlash tartibida dehqonlar va fermer xo'jaliklarining bunday uyushmalariga agrar biznesda bo'lish uchun moddiy-texnika resurslari va moliyaviy imtiyozlarni taqdim etishning oddiy sxemasi uchun imkoniyat berilishi kerak. Monografik tadqiqotlarimiz va tadqiqotlarimiz shuni ko'rsatadiki, o'rta va yirik qishloq xo'jaligi hosilalari kichiklarga nisbatan quyidagi raqobatbardosh ustunliklarga ega:
- optimal ixtisoslashuv (tarmoqlar kombinatsiyasi) va ishlab chiqarishning konsentratsiyasi ta'minlanadi;
- ilg'or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlardan texnologiyadan samarali foydalanish va yuqori tovarga oid ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish uchun imkoniyat yaratildi;
- keng miqyosda agrotexnologik va tijorat xizmatlarini ko'rsatish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilgan;
- ichki bozor va eksportga eksportga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratiladi;
- moliyaviy yil davomida ishchilar va ishchi kuchlarining mavsumiy bandligi barqarorlashadi, qo'shimcha ish o'rinlari yaratiladi;
- jamoa a'zolarini ijtimoiy-iqtisodiy qo'llab-quvvatlash darajasini oshirish salohiyati oshib bormoqda.
Xulosa va takliflar:
1) O'rganish shuni ko'rsatdiki, qishloq xo'jaligi birlashmalarining kooperatsiyasi bir qator afzalliklarga ega: ishlab chiqarish salohiyati va omillari (er, kapital va ishchi kuchi) konsentratsiyasi, iqtisodiy va iqtisodiy imkoniyatlar ortadi, kapitalga investitsiyalarning jozibadorligi, moddiy-texnik poydevor va infratuzilma rivojlanadi, paxta xomashyosini etishtirish va yig'ish uchun tizim mashinalarini shakllantirish va joriy etish salohiyati, yangi, innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish va mashina texnologiyasiga o'tish, rentabellikni oshirish va umuman sanoatning raqobatbardoshligi.
Paxtachilikda qishloq xo'jaligi birlashmalari kooperatsiyasi, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kontsentratsiyalash imkoniyatlaridan foydalangan holda sanoatning samaradorligi va raqobatdoshligiga erishiladi.
2) Paxtachilikka ixtisoslashgan qishloq xo'jaligi birlashmalarining kooperatsiyasini raqobatbardosh, tejamkor va ixtisoslashgan paxtachilik fermer xo'jaliklarini yaratish maqsadida ikki bosqichda (I-II) amalga oshirish tavsiya etiladi:
- sug'oriladigan erlarda O'zbekiston janubi sharoitida paxtachilikning ilmiy asoslangan tizimini va kompleks ixtisoslashuvini rivojlantirish va joriy etish;
- yerdan foydalanish va qishloq xo'jaligi ekinlarini maqbul joylashtirish bo'yicha kooperatsiya orqali, sxema bo'yicha almashlab ekishni joriy etish: paxta-beda-makkajo'xori;
- bozor munosabatlari rivojlanishi va iqtisodiyotning integratsiyasi sharoitida hamda mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash uchun tarmoqlarni diversifikatsiya qilish, shu jumladan yuqori rentabelli meva-sabzavot ekinlari va chorvachilikni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. qishloq xo'jaligi kooperatsiyasining asoslari.
3) Kooperatsiya va paxtachilik qishloq xo'jaligi shakllarini ixtisoslashtirishning asosiy mezonlari:
- O'zbekiston janubi sharoitida mintaqaning afzalliklaridan oqilona foydalanish, sug'oriladigan erlarning hosildorligini oshirish va qaytarilishini ta'minlash uchun paxta ekinlari almashlab ekishni hisobga olgan holda fermer xo'jaliklarining kooperatsiyasini tashkil etish tavsiya etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 - yil 23 - oktabrdagi «O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi PF-5853-son Farmoni
2. O'zbekiston Respublikasi prezidentining Qarori «Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida», PQ-4633-son 06.03.2020
3. Xamrayeva S. N., Xakkulov F. F. SUSHNOST KOOPERATSII V XLOPKOVODSTVE //Vestnik nauki i obrazovaniya. - 2020. - №. 20-2 (98).
4. Serikov B.B., Qishloq xo'jaligi shakllanishini optimallashtirishning tashkiliy-iqtisodiy asoslari va paxtachilikda tipik fermer xo'jaliklari modelini tashkil etish, Olmaota, 2008 - S. 80.
