O'zbekistonda mahalliy boshqaruv va fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish institutlarini demokratlashtirish Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

90

PUBLIC ADMINISTRATION /

УДК:352.075

Шерниязова Г.У.

Каракалпакский Государственный Университет имени Бердаха

DOI: 10.24411/2520-6990-2020-11867 ДЕМОКРАТИЗАЦИЯ МЕСТНОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ И ИНСТИТУТОВ ГРАЖДАНСКОГО САМОУПРАВЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

Sherniyazova G. U.

Karakalpak State University named after Berdakh

DEMOCRATIZATION OF LOCAL GOVERNMENT AND INSTITUTES OF CIVIL SELF-

GOVERNMENT IN UZBEKISTAN

Sherniyazova G. U.

Berdax nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti

O'ZBEKISTONDA MAHALLIY BOSHQARUV VA FUQAROLARNING O'ZINI O'ZI BOSHQARISH

INSTITUTLARINI DEMOKRATLASHTIRISH

Аннотация.

В статье излагается опыт Узбекистана в формировании и развитии гражданского общества, института самоуправления граждан - махами, основанный на поэтапной и последовательной реализации принципа "От сильного государства - к сильному гражданскому обществу". Махалля является одной из важных основ строительства демократии в Узбекистане, обеспечивая своей деятельностью конституционное право граждан непосредственно участвовать в государственном управлении, решении важнейших задач социально-экономического развития страны.

Abstract.

The article describes the experience of Uzbekistan in the formation and development of civil society, the institution of self-government of citizens - the mahalla, based on the phased and consistent implementation of the principle "From a strong state to a strong civil society". The Mahalla is one of the important foundations for building democracy in Uzbekistan, providing with its activities the constitutional right of citizens to directly participate in public administration, solving the most important tasks of the country's socio-economic development.

Ключевые слова: органы самоуправления, их особенности, махалля, органы самоуправления граждан, роль органов местного самоуправления, образование, молодое поколение

Keywords: self-government bodies, their features, makhalla, citizens' self-government bodies, the role of local self-government bodies, education, young generation

Fuqarolar yig'ini tashkilotlarining belgilari aholi punkti kabi umumiy tur kasb etadi. Dastlab odamlar bir-birining faoliyati qobiliyatlarini qo'shnichilik aloqalar orqali foydalanish uchun birga joylashadi, yakka holda zarur bo'lmaydigan umumiy maqsadga amal qiladi (ko'chaning joylashuvini, uyning shakli va hajmini, ixtisoslashuv tarkibi va boshqalarni nazarda tutgan holda). Urbanizatsiya rivojlanib borgan sari yaxlitlik faktori o'sib boradi va o'ziga xos xususiyatlarini yo'qotadi hamda alohida ajralib chiqa boshlaydi. Shubhasiz, bu barcha tashkiliy shakllar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'ladi va o'zaro kesi-shadi.

Umumiy maqsadlarni amalga oshirishga qaratil-gan jamoaviy harakatlarni tashkil qilish uchun odamlar ierarxik tuzilishdan qochib qutula olmaydi. Birinchi-dan, ijtimoiy ierarxiya - bu "quyi" darajalar "yuqori" darajalar tomonidan boshqariladigan ijtimoiy tizim-larni (davlat, tashkilot, aholi punkti, oila) qurishning universal shaklidir. Daraja qancha «yuqori» bo'lgan sari, uning ijtmoiy tarkibi ham torayib, ierarxik tuzilish piramida shakl hosil qiladi.

Zamonaviy jamiyatning rivojlanishi chuqur, dina-mik, tizimli o'zgarishlar bilan ajralib turadi. Davlat, siy-osiy va iqtisodiy shakllar o'zgarmoqda, yangi ijtimoiy

va ishlab chiqarish texnologiyalari joriy etilmoqda. Ushbu jarayonlarning barchasi murakkab uyushgan ijtimoiy tizimlarda menejmentning ahamiyatini sezi-larli darajada oshiradi. Dunyo ishchi kuchi va yalpi ish-chi kuchi tarkibida jiddiy o'zgarishlarga duch keldi. Endi menejerlar kam ma'lumotli itoatkor ijrochilar bilan emas, balki asosan mutaxassislar bilan duch kelish-moqda. Texnologik tuzilishga ko'ra, zamonaviy ishlab chiqarish malakali kasbiy ishlardan keng foydalanishni o'z ichiga oladi, shuning uchun zamonaviy menejerlar boshqaruv qarorlarini amalga oshirishga baho berishga va ijodiy ta'sir ko'rsatishga qodir bo'lgan xodimlarni jalb qilishadi. Ishchilarning tarkibi ham o'zgargan: agar ilgari dehqonlar, ishchilar va xizmat ko'rsatuvchi xiz-matchilar ustunlik qilsalar, zamonaviy iqtisodiyotda "menejerlar va mutaxassislar" asosiy professional guruhlarga aylanadi, qarama-qarshiliklar deyarli har qanday tashkilotning dinamikasini belgilaydi.

Shaxsning rivojlanishi, uning ijtimoiylashuvi va fuqarolik kamolotiga erishuviga ham jamiyatdagi tarbiyaviy ishlar xizmat qiladi. Bu erda jiddiy ta'lim im-koniyatlariga ega bo'lgan mahallaning o'rni juda katta. Mahalla o'zini o'zi boshqarish tamoyillari asosida yashaydi, uning hayoti asosan tarixan shakllangan urf-odatlar va an'analar bilan tartibga solinadi. Qaysidir

«C@yL@qyiym-J®yrMaL»#«âl),2©2© / PUBLIC administration

91

ma'noda, mahalla katta oilaga o'xshaydi va shuning uchun ko'pincha har bir oilada nizolar kelib chiqishi mumkin, raqobat, o'zaro tushunmovchilik, qarshilik va hokazolar paydo bo'lishi mumkin. Ammo, agar bu ikkilamchi, tasodifiy onlarning barchasi bartaraf etilsa, shunla mahallalar haqiqiy demokratiya, adolat, insoniy minnatdorlik va o'zaro yordam bilan ajralib turadi. Bu-larning barchasi yoshlar ongi va qalbida chuqur iz qoldiradi. Uning mahalladagi tarbiyasi nomiga, betartib va xo'ja ko'rsinga olib borilmaydi. Buning asosiy afzal-ligi - jamoatchilik fikrining mustahkamligiga, avlodlar davomiyligiga, oqsoqollarning tirik namunasiga, muayyan odamga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishga, kuchsizlarga (bevalar, etim bolalar, nogiron-lar, yolg'iz keksa fuqarolar) g'amxo'rlik qilish va qo'llab-quvvatlashga asoslangan.

Mustaqillikka erishganimizdan so'ng, mahalla maqomi sezilarli darajada oshdi. Unga muhim qo'shim-cha vazifalar berilgan. Tarbiyaviy ishlarga, ayniqsa, yosh avlodga ko'proq e'tibor qaratildi. Mahalla qo'mitalari va faollarining sa'y-harakatlari bilan aniq yo'naltirilgan ta'limiy yo'naltirilgan turli xil tadbirlar o'tkazildi.

«Mahalla tizimi jamiyatimizning eng muhim va tayanch bo'g'ini hisoblanadi. Oxirgi uch yilda uni rivojlantirish borasida qator amaliy ishlar amalga oshirildi.

Xususan, mahalla institutiga oid 38 ta qonun va me'yoriy hujjatlar qabul qilindi, 50 dan ortig'i takomil-lashtirildi. Jamiyat hayotida jonbozlik ko'rsatgan soha xodimlari davlat mukofotlari bilan taqdirlandi. Fuqarolar yig'inlari raislari va mas'ul kotiblarining oy-lik ish haqi o'tgan yilning o'zida 1,5 barobarga oshirildi.

So'nggi uch yilda 624 ta mahalla idorasi yangidan qurildi, 2 ming 265 tasi rekonstruktsiya qilindi va ta'mirlandi. 102 ta tuman va shahar markazida "Mahalla markazi" majmualari barpo etildi. Har bir fuqarolar yig'inida "Keksalar maslahati" guruhlari, 4 mingdan ziyod mahalla binolarida kutubxonalar tashkil qilindi.

Mahalla faollarining mas'ul tashkilotlar va profil-aktika inspektorlari bilan hamkorligida oxirgi uch yilda 87 mingga yaqin kam ta'minlangan oila ehtiyojmandlik darajasidan chiqarildi». [4]

"Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyat sari" tamoyilini bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirishga asoslangan fuqarolik jamiyatini shakllantirish, rivojlantirish, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish instituti - mahallaning O'zbekiston tajribasi katta qiziqish uyg'otadi va undan demokratiya yo'lidan borayotgan mamlakatlarda samarali foydalanish mum-kin. Mahalla O'zbekistonda demokratiyani barpo etish-ning muhim asoslaridan biri bo'lib, uning faoliyati fuqarolarning davlat boshqaruvida bevosita ishtirok et-ish, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim vazifalarini hal etish bo'yicha konstitutsiya-viy huquqini ta'minlaydi.

Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasida fuqarolik institutlari bugungi kunda demokratik qadriyatlar, huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda. Fuqarolik institutlari fuqarolarga

o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, ijtimoiy, iqti-sodiy va huquqiy madaniyatni oshirish, jamiyatda manfaatlar muvozanatini saqlashga sharoit yaratadi. I.Karimov ta'kidlaganidek: "Hayotimizning shunday bir alohida qismi borki, uni biron bir qonun yoki rasmiy hujjat bilan belgilab bo'lmaydi. Bu odamlarning ma'naviyati, mafkuraviy ongi va tafakkuri bilan bevosita bog'liqdir. Xususan, odamlarning o'zaro munosabatlari, ularning oilasi, qo'shnisi, oilaviy munosabatlari - bularning barchasi o'ziga xos va sirli dunyo, juda ehtiyotkorlik va nozik yondashuvni talab qiladi. Bunday munosabatlarni rasmiy buyruqlar, qonunlar va farmonlar bilan belgilab bo'lmaydi. Sharqda islom falsafasida mahallalarda - odamlarda, jamiyatda tinchlik va osoyishtalikni saqlashda mehri-bonlik va rahmdillik naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko'rish mumkin» [1; b. 104].

Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab ma-halla institutini tiklash ishlari faollashdi. Uning dastlabki namoyon bo'lishi mamlakatning Bosh qomusi - O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo'ldi. Konstitutsiyaning 105-moddasida "Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig'inlari o'zini o'zi boshqarish organlari bo'lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi.

O'zini o'zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi" deyilgan. Ushbu qoida mahallaning huquqiy asoslarini yanada rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.

Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin ham, O'zbekistonning mahalla faollari tomonidan qilingan ko'plab murojaatlar asosida Prezident 1992 yil 12 sentyabrda "Mahalla jamg'armasi va uning hududiy bo'linmalarini tashkil etish to'g'risida" farmon chiqardi. Mahalla institutlari tashkil etilishi va rivojlanish tar-ixidagi muhim bosqich 1993 yilda qabul qilingan "Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" gi qonun bo'ldi, mazkur qonun 1999 yilda yangi tahrirda qayta qabul qilindi. 2004 yilda esa "Fuqarolar yig'ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatch-ilari saylovi to'g'risida" gi qonun qabul qilindi". "Mahalla" jamg'armasining bo'linmalari respublikaning barcha viloyatlari, tumanlari va shaharlarida mavjud. Ushbu jamg'armaning muhim faoliyatlaridan biri bu mahalla faollarining bilim darajasini oshirishdir. Buning uchun «Mahalla ziyosi» o'quv markazi va «Mahalla» faoliyat yuritadi. Mahallalarning har birida 15 ta komissiya faoliyat ko'rsatishi kerak:

Mahalla ijtimoiy-iqtisodiy turdagi 30 tadan ortiq vazifalarni bajaradi. Ular avval mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlarining tasarrufida bo'lgan.

Bugungi kunda mahalla tinchlik va barqarorlikni saqlash, xalqimizning eng yaxshi fazilatlarini - yaxshi qo'shnichilik va o'zaro yordam, insonparvarlik va rahmdillik an'analarini tiklash va rivojlantirish bo'yicha aholi bilan faol ish olib bormoqda. U aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini manzilli qo'llab-quvvatlash, xususiy tadbirkorlik va oilaviy biznesni rivojlantirish uchun haqiqiy markazga aylandi.

Har yili yosh oilalarning to'ylariga yordam berib,

92

PUBLIC ADMINISTRATION / «Ш^Ш(Ш1УМ~^®У®Ма1>#1Щ&1)),2©2©

uy-joy sharoitlarini yaxshilaydi. Kam ta'minlangan oilalarning bolalari uchun bolalar oromgohlarida bepul dam olishiga imkoniyat yaratadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarning bolalari hamda iqtidorli maktab o'quvchilari uchun respublikaning turli shaharlariga ek-skursiyalar uyushtirib kelmoqdalar. Fuqarolar yig'inlari hududlarida mingdan ortiq yangi maishiy xizmat ko'r-satish markazlari ochilib, ularda birnecha o'n minglab qo'shimcha ish o'rinlari yaratilib kelinmoqda.

Obodonlashtirish va ko'kalamzorlashtirish borasida doimiy ishlar olib borilmoqda. Mahalliy aholi uchun o'yin maydonchalari va dam olish maskanlari qurilishi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu jarayonda muntazam hasharlar o'tkazishda tashabbus ko'rsa-tadigan fuqarolarning o'zlari katta rol o'ynaydi. Bu qudratli ma'naviy va birlashtiruvchi kuch bo'lib xizmat qiladigan xalqimizning ajoyib urf-odatlaridan biridir. Xayrli ishlarning natijalari bugun yaqqol ko'rinib turi-bdi. Darhaqiqat, o'zbekistonliklarning sa'y-harakatlari bilan mahallalarda ko'plab mevali va manzarali darax-tlar va gullar ekilib, o'sib, fuqarolar yig'inlari obodonlashtirilgan ekologik zonaga aylantirildi.

Mahallani asrab-avaylash islohotning asosiy siyo-siy yutuqlaridan biridir. O'zbekiston Respublikasi Pre-zidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek, mamlakatda "xalq an'analariga asoslangan, tarixiy shakllangan jamoaviy munosabatlar - mahalla fuqarolarning o'zini o'zi boshqarishining noyob mexanizmi" yaratildi [3; b. 15].

Mahalla qo'mitalari, oqsoqollar kengashlari aso-san xalq an'analari va urf-odatlari himoyachilari, ja-moat fikrining tashabbuskori, turmush marosimlarini tashkillashtiruvchi vazifalarni bajaradilar [2].

O'zbekistonda 10 mingga yaqin fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari mavjud. Qonunda ularga berilgan vakolatlarga asoslanib, mahalla fuqarolar yig'inlari va faollari aholini ijtimoiy-siyosiy hayotga keng jalb qilish, ma'naviy-ma'rifiy ishlarni

kuchaytirish, oilalarda farovonlikni saqlash, kam ta'minlangan oilalar va nogironlarga moddiy yordam ko'rsatish, hududlarni obodonlashtirish, boshqa bir qator tadbirlarni tashkil etish bo'yicha katta ishlarni amalga oshirmoqdalar [1; b. 17].

Shunday qilib, mahalla fuqarolik jamiyatining yangi tipidagi fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish or-gani sifatida uning fazilatlarini jonlantirish va tiklash imkoniyatiga ega bo'ldi. Mahalla siyosiy tizimning emas, balki fuqarolik o'zini o'zi boshqarishning instituti emasligi, siyosiy tizimda ishtirok etmasligi, balki u bilan o'zaro munosabatda bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbari ta'kidlaganidek: "Oila -muqaddas" degan azaliy va ezgu g'oya qadrsizlanib, ming yillik milliy qadriyatlarimiz zavol topar ekan, bu kabi og'riqli holatlarni kamaytirib bo'lmaydi. Buning uchun mahalla katta ijtimoiy kuch sifatida maydonga chiqishi kerak. Chunki faollar, ko'pni ko'rgan oqsoqol-lar, tajribali nuroniylarimiz, agar istasa, jamoatchilik bilan birgalikda har qanday muammoni hal qilishga, xato qilgan yoshlarni to'g'ri yo'lga solishga qodir». [4].

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Каримов И.А. «Избранный нами путь - это путь демократического развития и сотрудничества с прогрессивным миром». Т. 11. -Ташкент: «Узбекистан», 2003. 292 с.

2. Муминов А.Г. Национальная политика независимого Узбекистана и пути ее реализации в духовно-культурной сфере (теория и практика): Авто-реф. дисс. ... д.полит.н. -Ташкент, 1999.

3. Турсунова Р.Ю. Духовный аспект в модернизации институтов гражданского общества (на примере политических партий). -Ташкент: УМЭД, 2012. 96 с.

4. https://president.uz/uz/3351