CC BY
6OVOZ REJISSYORLIGI - TA'LIM TIZIMIGA XORIJ TAJRIBALARINI
OLIB KIRISHNING AHAMIYATI
Doniyor Baxtiyorovich Agzamov O'zbekiston davlat konservatoriyasi
Annotatsiya: Ovoz rejissyorligi mutaxassislar tayyorlashda xorij tajribalarining o'rni va ahamiyati. Yo'nalishi bo'yicha ovoz rejissorligi sohasi ta'lim dasturini amalga oshiruvchi o'ziga xos jihatlarga e'tibor beriladi.
Kalit so'zlar: ovoz rejissyorligi, professional, xorij tajribasi, madaniyat, san'at, texnika, tarmoqli ta'lim
SOUND DIRECTING - THE IMPORTANCE OF BRINGING FOREIGN EXPERIENCES INTO THE EDUCATIONAL SYSTEM
Daniyor Bakhtiyorovich Agzamov State Conservatory of Uzbekistan
Abstract: The role and significance of foreign experience in the training of sound engineering specialists. In the field of sound engineering, special attention is paid to specific aspects that implement the educational program.
Keywords: sound engineering, professionalism, foreign experience, culture, art, technology, network education
Bugungi kunda milliy madaniyatni yanada rivojlantirish, yangi O'zbekistonning yangi tarixini yaratish, moddiy va nomoddiy madaniy meros durdonalarini saqlash va targ'ib etish, xalq og'zaki ijodiyoti va havaskorlik san'atini yanada ommalashtirish, yurtimizning jahon madaniy makoniga faol integratsiyalashuvini ta'minlash, madaniyat va san'at sohasini innovatsion rivojlantirishga qaratilgan tizimli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan Davlatimiz Rahbarining 2018-yil 28-noyabrdagi PQ-4038-son Qarori bilan O'zbekiston Respublikasida milliy madaniyatni yanada rivojlantirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo'yicha "yo'l xaritasi" tasdiqlandi. Bunga ko'ra birgina ta'lim sohasiga e'tibor qaratganimizda talabalarning zamonaviy ovoz yozish uchun zarur bo'lgan turli xil texnik vositalarni amaliyotda qo'llash uslubini o'rganishlari joizligi e'tiborli albatta. Buning uchun talabalardan katta mehnat talab qilinadi. Aytish joizki, musiqa ta'limi tizimidagi talabalarning aksariyati texnik bilimlardan ko'ra musiqiy bilimlarni puxtaroq o'zlashtiradilar, vaholanki ovoz texnikasi muntazam ravishda takomillashib boradi. Bunda ko'p yoki kam darajada oliy matematika va elektrik sxema minimumlaridan foydalangan holda nazariyaning asosiy
I icclT^^^^H 709 http://oac.dsmi-qf.uz
tamoyillari hamda studiya jihozlarini qo'llash amaliyotini bayon etish masalasi qo'yiladi. To'plangan materiallar shuningdek, oliy o'quv yurtlaridan tashqari o'rta maxsus o'quv yurtlari, musiqa bilim yurtlari va kollejlar uchun ham foydali manba bo'lib xizmat qilishi mumkin. Qo'shimcha qilish joizki, raqamli ovoz texnikasi asrida yozuvning aniq uslublariga yanada asosli bilim va ko'nikmalar talab etiladi hamda bu jarayon studiya mutaxassisini kasbiy darajada tayyorlash talabini o'stiradi.1
Zamonaviy oliy ta'lim tizimida eng yangi nazariyalar va usullar faol joriy etilmoqda, ular orasida elektron ta'lim alohida qiziqish uyg'otadi. Tarmoqli ta'lim -ommaviy hamkorlik g'oyasiga asoslangan o'quv faoliyatining nisbatan yangi paradigmasi, ishtirokchilar o'rtasidagi o'zaro aloqani tarmoq tashkil etish bilan birgalikda ochiq ta'lim resurslarini rivojlantirish mafkurasidir. Tarmoq shaklidan foydalangan holda ta'lim dasturlarini amalga oshirishda, ta'lim faoliyati bilan shug'ullanuvchi tashkilotlar bilan bir qatorda, o'qitish, o'quv va ishlab chiqarish amaliyotini o'tkazish va boshqa turdagi faoliyatni amalga oshirish uchun zarur resurslarga ega bo'lgan ilmiy tashkilotlar, tibbiyot tashkilotlari, madaniyat tashkilotlari, sport va boshqa tashkilotlar, tegishli ta'lim dasturida nazarda tutilgan ta'lim faoliyati amalga oshira oladi.
G'arb madaniyatining rivojlanishi kontekstida tarmoqli o'rganish nazariy va amaliy ishlanmalarning istiqbolli yo'nalishi sifatida qaraladi, bu ta'limga yondashuvlarni o'zgartirishi mumkin, ayniqsa oliy kasbiy ta'limda, bu yerda aloqa muvofiqlashtirilgan segmentga aylanadi. Tarmoq o'zaro ta'sirining turli o'quv va amaliy usullari, ularning ta'lim jarayonida va mustaqil ish sharoitida ishtirok etishining faol-faoliyat komponentini amalga oshiradi.
Tarmoqli ta'lim tizimini ta'lim nazariyasi nuqtai nazaridan ko'rib chiqadigan bo'lsak, bu birinchi navbatda shaxsiy erkinlikka, shuningdek, yaxlit ijodiy makonda talabalarning imkoniyatlarini kengaytirishga asos bo'la oladi.
Ushbu nazariy modelni ishlab chiqishda modellarni nusxalashdan boshlab, amaliyotchilar bilan muloqot qilish orqali talabalar o'z ta'limlarida qanday rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Faoliyatni nusxalashning bu jarayoni aks ettirish orqali qo'llab-quvvatlanadi va jamiyatning boshqa a'zolari tomonidan tuzatiladi. Shunday qilib, ma'lum bir infokommunikatsiya tarmog'i shakllantiriladi. Tarmoq deganda aniq ta'lim dasturidagi ma'lum bir yagona o'quv tashkiliy-uslubiy makon tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, sub'ekt tarmoq a'zosi sifatida joylashtiriladi va amaliyotchi o'qituvchilar bilan faol o'zaro munosabatlarni boshlaydi, guruhda va individual ravishda birgalikdagi ta'lim va ijodiy faoliyat kontekstida kelajakdagi kasbining mazmunini shakllantiradi. Ushbu ta'lim tarmog'ining asosini, eng avvalo, amaliy ishning bilim, ko'nikma va malakalarini uzatish jarayonini amalga
1 Возможности кинооператора в создании графического образа в узбекских исторических фильмах Меликузиев, Международный журнал передовых наук и технологий 29 (5), 1554-1567.
ПсГГЙ^^^И 710 http://oac.dsmi-qf.uz
oshiruvchi, ma'lum bir ta'lim yo'nalishining mohiyatini shakllantiruvchi va o'ziga xosligini belgilovchi kasbiy muhit vakillari jamoasi bo'lishi kerak. Bo'lajak kasbning umumiy madaniy va kasbiy kompetensiyalarini o'zlashtirish doirasidagi individual darslar badiiy-ijodiy faoliyatning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish va texnik ko'nikmalarni egallash bilan bog'liq bo'lgan mutaxassisliklar o'quv jarayonini shakllantirishning asosiy jihatlaridan biridir. Muayyan kasbiy muhitning vakili bo'lgan o'qituvchi-amaliyotchi bilan individual mashg'ulotlar o'tkazish texnologiyalarini joriy etish "Tengdosh" modelining tarmog'i kontseptsiyasiga muvofiq ijodiy tajriba almashish nuqtai nazaridan alohida qiziqish uyg'otadi.
Ovoz rejisyorining faoliyati xoh u spektaklning audiovizual badiiy obrazini yaratish, kontsert dasturi uchun ovoz rejissorlik yechimini topish yoki studiyada ovoz yozish bo'ladimi u aniq amaliyotga yo'naltiriladi. Shu sababli, ovoz rejissyorligi sohasida oliy ta'limning yagona tizimi sharoitida onlayn ta'lim usullari haqida gapirganda, biz birinchi navbatda o'qituvchi va talaba o'rtasidagi birgalikda bo'ladigan ijodiy hamkorlikni yetakchi teatr-konsert majmualari va ovoz yozish studiyalari negizida amaliy mashg'ulotlar turlarini o'tkazishni nazarda tutamiz. Bunday o'zaro ta'sirning samaradorligi bu holda bir qator asosiy tashkiliy va uslubiy masalalarni hal qiladi:
1. Mutaxassislar tayyorlash yo'nalishi bo'yicha ovoz rejissorligi sohasi ta'lim dasturini amalga oshiruvchi ta'lim muassasasida o'quv ovoz yozish studiyasining uskunalarini muntazam yangilab turishning hojati yo'q. Teatr, madaniy tomoshalar va kontsert dasturlari apriori ovoz rejissorligi bo'yicha mutaxassislar tayyorlaydigan har qanday oliy ta'lim muassasasi amaliy o'quv faoliyati uchun zarur bo'lgan ovoz yozish uskunalarining asosiy minimaliga ega. Ovoz ishlab chiqarish texnologiyasining jadal rivojlanishi bilan jihozlar parkini yangilash jarayonini tartibga solish juda qiyin. Tarmoqli o'qitish texnikasi nuqtai nazaridan, o'quv mashg'ulotlarini eng so'nggi texnologiyalar bilan jihozlab bo'lmagan maydonlarda, hech bo'lmaganda ovoz rejissyorligi amaliyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida ko'proq orzu qilingan hamda o'rganiladigan asbob-uskunalar bilan jihozlash ancha maqsadga muvofiq va samaraliroqdir.
2. Haqiqiy ovoz rejissorligi amaliyoti sharoitida zamonaviy ovoz rejissorligining ilg'or asboblari va texnologiyalarini o'zlashtirish, ma'lum bir ijodiy mahsulotning atmosferasi - audio CD dan ko'p maqsadli konsert tadbirigacha uning ishlashida ishonchli, malakali ko'nikmalarga ega bo'lgan murabbiy - mutaxassis rahbarligida yaxlit akustikani yaratish uchun asbob-uskunalar bilan ishlash imkoniyatiga ega.
Ovoz rejissorligi kasbiga o'qitishni tashkil qilishda buni albatta hisobga olish kerak bo'ladi. Hozirgi vaqtda studiyadagi ovoz rejissorlik uskunalari ancha murakkablashdi. Buning uchun oldingi yillarga qaraganda studiya hodimlaridan jiddiyroq texnik tayyorgarlik talab qilindi. Shuning uchun ta'lim muassasalarida ovoz
I [ccñ^^BI 711 http://oac.dsmi-qf.uz
rejissorlarini tayyorlashga yondashuvlarni o'zgartirish kerak. Ovoz muhandisligi sohasidagi o'quv jarayoni doirasida ularni amalga oshirish imkoniyatlari bo'yicha tarmoq o'qitish texnologiyalarini nazariy tahlil qilish asosida quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 2
1. Ovoz rejissorligi kasbi musiqa, texnik va infokommunikatsion muhitdagi o'ziga xos hodisa, qo'ldan-qo'lga, ustadan shogirdga o'tib kelayotgan mustaqil san'at sohasi. Ovoz rejissyorligi san'atini o'qitishning tarixiy jihatiga individual yondashuv jahon madaniy hamjamiyatida tan olingan, O'zbekistonda va xorijda ushbu kasbga talab katta bo'lgan yuqori malakali mutaxassislarning butun galaktikasini shakllantirdi. Individual yondashuv, shaxsiy omil bilan bir qatorda, onlayn ta'limni amalga oshirishning asosiy shartlaridan biridir.
2. Ovoz rejissorligi sohasida oliy ta'lim tizimiga tarmoqli o'qitish texnologiyalarini joriy etish zamonaviy o'quv jarayoni sharoitida bo'lajak mutaxassislarning amaliy kasbiy tayyorgarligi darajasini sezilarli darajada oshirishi mumkin bo'lgan istiqbolli ta'lim traektoriyasi hisoblanadi.
Ovoz rejissorligi mutaxassisligi bitiruvchilarning asosiy faoliyat ob'ektlari ro'yxati: stajyorlar; ta'lim faoliyatini amalga oshiruvchi professional tashkilotlar; uning mavjudligining turli shakllarida musiqiy asar; mualliflar-musiqa san'ati asarlarini yaratuvchilar; musiqa asboblari; ijodiy kollektivlar, ijrochilar; ovoz yozish va qayta ishlashning texnik vositalari; teatr tinglovchilari va tomoshabinlari, konsert zallari; ro'yxatga olish firmalarining mahsulotlari iste'molchilari; ommaviy axborot vositalari; madaniyat muassasalari va h.k.
"Radio va televideniyeda yordam berish amaliyoti" - musiqiy ovoz muhandisligi sohasida asosiy kasbiy ko'nikma va ko'nikmalarni shakllantirishga qaratilgan amaliy mashg'ulotlar. Ushbu turdagi amaliyotni amalga oshirish doirasida talabalar radio va yoki televidenieda assistentlar bo'lib, tegishli mutaxassislikning tajribali ovozli muhandislari rahbarligida.
"Fonogrammalarni tiklash amaliyoti" - musiqiy ovoz muhandisligi sohasida asosiy kasbiy ko'nikma va ko'nikmalarni shakllantirishga qaratilgan amaliy mashg'ulotlar. Ushbu turdagi amaliyotni amalga oshirish doirasida talabalar fonogrammalarni professional ravishda qayta tiklaydigan tashkilotlarda ovozli muhandislarning assistentlari bo'lib xizmat qiladi. Amaliyot ta'lim muassasasi va boshqa tashkilotlar asosida tashkil etilishi mumkin. Talaba(mi) tomonidan talaba o'qiyotgan boshqa muassasada amaliyot o'tayotganda, universitet ushbu muassasa bilan hamkorlik shartnomasi tuzishi kerak, unda sinflar o'tkaziladigan shartlarni belgilash kerak. "Ovoz yozish studiyasida ishlash amaliyoti" - bu ovoz yozish studiyasida professional ko'nikmalar va professional faoliyat tajribasiga ega bo'lishga
2 КИНОИСКУССТВО УЗБЕКИСТАНА: ВЧЕРА И СЕГОДНЯ И.М. Меликузиев ЖУРНАЛ ЮРИДИЧЕСКИХ, ФИНАНСОВЫХ И ПРИКЛАДНЫХ НАУК Инновационная академия
712
http://oac.dsmi-qf.uz
qaratilgan amaliy mashg'ulotlar. Amaliyot doirasida talabalar turli xil ijro etuvchi kompozitsiyalarni ovoz yozishni amalga oshiradilar, turli uslub va janrlardagi musiqa yozish texnologiyasini o'rganadilar. Ta'lim (maskani) bazasida o'tkaziladi. Xulosa qilib aytganda, ovoz rejissorligini mutaxassisining samaradorligi dars, darsdan tashqari ishlar, ekskursiyalar, ular o'rtasidagi mantiqiy bog'lanishlar, tinglovchining qiziqishlari va ehtiyojlarini e'tiborga olgan holda tashkil etilishiga bog'liq bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Arabov Y. Kinematograf i teoriya vospriyatiY. - M.: VGIK, 2003.
2. Amanmuradov Sh., Mirsaidova D. Ovoz rejissyorligi mahorati. - Toshkent:. O'zDSMI. 2019. 117b.
3. Bazen A. Chto takoye kino? // Sbornik statey. - M.: Iskusstvo, 1972.
4. Kinoslovar v dvux tomax. - M.: SE, 1966.
5. Hayotning bir qismi sifatida ovoz Amalga Oshirildi: Losev Artem Anatolevich Moskva 2002 yil.
6. Xaytmatova S.A., Tursunmetova R.A. Kinoshunoslik: kino san'ati tahlili va tanqidi kinoshunoslik yo'nalishi bakalavriatura uchun mo'ljallangan o'quv qo'llanma T.:- 2019
713
http://oac.dsmi-qf.uz
