CC BY
21SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
O'ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA OYKONIMLARNING LINGVISTIK
TAHLILI
Surayyo Baxriddin qizi Zabriddinova
Navoiy davlat pedagogika instituti
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada ingliz va o'zbek tillarida uchraydigan ayrim oykonimlarning tahlili olib boriladi hamda misollar keltiriladi.
Kalit so'zlar: toponim, oykonim, tilshunoslik, mamlakat, hudud, metod.
KIRISH
Oykonimlarning tarixiy-lisoniy tahlilini amalga oshirish uchun birinchi navbatda, mamlakat hududidagi tarixiy oykonimlarni to'plash, ularning lug'aviy-ma'noviy xususiyatlari, nomlanish motiviga ko'ra turlari, yasalishi va tuzilishi bo'yicha tahlil qilish muhim ahamiyat ega. Tarixiy oykonimlarning tuzilishiga ko'ra qaysi til elementlaridan tashkil topganligi va qaysi tildan kirib kelganligini ham aniqlash tarixiy-lisoniy tahlilning asosini tashkil etadi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Joy nomlari tarixini o'rganishda toponim uchun asos bo'lgan so'zning tarixiy-genetik nuqtai nazardan qaysi tilga mansubligini aniqlash va uning ma'nosini ochib berish muhim ahamiyatga ega. Joy nomlari aniq bir tarixiy davrda paydo bo'lib, kelib chiqishi, jamiyat hayoti, ma'lum bir hududda yashayotgan yoki qachonlardir yashagan xalqlar tili bilan chambarchas bog'liq. Aniqroq ifodalaganda, har bir tarixiy davr o'ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini oykonimlarda ham ko'rish mumkin.
Hududdagi geografik nomlar tizimiga nazar tashlansa, ularning turli tillar leksikasiga oid so'zlardan tashkil topganligining guvohi bo'lishi mumkin. Oykonimlarni ham qaysi tillarga mansub so'zlardan tashkil topganligiga ko'ra, ikki qatlamga bo'lib o'rganish mumkin:
1. O'z qatlamga mansub oykonimlar.
2. O'zlashma qatlamga mansub oykonimlar.
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Oykonim deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi punktlari tushuniladi. Shahar yirik aholi punkti bo'lib, iqtisodiy, ma'muriy va madaniy markaz sanaladi. Shahar so'zi sanskritcha «davlat», «mutlaqi hokimning qarorgohi» ma'nosini anglatadi. Qadimda har qanday yirik aholi punkti, xususan shahar atrofi devor, hatto ichma-ich ikki qavat devor bilan o'ralgan edi. Ichki shaharning (Xorazmda Icharjarg) — shahri darun, tashqi shahar (Xorazmda Dishan qal'a) — shahar berun deyilishi shundan.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Qadimgi turk tilida shahar —baliq deyilgan. Mahmud Koshg'ariy turkiy tilda «shahar» o'rniga kend so'zi ishlatilishini, lekin o'g'iz qabilasi vakillari kend deganda qishloqni tushunishlarini aytgan, hozir ham o'g'iz guruhiga kiradigan ozarboyjon tilida qishloq o'rniga kend so'zi ishlatiladi.
Qishloq aslida kichikroq aholi punkti. Qishloq «qishlanadigan joy» ma'nosida bo'lib, yayloq (yaylov) — «yozda turiladigan joy» so'zining aksi.
Aholi punktlari aholisining soni va iqtisodiy ma'muriy ahamiyatiga qarab shaharcha (posyolka), ovul (kichik qishloq yoki chorvadorlar qishlog'i), qo'rg'oncha (katta qishloqdan ajralib chiqqan qishloq), mahalla (mustaqil qishloq yoki katta qishloqning bir bo'lagi) kabi turlarga bo'linadi.
O'zbekistonda taxminan 1300Oaholi punkti bor. Bundan bir necha o'n yil ulaming soni bundan ancha ko'p bo'lgan. Ko'pincha qishloqlar yiriklashtirilgan yoki aholisi boshqa joylarga ko'chirilgan.
Biroq «ko'l qurisa ham nomi qurimaydi» deganday, bunday maskanlaming nomlari turli yozma yodgorliklarda, arxivlarda saqlanib qolgan. Shunday qilib, O'zbekiston oykonimlarining umumiy soni 25-3Omingga yetgan. Bunday katta miqdordagi toponimlarni ilmiy tahlil qilish oson emas.
Oykonimlar toponimiyaning eng o'zgaruvchan tarmog'idir. O'lka tabiatining xususiyatlari, jamiyat hayotida asrlar davomida ro'y bergan tarixiy, ijtimoiy va siyosiy hodisa-voqealar, aholining kasb-hunarlari nomlari, aholi punktini birinchi bo'lib o'zlashtirgan yoki unga asos solgan kishining ismi, yoyinki, unda qanday qavm vakillari yashagani yoki yashayotganiga qarab umg'-qabilaning nomi — etnonim shahar-qishloq nomlarida o'z aksini topadi. O'rta Osiyo, jumladan, O'zbekiston qadimiy dunyo madaniyat markazlaridan biridir. Tarixi uzoq mamlakatlaming toponimlari ham qadimiy bo'ladi. Buxoro,
Samarqand, Romitan, Choch, Termiz, Xiva, Zomin, Ishtixon, Shopurkon kabi shahar va qishloqlaming nomlari ming yilliklar bilan o'lchanadi.
Oykonimlar barcha toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng qimmmatli yodgorliklar sanaladi. Bu nomlarning ma'nosi, qaysi tilga oidligi haqida qancha fikrlar bildirilgan bo'lsa ham kelib chiqishi uzil-kesil hal qilingan deb bo'lmaydi. Toponimlarning etimologiyalari haqida bayon etilgan fikrlar soni ularning aniqlik darajasiga to'g'ri mutanosib emas, degan qarash bor. Buning ma'nosi shuki, aytilgan mulohazalar ko'paygan sari etimologiyaning aniqlik darajasi ham orta boradi.
Aholi punktlari ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Shuning uchun ham shahar-qishloqlaming tarkib topishi, joylashishi, atalish qonuniyatilarini konkret tabiiy-tarixiy va siyosiy sharoit bilan uzviy bogiiq holda o'rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Qishloq-shaharlar nomlarini ayrim-ayrim o'rganishdan ko'ra, ularni guruh-guruhlarga bo'lib, tasniflash va tahlil qilish maqsadga muvofiq.
Aholi punktlari nomlarini asosan 2 yirik guruhga bo'lish mumkin:
1.Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar.
1. Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar deganda, suv obyektlari nomlariga, joyning geomorfololik shakllariga, o'simlik-hayvon
nomlariga va boshqa tabiiy-geografik sharoitga qarab atalgan aholi punktlari tushuniladi.
Zamonaviy ingliz tilining tuzilishini tushunish, Buyuk Britaniya tarixi va madaniyati bilan tanishish orqali shaharning haqidagi dunyoqarashni kengaytirish mumkin. Ushbu izlanishning maqsadi London toponimlarini o'rganishdir. Ularning kelib chiqish pozitsiyasi, bu esa, o'z navbatida, batafsil ma'lumotni anglatadi ularning shakllanishi va rivojlanishi tarixini o'rganish mumkin.
London nafaqat Yevropaning eng go'zal shaharlaridan biri, balki eng qadimgi davlat asos solingan joylardan biri hisoblanadi. Shahar Buyuk Britaniyada kelt qabilalarining joylashishi davrida tashkil etilgan deb hisoblanishiga qaramay, Rim istilolari London tarixiga ko'proq hissa qo'shgan, eramizning I asrida Temza qirg'og'idagi Londonium aholi punkti paydo bo'ldi. Shimoliy Yevropadagi muhim savdo markazi hisoblangan [2]. London ko'chalarining paydo bo'lishi tarixi, shahar nomining kelib chiqishi va vaqt o'tishi bilan uning o'zgarishini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. "London" nomining o'zi olimlar orasida juda ziddiyatli munozaralarga olib kelmoqda. Bir nechta taxminlar mavjud:
1. Nom lotin tilidan kelib chiqqan va rimliklar tilidan "zo'ravon" ma'nosini anglatuvchi shaxs ismi.
2. Nom lotinchadan Lond so'zdan kelib chiqqan, ya'ni "yovvoyi (o'rmon bilan qoplangan) joy" ma'nosini anglatgan [3].
3. Nom kelt tilidan kelib chiqqan va ikki so'zdan iborat: Llyn (ko'l) va Dun (istehkom): Keltlar davrida, shahar Llyndid deb nomlangan; "dun" qo'shimchasiboshqa ko'plab kelt toponimlarida ham uchraydi [4].
4. Bu nom Plowonida so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "toshib oqadigan daryo" degan ma'noni anglatadi [5].
Bugungi kunda ham Londonga asos solgan - keltlar yoki rimliklar deb mutlaq ishonch bilan aytib bo'lmaydi.
London toponimlarini olimlar taklif qilgan tasnifga ko'ra, quyidagilarga ajratish mumkin: 1. Shaharlararo tuzilmalardan tuzilgan toponimlar. 2. Rim yo'llari. 3. Keltlar toponimlari [6].
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Har kuni biz nutq oqimida minglab so'zlardan foydalanamiz va qoida tariqasida biz ularning kelib chiqish tarixi haqida o'ylamaymiz. Biroq, tilshunoslar so'zlarning asl ma'nosini tushunishga va ularning rivojlanish yo'lini tiklashga ko'p vaqt sarflashadi. Tilshunoslikning ushbu masalalarga bag'ishlangan maxsus bo'limi etimologiya deb ataladi. Shu o'rinda etimologiya tushunchasiga to'xtalamiz.
Ingliz ko'chalari nomlarida ikkinchi elementni ifodalovchi alohida so'zlar guruhi e'tiborga loyiqdir. Masalan, so'zlar ko'cha, yo'l, xiyobon, ayvon, yo'lak kabi ma'nolardagi farqlar hozirda nomlarning ikkinchi elementlari ma'lum darajada o'chiriladi, lekin dastlab, har bir bunday elementning o'ziga xos ma'nosi bor edi, bu esa ruxsat bermadi uni boshqa narsa bilan aralashtirib yuboring. Eng qadimgi atamalardan biri ko'cha Rimliklar tilidan olingan qatlam - "asfaltlangan yo'l" [5]. Rim bosqinchilari ketganlarida, ularning yo'llarni asfaltlash usullari unutilgan, garchi ko'cha so'zining o'zi saqlanib qolgan bo'lsa-da, lekin u yangi ma'no - uylar orasidagi yo'lak mazmuniga ega bo'lgan. Aynan yo'l so'zi toride - minmoq fe'li bilan bog'langan. Chavandozlar o'tadigan yo'llar shu tarzda atalgan. Ikkinchi element yo'l bo'lgan ko'cha nomlari Londonning markaziy hududlarida, masalan, Siti va Vestminster hududida deyarli yo'q. Londondagi ko'plab joy nomlarining kelib chiqishi bilan bog'liq geografik muhitning xususiyatlari: toponimlar ko'pincha atrofdagi hududning tabiatini aks ettiradi.
XULOSA VA MUNOZARA
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, etimologiya bugungi kunda tilshunoslikning bir bo'limi hisoblanadi, uning doirasida ma'lum bir so'z shaklini yaratish motivlari uning semantik ma'nosi hisoblanadi. Etimologik tahlil so'z yasalish modelini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Tadqiqotchilar toponimlarning vazifa va maqsadlariga ko'ra har xil turlarini ajratadilar. Toponimlarning vazifalari orasida quyidagilar qayd etilgan: nominativ, tavsiflovchi va ramziy.
ADABIYOTLAR ROYXATI
1. Ahmadaliev Yu.I. Toponimika va geografik terminshunoslik.- Farg'ona: 2018 -1Ob.
2. Bozorova, N., & Saidova, M. (2023). MASTERU OF CREATING POETIC SYMBOLS IN LYRICS. International Bulletin of Applied Science and Technology, 3(1), 41-45.
3. Nigora, B., & Mokhira, S. (2022). RAUF PARFI AND WORLD POETRY. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(4), 478-483.
4. Бозорова, Н. Х., & Муртазоева, Н. (2022). РАЗВИТИЕ УЗБЕКСКОЙ ФИЛОСОВСКОЙ И ИНТЕЛЕКТУАЛЬНОЙ ПОЭЗИИ XX ВЕКА. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 2(5), 89-93.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
5. Hakimovna, B. N., & Pulatovna, H. D. (2021). Specific aspects of rauf parfi's poetry. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 637-641.
6. Nigora, B. UDC: 82-1 THE IMAGE OF THE HUMAN PSYCHE IN RAUF PARFI POETRU. SCIENTIFIC REPORTS OF BUKHARA STATE UNIVERSITY, 60.
7. Saidova, M. (2022). THE ESSENCE OF SYMBOLIC IMAGES IN THE WORK OF THE UNIQUE POET, SKILLED TRANSLATOR RAUF PARFI. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 10(10).
8. Hakimovna-Lecturer, A. F., & Bebudovna-Lecturer, B. S. WIDE DISSEMINATION OF INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE SPHERE OF DOMESTIC AND INTERNATIONAL TOURISM [ШИРОКОЕ РАСПРОСТРАНЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В СФЕРЕ ВНУТРЕННЕГО И МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА].
9. Бозорова, Н. Х., & Уракова, Л. (2020). ЖАРГОНИЗМЫ В РЕЧИ МОЛОДЕЖИ. Актуальные научные исследования в современном мире, (5-8), 9396.
10. Бозорова, Н. Х. ФОНЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ УСВОЕНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА УЧАЩИМИСЯ И ОСНОВНЫЕ ОШИБКИ В РЕЧИ. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ИНГЛИЗ ТИЛШУНОСЛИГИ КАФЕДРАСИ ТИЛШУНОС ОЛИМА МУ^АББАТ АБДУЛЛАЕВА-, 225.
