CC BY
67>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
O'ZBEK VA RUS TILLARIDAGI ANTROPONIMLARNING O'ZIGA XOS
Ж
>
XUSUSIYATLARI
I )>-:>
Koziyeva Iqbol Komiljonovna
Buxoro davlat universiteti rus tili va adabiyoti kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/ 10.5281/zenodo.6791797
Й> >
Annotatsiya: Ushbu maqolada ,o'zbek va rus tillaridagi zamonaviy shaxs
ismlari tizimining leksik-semantik, lingvokulturologik va strukturaviy xususiyatlarini aniqlash va tizimlashtirish. Antroponimning shaklidan to'g'ri foydalanish, chet tilini bilish va shaxs ismlarining xorijiy madaniy modellarini bilish madaniyatlararo muloqot jarayoni muvaffaqiyatining eng muhim shartlaridan biridir. Shaxs ismlarining faoliyati bilan bog'liq ko'plab masalalar turli fanlar vakillari tomonidan hal etilgan.
Kalit so'zlar: indikatorlar, onomastik, semantik, identifikatsiya, lingvokulturologik;
Аннотация: В данной статье выявить и систематизировать лексико-
семантические, лингвокультурологические и структурные особенности системы современных личных имен в узбекском и русском языках. Грамотное использование формы антропонима, знание иностранного языка и знание инокультурных моделей личных имен является одним из важнейших условий успешности процесса межкультурной коммуникации. Многие вопросы,
связанные с функционированием личных имен, рассматривались различными
дисциплинами.
Ключевые слова: индикаторы, ономастика, семантика, идентификация, лингвокультурология;
Annotation: In this article, to identify and systematize the lexical-semantic, lingvokulturological and structural features of the system of modern personal names in Uzbek and Russian languages. Proper use of the form of an anthroponym, knowledge of a foreign language and knowledge of foreign cultural models of
J-jt
personal names are one of the most important conditions for the success of the process of intercultural communication. Many issues related to the functioning of personal names have been addressed by various disciplines.
Keywords: indicators, onomastic, semantic, identification, linguocultural;
i>)> ,:ko>
Ma'lumki antroponimlar o'zbek va rus tillarida ma'lum o'ringa ega. Shuningdek bular ungagina xos bo'lgan indikatorlar mavjudligi bilan xarakterlanib turadi. Xuddi shuningdek, antroponimlar semantik, uslubiy va yasalish xususiyatlari bilan boshqa
Ы> 3 ]>£>
u>,* ^ * •>
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
leksik birikmalardan ajralib turadi. Shuning uchun ham onomastik tadqiqotlarni
#
sinxron va diaxron rejada sistemstruktor va tarixiy-qiyosiy metod asosida olib borish kerak.Ismlar ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib, ularda jamiyatning madaniyatli va ijtimoiy hayoti aks ettirilgan bo'ladi. Ismlar ma'lum bir shaxsning avlodi, uning
1 + l + rm-M IA r» /^i 1 r» IA /A 1 Ur»-t" -i ♦vm'liii'M «-» l-v «-» l-vl
ko'ra paydo bo'ladi.
O'zbek tili lug'at boyligining kattagina qismini insonlarga qo'yiluvchi maxsus nomlar tashkil etadi. Kishilarning atoqli otlari fanda antroponimlar deb yuritiladi. Antroponim (lotincha: antropos - odam, onima - ism, nom) kishi nomi demakdir. Kishi nomlariga xos xususiyatlarni o'rganuvchi onomastikaning bir bo'limi antroponimikadir. Antroponimlar til lug'at tarkibida o'z o'rniga va tizimiy xususiyatlariga ega. Jumladan, atoqli otlar sistemasiga kiruvchi antroponimlar ham o'z navbatida boshqa mayda sistemalarga bo'linadi. Bular quyidagilar:
1. Ismlar;
2. Familiyalar;
3. Ota ismlari;
4. Taxalluslar;
* T Kl
5. Laqablar.
O'zbek tiliga Davlat maqomi berilgandan so'ng yuzaga kelgan ikki nomzodlik va bir doktorlik dissertatsiyalarining muvaffaqiyatli himoya qilinganligi antroponimik tadqiqotlar nihoyatda dolzarb va ularni har tomonlama o'rganish zamon talabi ekanligini ko'rsatadi.
Tadqiqot predmeti ikki tildagi shaxs otlari sistemalarining strukturaviy, , , .. ..... . _ , . ., .
lingvokulturologik va leksiko-semantik xususiyatlaridan iborat. Tadqiqot quyidagi
gipotezaga asoslanadi : bir-biriga bog'liq bo'lmagan geterogen tillarning milliy antroponimikalari (nominal nomlari) globallashuv va milliy identifikatsiya jarayonlari ta'siri ostida bir vaqtning o'zida shakllanadi. Bir qator introlingvistik va ekstralingvistik omillar, jumladan din: nasroniylikning ikki tarmog'i (anglikan va pravoslav) va islom, shuningdek, ism qo'yishning ijtimoiy-madaniy an'analari (ismlar-istaklar, ismlar-assotsiatsiyalar va boshqalar) milliy shaxsning shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Maqsad tadqiqot - har xil tuzilishga ega ikki tilning J-jt antroponimikalarini har tomonlama semantik, tarkibiy, tarkibiy va etimologik tahlil qilish va ulardagi o'xshashlik va farqlarni aniqlash.
Ilmiy yangilik tadqiqot materialining yangiligi va unga yondashuvda yotadi.
11 > ' i Ishda birinchi marta rus va o'zbek tillari milliy antroponimikasining har tomonlama
tarkibiy, leksik-semantik, ijtimoiy-madaniy qiyosiy tahlili amalga oshirildi. U shaxs
nomlarining leksik, tuzilish va paremik xususiyatlarini ochib beradi va
tizimlashtiradi.
>q ] - )> >
U>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
Antroponimika onomastikaning bo'limi sifatida va antroponimiya murakkab
#
>
lingvokulturologik va leksiko-semantik tadqiqotlar ob'ekti sifatida qaraladi,;
- ko'p millatli ko'p madaniyatli dunyoda faoliyat ko'rsatuvchi ijtimoiy-madaniy belgi sifatida antroponimika va uning o'rni.
Milliy antroponimikaning shakllanishiga ta'sir etuvchi ekstralingvistik va lingvistik omillar Milliy antroponimikalarda
-shaxs ismlari va hosila yasalish yo'llarining qiyosiy strukturaviy tahlili - Milliy antroponimikalardagi oddiy, hosila va murakkab antroponimlarning nisbati, milliy antroponimikalardagi gipokoristik nomlar.
O'zbek va rus antroponimlarining semantikasi va etimologiyasi masalalarini YA.Menajiev, X.Azamatov, D.Abdurahmonov va E.Begmatovlar "Ismingizning ma'nosi nima?" nomli risolasida amaliy jihatdan hal etishga intildilar. O'zbekcha ismlarning ruscha yozilishi, imlosi muammolariga bag'ishlangan S.Ibrohimov (1961, 1967), N.Mamatov (1958), F.Kamolov, R.Jumaniyozov, YA.Pinxasov, T.Mirzaev, E.Begmatov (1962) kabi olimlarning maqolalari matbuot sahifalarida e'lon qilingan
edi. E.Begmatovning "Kishi nomlari imlosi" (Toshkent, 1970), "O'zbek ismlari imlosi" (Toshkent, 1972), «Literaturnbie imena i familii uzbekskix avtorov v russkoy transkripsii» (Tashkent, 1981) kabi asarlari ismshunoslikning ana shunday amaliy
»
m?
masalalariga bag'ishlanganligi bilan e'tiborlidir.
Shuningdek hayotimizning keyingi taraqqiyotida antroponimlarning ilmiy jihatdan o'rganish qator ilmiy ishlarning ob'ekti bo'lib kelmoqda. Jumladan, E.T.Smirnov, keyinchalik N.S.Likoshin va rus sayyohi va etimologi V.F.Oshanin, turkiyshunos olim A.Samoylovichlar o'zbekcha ismlarni to'plash va ularni ruscha transliteratsiyada ifodalash masalalari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular N.Ostroumov, A.Samoylovich, S.Oldenburg, V.YA.Nalivkin, M.Nalivkina kabi tilshunos olimlar o'zlarining ishlarida ham o'zbekcha ismlar va laqablarning etimologiyasi, etnografiyasiga oid ayrim masalalar haqida fikrlar bayon qilganlar, ularning urfodati masalalari ham diqqat markazida bo'lgan. S.Ibrohimov, M.Rahmonlar esa o'zbekcha ismlar va familiyalarning imlosiga doir kuzatishlar olib borsa, N.S.Malitskiy esa Toshkent shahridagi mahalliy aholi ismlarini o'rgangan
O'zbek va rus antroponimikasida muommo mavjud bo'lib, poetik yoki badiiy
———llrn -»ЛЛГ>Г1п1 r>1 л-fl l-\ 1 I n 11 1лг» rr'1 1 /Ч n ' 11 1 n 1111 nnn-t*! nvrln Лл'ПпМГгтЛ 1 7~1 n 1"4 1
antroponimika masalalari bilan bog'liq. Ya'ni badiiy asarlarda qo'llangan kishi
ш
ismlari, umuman, atoqli otlar faqat nominativ funksiyani emas, balki bir qancha funksional-uslubiy xususiyatlarni ifodalashga xizmat qiladi. Mana shu masala keyinchalik o'zbek antroponimikasida maxsus o'rganildi. Masalan, SamDUda
! и*
E.B.Magazanik shu mavzuda nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi, keyinchalik monografiya nashr ettirdi. Bu ishda antroponimlarning lingvistik kategoriya sifatidagi tabiati, onomastilistika va uning rus adabiyotshunosligida o'rganilish darajasi masalalari o'rganilgan. Olim o'z tadqiqotida badiiy asarlarda qo'llangan
Ы> 3 )> £}
130Й 1 V
is* » J
>>
* : >
3>>
#<b> ^ >3>
J>
;>q >
>
Ri
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
antroponimlarni juda keng kontekstda olib qaraydi, badiiy asar syujeti, konfliktini namoyon etishda kishi ismlarining o'rni masalasini asosli yoritadi. Masalan, olimning talqiniga ko'ra, A.S.Pushkin asarlarida qahramon familiyasi bilan ismi o'zaro fonetik jihatdan ohangdoshlik xususiyatiga ega. Xuddiy shunday fonetik ohangdoshlik M.YU.Lermontov qahramonlarining familiyasi va ismiga ham xosdir: EvgENiy ArbENin kabi.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, bu soha hozirgacha to'liq tadqiq qilinmaganligi sababli tilshunoslarning muhim vazifalaridan biri, o'zbek-rus antroponimlarida leksik-semantik xususiyatlariga e'tibor berishdir. Bu ba'zi odamlarning familiyalariga bo'lgan qiziqishini uyg'otishi mumkin. Shuni ham aytish joizki , o'zbek va rus antroponimikasiga oid tadqiqotlar doirasi yana ham kengaymoqda va tadqiqotlar o'z samarasini bermoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Superanskaya, A. V. Terminologiya va onomastikai. Riga, 1993.
2. Superanskaya, A. V. Ismning umumiy nazariyasi M: Nauka,1993
3. Reformatorskiy A.A.: Toponimika va transkripsiya. M : Nauka,1994
4. Beletskiy, A.A Leksikologiya va nazariya tilshunoslik : onomastika. Kiev,
q >3*
Mt<\')>
»
! >5>
Pi ) i >>>
] >4> < >p-
5<u>q > >
1989.
5. Begmatov, E. O'zbek onomastikasi: bibliografik sharh. Toshkent, 2008.
Qj^f^S). -^r?*,—
131
m >
q
>
q >j# q
q >£>■ > >
i
|:H>
3*4 >
q iHo-
