69Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
O'ZBEK TILIDAGI BIRLASHGAN TIBBIY ATAMALARNING BAZI
LEKSIK KO'RINISHLARI
Ushbu maqolada o'zbek tilida qo'shma tibbiy atamalarning ayrim leksik turlarining hosil bo'lishi muammolari ko'rib chiqiladi, shuningdek, mavhum fikr predmetini uning xususiyati, harakati yoki holatini ifodalovchi har qanday xususiyat bilan qiyoslash orqali konkretlashtirish asosida turg'un iboralar tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: tibbiy terminologiya, ibora, xususiyatlar, atamalar tizimi, semantik yaxlitlik, jarayon, kasalliklar, nominativ ma'no.
НЕКОТОРЫЕ ЛЕКСИЧЕСКИЕ ОТТЕНКИ СОСТАВНЫХМЕ ДИЦИНСКИХ ТЕРМИНОВ В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ
Уктам Джаббарович Эсанов
Ташкентский филиал СамГУВМЖБ доцент кафедры узбекского, русского и иностранных языков
В данной статье рассматриваются проблемы образования некоторых лексических оттенков составных медицинских терминов в узбекском языке, также анализируются устойчивые словосочетания основанные на конкретизации абстрактного предмета мысли путем конкретизирующего сопоставления его с каким-либо признаком, характеризующим его свойство, действие или состояние
Ключевые слова: медицинская терминология, словосочетание, признаки, терминосистема, семантическая цельность, процесс, болезни, номинативное значение.
Uktam Djabbarovich Esanov
SamDVMCHBU Toshkent filiali
O'zbek rus va xorijiy tillar kafedrasi dotsenti [email protected]
ANNOTATSIYA
АННОТАЦИЯ
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
SOME LEXICAL SHADES OF COMPOUND MEDICINAL TERMS IN
THE UZBEK LANGUAGE
This article discusses the problems of the formation of some lexical types of compound medical terms in Uzbek language, also analyzes stable phrases based on the concretization of an abstract subject of thought by concretizing its comparison with any feature that characterizes its property, action or state
Keywords: medical terminology, phrase, features, term system, semantic integrity, process, diseases, nominative meaning.
Tibbiyot terminologiyasi til terminologik tizimining muhim bo'g'ini bo'lib, bu, albatta, birinchi navbatda, tibbiyot va tibbiy bilimlarning inson hayoti va faoliyatidagi o'rni va roli bilan bog'liq. O'zbek tilida tibbiy atamalarning ko'pchiligi har xil turdagi barqaror so'z birikmalarini tashkil qiladi. Ayni terminologik so'z birikmalari tufayli til yangi atamalar bilan boyib bormoqda. Barqaror so'z birikmalari mavhum fikr ob'ektini uning xususiyatini, harakatini yoki holatini, boshqa ob'ektlarga munosabatini tavsiflovchi biron bir xususiyat bilan solishtirishni konkretlashtirishga asoslanadi. U belgilangan semantik yaxlitlikka ega. So'z birikmasini tashkil etuvchi so'zlarning har biri bizning holatlarimizda tibbiyot tushunchalari bilan bog'liq bo'lgan ob'ektni, hodisani, holatni yoki jarayonni ifodalovchi ushbu iboraning asosiy nominativ ma'nosini belgilaydi yoki tashkil qiladi. Murakkab atama- so'z birikmalari nafaqat kategorik, balki o'ziga xos narsalarni ham aks ettirishga imkon beradi, ya'ni. shaxsiy, o'ziga xos, kontseptsiya mazmunini to'liq ochib berishga imkon beradi. Bunday xususiyatlarning soni nazariy jihatdan cheksiz bo'lishi mumkin, chunki ob'ekt, tushuncha, hodisa har xil tomonlardan tavsiflanishi mumkin.
Terminologik xususiyatga ega bo'lgan so'z birikmasini tashkil etuvchi so'zlarning har biri tibbiyot tushunchalari bilan bog'liq ob'1 " hodisa, holat yoki jarayonni ifodalovchi ushbu iboraning as(
Uktam Djabbarovich Esanov
SamSUofVMAHB Tashkent branch
Associate Professor of the Department of Uzbek, Russian and Foreign
Languages [email protected]
ABSTRACT
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023
Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
nominativ ma'nosini belgilaydi. Masalan: bosh aylanish va hammasi birgalikda kasallik belgisining umumlashgan nomi; xuddi shu boshqa so'zlarning birikmasi bilan ham, o'pka yallig'lanish.Bu misollarda so'z birikmalarining tarkibiy qismlari o'z semantikasi va so'z qo'llanishi jihatidan butunlay mustaqildir. Shunga qaramay, ibora bir butun sifatida bitta tushunchani anglatadi. Belgilovchi komponentlar soni har xil bo'lishi mumkin. Ushbu elementlarning soniga qarab, atama birikmalari oddiy va murakkabga bo'linadi. Sodda atama birikmalari eng kam sonli so'zlardan, qoidaga ko'ra, ikkitadan iborat: tasma qurti, yuqumli kasallik, yopiq sinish.
Oddiy iboralarga biz uch, to'rt komponentdan iborat tibbiy atamalarni ham kiritamiz: tana qichishish, miyada qon quyilishi, umurtqa pog'onasi qiyshaishi, Keltirilgan asosiy so'zlar bo'lgan birikmalar atamasida so'z birikmalari ajralmaydi. Uning tarkibida har bir terminologik ibora tayanch, o'q va qaram so'zni o'z ichiga oladi. Tobe so'zlar tayanch so'zlarning ma'nosini belgilaydi va aniqlaydi.
Terminologik iboralar orasida bir xil so'z kalit so'z bo'lib xizmat qiladigan juda ko'p va kalit so'zi bilan ifodalangan atama ko'rsatilgan, ko'p tomondan aniqlanadi, shu bilan bog'liq terminologik tushunchalarning semantik farqlash jarayonlarini belgilaydi, bu ayniqsa klinik tibbiyotdagi atama birikmalariga xosdir. Masalan, kasallik so'zi bilan siz turli organlar bilan bog'liq bo'lgan turli xil tabiatdagi kasalliklarning 20 dan ortiq belgilarini ko'rsatishingiz mumkin: ko'z kasalligi, quloq kasalligi, yurak kasalligi va boshqalar.
Tibbiyot bo'yicha ilmiy adabiyotlarda muhim o'rinni ko'p komponentli shakllanishlar egallaydi. Bunday shakllanishlarda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan aniqlovchi komponentlar soni cheksiz bo'lishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday atamalar, odat tariqasida, faqat matnlarda uchraydi va lug'atlarda qayd etilmaydi. Bunday atamalarda aniqlovchi komponentlarning har biri iboraning asosi bilan bog'lanadi va shu bilan birga ular bir-birini takrorlaydi va asosiy atama elementlarining soni ko'payadi, masalan. miya arteriyalarining sakkulyar anevrizmalari, vegetativ disfunktsiya sindromi bo'lgan kasalliklar, tug'ma oqyurak nuqsonlari bo'lgan kasalliklar va boshqalar. В приведенных примерах можно отметить следующие терминоэлементы: bosh miya arteriyalari, anevrizma. vegetativ funksiyalari, og'riqlar, tug'ma, yurak kamchiligi. Shuni ta'kidlash kerakki, asosan bazaviy termin elementlari bo'lgan anatomiya va fiziologiya tushunchalari ma'lum bir atama tizimida semantik to'liqlikka ega emas. Ular xususiy sanoat kontseptsiyasini belgilash uchun ishlatiladi va mustaqil magis" ~1 atamalar sifatida tan olinmaydi.
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
O'zbek tilidagi bunday ko'p komponentli tibbiyot atamalari tibbiyot ilmiy-ommabop adabiyotlarining rus tilidan o'zbek tiliga tarjimalari natijasida paydo bo'lgan. Tibbiyot sohasidagi yangi ilmiy kashfiyotlar jarayonida tushunchalarning nominal ta'riflari va ularning o'zbek tiliga tarjimasi muntazam shakllanishidir. Bunday tibbiy atama birikmalari turli leksik ko'rinishlarga ega. Tibbiyot atamalarining terminologik lug'atini tahlil qilish va tuzish jarayonida quyidagi asosiy leksik guruhlarni aniqland:
1. Atamaning tarkibiy qismlaridan biri tana qismlari va inson a'zolarining nomlaridan, ikkinchi komponenti esa kasallik nomi yoki holat belgisidan iborat: bosh og'rig, burundan qon ketish, yurak sanchishi, ichak burmasi, upka surunkali yalig'lanishi, oshqozon jaroxati. Ushbu leksik atama guruhining ikkinchi komponenti ko'pincha ma'lum bir organning holatini ko'rsatadigan quyidagi so'zlardir: og'rig, sanchish, yalig'lanish va h.z.
2. Terminning ikkala komponenti ham kasalliklar nomi, belgilari va holatidan iborat: sifilitik isitmasi, qonli ich ketishi, ko'kyo'tal, yiringli husnibuzar va h.z.
3. Komponentlardan biri kasallikni keltirib chiqargan sababni, ikkinchisi esa kasallikni nomlaydi: qandli diabet, virusli kasallik, sichqon isitmasi. va h.z.
4. Murakkab atamaning tarkibiy qismlaridan biri kasallik yoki kasallik yoki inson organining nomiodam, ikkinchisi esa umumiy so'zdan iborat: hiqichoq tortish, to'lg'anoq tutish, bosh aylanishi, quloqdagi shovqin, toshbaqa kasalligi,
Misollardan ko'rinib turibdiki, alohida qo'llanishdagi birikmalarning leksik komponentlari mustaqil terminologik semantikaga ega emas.
5. Qo'shma terminning tarkibiy qismlaridan biri hayvon, qush nomi, ikkinchisi kasallik, organ nomi: cho'chqa grippi, parranda grippi,maymunchechak,it tifi
6. Kasallik nomining tarkibiy qismlaridan biri hayvon, qush nomi, ikkinchisi organ nomidan iborat: tirnoq eti, quyon lab, baliq teri, ot oyog'I, cho'chqa tepgisi va
7. Qo'shma terminning tarkibiy qismlaridan biri o'simlik nomi, ikkinchisi esa kasallik nomi: somon isitmasi, gul changiga allergiya, terining infektsiyasi, chechak kasalligi, qichitqi o'ti bezgagi, qichitqi toshmasi va h.z.
Tibbiyotga oid ilmiy-ommabop adabiyotlarni rus tilidan o'zbek tiliga o'girish jarayonida bir komponenti rus tilidan yoki rus tili orqali o'zlashtirilgan so'z, ikkinchisi esa o'zbek tilidan o'zlashtirilgan so'z bo'lgan yarim kalka tibbiy terminlari paydo bo'ldi, quyidagi leksik ko'rinishlar bilan:
h.z.
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology and Pedagogy: Problems and Solutions
Volume 4 | TMA Conference | 2023 Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi: muammo va yechimlar
y
1. Qo'shma terminning tarkibiy qismlaridan biri hudud nomi, ikkinchisi kasallik nomi: Osiyo xolerasi, Uzoq Sharq isitmasi, «Mo'g'ul» dog'lari, Osiyo grippi, Himolay Skopoliyasi va h.z.
2. Qo'shma terminning tarkibiy qismlaridan biri atoqli ism, ikkinchisi kasallik so'zi: Addison kasalligi, Botkin kasalligi, Bazedov kas Meniere kasalligi, Parkinson kasalligi va h.z.
3. Qo'shma terminning tarkibiy qismlaridan biri kasbiylik bo'lsa, ikkinchisi kasallik, organ nomi: qo'shiqchilar tuguni, shisha puflagichlar katarakti, konchi astmasi va h.z.
Tibbiyot terminlarini o'rganish katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lib, u o'zbek tibbiyot terminologiyasida ko'p asrlar davomida shakllangan so'z yasalish manbalarini aniqlash, o'zbek xalqi tomonidan yaratilgan bu nomlarning shakllanish manbalarini aniqlash imkonini beradi, undan tashqari bu nomlarning o'ziga xos va umumiy xususiyatlarini o'zbek tili me'yorlari bilan qiyoslash orqali ularning leksik -semantik xususiyatlarini ochib berish.
REFERENCES
1. Бердникова Э. Семантизация медицинских терминов // Мегариф, 1995. М10. -
2. Головин Б.Н., Кобрин Р.Ю. Лингвистические основы учения о терминах. М.: Высш.шк., 1987. - 103 с.
3. Нормуродова С.М.Тиббий атамаларни шакллантириш усуллари.''SCIENCE AND EDUCATION''scientific journal Impact Factor 3.567(SJIF) November 2022/Volume 3 Issue 11
4. Шамсутдинова Р. Р., 2010 ISSN 1993-5552 Альманах современной науки и образования, № 2 (33) 2010, часть 2 183
С. 40-41.
