CC BY
7Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations
Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Evaluation of the results of the level of oligopeptides of average molecular weight in the oral fluid of workers in the production of ammonium nitrate and nitrate nitrate
Alisher NORBUTAYEV1, Nodira NAZAROVA2
Samarkand State Medical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Artidehsstay
ReceivedAugust2021 Receivedin revised form 20August2021 Accepted 25 September2021 Available online 25 October2021
Keywords:
ammonium and nitrate
nitrate,
mixed saliva,
oral fluid,
harmful factors of
production.
Sources of nitrogen-phosphorus-potassium and ammonium ecotoxicants in the republic are various productions of JSC "Samarqandkme", which produces a wide variety of ammonium and nitrate nitrate. The sources of formation of nitrogen-phosphorus-potassium and ammonium toxicants are phosphate production in Uzbekistan: production of superphosphates, hexachlorobutadiene, tri- and tetrachloroethylene, etc. In the industrial zone of the city there are enterprises of the petrochemical complex, JSC 'Samarqandkime", one of the largest enterprises in Uzbekistan for the production ofnitrogen and phosphorus-containing fertilizers ofthe 2,4-D group, which are among the most effective and widely used, and is the main supplier of nitrogen-phosphorus-potassium and ammonium xenobiotics.
The production of nitrogen-phosphorus nitrate is accompanied by the formation of dioxins, recognized by many researchers as global superecotoxicants with a wide range of biological effects in exceptionally low doses on all living organisms. Dioxins are stable in the environment due to accumulation, have a wide possibility of ingestion and are therefore extremely dangerous for humans. Currently, 101 workers ofthe production of ammonium nitrate and nitrate nitrate (ammophos, nitrophos) belonging to JSC 'Samarqandkime" have been examined. The age of workers in production ranged from 20 to 55 years, of which men - 53 people, women - 48, work experience in these industries ranged from 1 to 35 years.
As a control group, a production group of 100 people who applied for dental care at the Samarkand Regional Dental Clinic; identical in age and gender with the main group, but who had no professional contact with harmful substances, including nitrogen-phosphorus-potassium and ammonium compounds, was examined.
2181-1415/©2021in Science LLC
This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https: //aeativeœmmonsorg/liœrises/by/4.0/deed.ru)
1 Head of Department 1 of dentistry, Samarkand State Medical Institute, Samarkand, Uzbekistan.
2 Candidate of Medical Sciences, Associate Professor of the Department of Dentistry of the Faculty of Postgraduate Education, Samarkand state medical Institute, Samarkand, Uzbekistan.
Ammiak va nitrat selitrasi ishlab chiqarishda ishlaydiganlar og'iz suyuqligida o'rta molekulyar og'irlikdagi oligopeptidlar darajasining natijalarini baholash
ANNOTATSIYA
Kalit so'zlar:
ammoniy va nitrat nitrat, aralash so'lak, og'iz suyuqligi, zararli ishlab chiqarish omillari.
Respublikada azot-fosfor-kaliy va ammoniy ekotoksikant-larning manbalari turli xil ammoniy va nitrat selitrlarni ishlab chiqaradigan "Samarqandkimyo" AJ tomonidan ishlab chiqaril-gan. O'zbekistonda fosfat ishlab chiqarish azot-fosfor-kaliy va ammoniy toksikantlarni shakllantirish manbalariga: superfosfat-lar, hexaxlorbutadien, tri - va tetrakloretilen va boshqalar kiradi. Shaharning sanoat zonasida neft-kimyo majmuasi korxonalari, "Samarqandkimyo" AJ, O'zbekistonda eng samarali va keng qo'llaniladigan 2,4-D guruhi azot va fosforli o'g'itlar ishlab chiqaruvchi yirik korxonalardan biri bo'lib, azot-fosfor-kaliy va ammoniy ksenobiyotiklarning asosiy yetkazib beruvchisi hisoblanadi.
Azot-fosforli selitrlarni ishlab chiqarish ko'plab tadqiqot-chilar tomonidan barcha tirik organizmlarga juda kam dozalarda biologik ta'sir ko'rsatadigan keng miqyosli global superekotok-sikantlar tomonidan e'tirof etilgan dioksinlarning hosil bo'lishi bilan birga keladi. Dioksinlar atrof-muhitga kümülatiya tufayli chidamli bo'lib, tanaga kirishning keng ehtimoli bilan ajralib turadi va shuning uchun odamlar uchun juda xavflidir. Hozirgi vaqtda "Samarqandkimyo" AJ tarkibiga kiruvchi ammiak va nitrat selitra (ammofos, nitrofos) ning 101 ishchi ishlab chiqarilishi tekshirildi. Ishlab chiqarishdagi ishchilarning yoshi 20 dan 55 yilgacha, shu jumladan erkaklar - 53 kishi, ayollar -48, ushbu sohalarda ish tajribasi 1 dan 35 yilgacha bo'lgan.
Nazorat guruhi sifatida asosiy guruh bilan yoshi va jinsi bo'yicha bir xil bo'lgan, ammo zararli moddalar bilan, shu jumladan azot-fosfor-kaliy va ammoniy birikmalar bilan professional aloqaga ega bo'lmagan Samarqand viloyat stomatologiya poliklinikasiga stomatologik yordam so'rab murojaat qilgan 100 kishidan iborat ishlab chiqarish guruhi tekshirildi.
Оценка результатов уровня олигопептидов средней молекулярной массы в ротовой жидкости у работающих в производстве аммиачной и нитратной селитры
АННОТАЦИЯ_
Источниками азотно-фосфорно-калиевых и аммониевых экотоксикантов в республике являются различные производства АО «Самаркандкимё», которое выпускает самые разнообразные аммониевые и нитратные селитры. К источникам образования азотно-фосфорно-калиевых и аммониевых токсикантов являются фосфатные производства
Ключевые слова:
аммониевая и нитратная селитра,
смешанная слюна, ротовая жидкость, вредные факторы производства.
в Узбекистане: получение суперфосфатов,
гексахлорбутадиена, три- и тетрахлорэтилена и др. В промышленной зоне города расположены предприятия нефтехимического комплекса, АО «Самаркандкимё», одно из крупнейших в Узбекистане предприятий по производству азот и фосфорсодержащих удобрений группы 2,4-Д относящихся к числу наиболее эффективных и широко применяемых, и являющийся основным поставщиком азотно-фосфорно-калиевых и аммониевых ксенобиотиков.
Производство азотно-фосфорных селитр сопровождается образованием диоксинов, признанных многими исследователями глобальными суперэкотоксикантами с широким спектром биологического действия в исключительно низких дозах на все живые организмы. Диоксины устойчивы в окружающей среде за счет кумуляции, отличаются широкой возможностью попадания в организм и поэтому чрезвычайно опасны для человека. В настоящее время обследован 101 рабочий производства аммиачной и нитратной селитры (аммофос, нитрофос), входящих в АО «Самаркандкимё». Возраст рабочих на производстве колебался от 20 до 55 лет, из них мужчин - 53 человека, женщин - 48, стаж работы на данных производствах колебался от 1 до 35 лет.
В качестве контрольной группы обследована производственная группа из 100 человек, обратившихся за стоматологической помощью в Самаркандскую областную стоматологическую поликлинику, идентичных по возрасту и полу с основной группой, но не имевших профессионального контакта с вредными веществами, в том числе с азотно-фосфорно-калийными и аммониевыми соединениями.
Respublikamizda azot-fosfor-kaliy va ammoniy ekotoksikantlarining manbai bo'lib, har turdagi ammoniy va nitratli selitralarni ishlab chiqaruvchi "Samarqandkimyo" AJning turli ishlab chiqarish korxonalari hisoblanadi. Azot-fosfor-kaliy va ammoniy toksikant-larining hosil bo'lish manbalariga O'zbekistonda fosfat ishlab chiqarish korxonalari kirib, u superfosfatlar, geksaxlorbutadien, tri- va tetraxloretilenlarning olinishi bilan tavsif-lanadi. SHaharning sanoat zonasida neft kimyo kompleksi, "Samarqandkimyo" AJ korxonalari joylashgan bo'lib, bu korxona O'zbekistonda eng samarali va keng qo'llaniladigan, shuningdek, azot-fosfor-kaliy va ammoniy ksenobiotiklarining asosiy ta'minotchisi bo'lgan azot va fosfor tarkibli 2,4-D guruhidagi o'g'itlarni ishlab chiqarish bo'yicha yirik korxona-lardan biridir.
Azot-fosfor selitralarining ishlab chiqarilishi dioksinlarning hosil bo'lishi bilan kechadi, ko'pgina tadqiqotchilar tomonidan bu dioksinlarning o'ta past dozalarda ham barcha tirik organizmlarga keng biologik ta'sir doirasiga ega bo'lgan global supereko-toksikant ekanligi e'tirof etilgan. Dioksinlar kumulyasiya hisobiga atrof muhitda turg'un bo'lib, organizmga tushish ehtimoli kengligi bilan ajralib turadi va shu sababli odam uchun o'ta xavflidir.
Azot-fosfor-ammoniy birikmalarining ekotoksikligi tabiiy muhit va bioto'qimalarda noodatiy ta'siri, ularga barcha aerob jarayonlarning yuqori sezgirligi bilan bog'liq, bu jarayonlarning so'ndirilishi tabiatda boshqa toksik ifloslantiruvchi moddalarning uzoq vaqt davomida saqlanishiga, ksenobiotiklarning odatdagi sharoitlarida zararsiz bo'lgan, ammo bu holatda chala va/yoki anomal metabolizmdagi mahsulotlarning hosil bo'lishiga olib keladi.
Tadqiqot maqsadi: ammiak va nitrat selitrasi ishlab chiqarishda ishlaydiganlar og'iz suyuqligida o'rta molekulyar og'irlikdagi oligopeptidlar darajasining natijalarini baholash.
Tadqiqot ob'ekti va usullari
Ishchi zonaning havo holatini gigienik baholash "Samarqandkimyo" AJda uning zararli kimyoviy moddalar bilan ifloslanish darajasini baholashni o'z ichiga oldi. Bu maqsadlarda korxonaning sanitar-gigienik laboratoriyasini oxirgi 5 yillik ma'lumotlari: havo tarkibida kimyoviy moddalarni aniqlashning 3,5 mingdan ortiq sinamalari tahlil etildi. Olingan ma'lumotlar "Ishchi zona havosida zararli moddalarning ruxsat etiladigan darajadagi konsentratsiyalari (REK)" gigienik me'yoriga ko'ra ishchi zona havosida zararli moddalar ruxsat etiladigan darajadagi konsentratsiya kattaligi bilan taqqoslandi.
"Samarqandkimyo" AJ tarkibiga kiruvchi ammiak va nitratli selitra (ammofos, nitrofos) ishlab chiqaruvchi korxonadagi 101 nafar ishchi tekshirildi. Tekshirilgan ishchilar 21 yoshdan 55 yoshgacha bo'lib, ulardan erkaklar 53 nafarni, ayollar esa 48 nafarni tashkil etgan, mazkur korxonada ularning ish staji 1 yildan 35 yilga qadarni o'z ichiga olgan.
Natijalar va muhokama. Aniqlanishicha, kasbiy faoliyat jarayonida Toksikantlar bilan muloqotda bo'lgan ishchilarning og'iz suyuqligida o'rtacha molekulyar massadagi oligopeptidlarning miqdori (O'MMO) nazorat guruhiga qaraganda 3,2 marotaba ko'proq bo'lgan (r<0,01, RR=3,2). Ish staji oshgani sayin O'MMO miqdorining oshishi aniqlangan: agar ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarda O'MMOning miqdori me'yorga qaraganda 2,3 marotabaga oshgan bo'lsa, ish staji 10 yildan 20 yilgacha bo'lgan ishchilarda bu ko'rsatkich 0,513 bir. ga teng bo'ladi, ya'ni me'yorga qaraganda 2,3 marotaba (r<0,001, RR=2,3) va agar ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarga qaraganda 1,5 marotabaga ko'proq bo'ladi (r<0,01). Ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda O'MMO ning miqdori 0,613 bir.ni tashkil etdi, bu esa me'yorga qaraganda 2,9 marotaba (r<0,001, RR=2,9), ish staji 10 yildan 20 yilgacha bo'lgan ishchilarga qaraganda 1,5 marotaba (r<0,01) va 1-chi guruhga qaraganda 2 marotaba ko'proq bo'lgan (r<0,01).
O'MMOning toksikantlar bilan nafaqat muloqot davomiyligi, balki muloqot tabiatiga bog'liqligi aniqlangan. Og'iz suyuqligida o'rtacha molekulyar massadagi oligopeptidlarning ishonchli tarzda eng ko'p miqdori laboratoriya ishchilarida aniqlangan, u me'yorga qaraganda 2,5 marotaba nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilariga qaraganda 1,5 marotaba (r<0,001) hamda ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilariga qaraganda 0,3 marotaba ko'proq aniqlangan (r<0,01).
Toksikantlar bilan muloqotda bo'lgan ishchilarda ta'm sezuvchanligining katta darajada pasayishi kuzatiladi - jami sezuvchanlikning bu turi nazorat guruhiga qaraganda 6,5 marotaba pasaygan (r<0,01, RR>6,5).
Achchiq ta'mni sezish ifodalanganroq darajada pasayadi: tadqiqotning asosiy guruhida ta'm sezuvchanligining mazkur turini bo'sag'asi nazorat guruhiga qaraganda o'rtacha 41 marotaba yuqori bo'lgan (r<0,01). Nordon ta'mga bo'lgan ta'm sezuvchanligining bo'sag'asi ishchilarda nazorat guruhiga qaraganda 5 marotaba (r<0,05), shirin
ta'mga bo'lgan sezuvchanlikning bo'sag'asi 5,8 marotaba (r<0,05), sho'rtang ta'mga bo'lgan sezuvchanlikning bo'sag'asi esa 3,5 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0.01).
Tahlil natijalari shuni ko'rsatdiki, ta'm sezuvchanligiga toksikantlar bilan kontakt davomiyligi katta ta'sir ko'rsatadi. Agar ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarda jami ta'm sezuvchanligi me'yorga qaraganda 2,8 marotaba pasaygan boisa (r<0,01, YAYA=2,8), staji 10-20 yilgacha bo'lgan ishchilarda 4,5 marotaba (r<0,05, RR=4,5), ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda esa 9,8 marotaba pasayganligini aniqlangan (r<0,01, RR>8).
Ish staji oshgani sayin ishchilarda achchiq ta'mga bo'lgan sezuvchanlikning sezilarli darajada pasayganligi qayd etilgan - ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda achchiq ta'mga bo'lgan sezuvchanlikning bo'sag'asi nazorat guruhiga qaraganda 58 marotaba (r<0,001, RR>6), ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarda 2,1 marotaba (r<0,01) va staji 10 yildan - 20 yilgacha bo'lgan ishchilarda 1,8 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0,01).
Nordon ta'mga bo'lgan ta'm sezuvchanligining bo'sag'asi staji kichik bo'lgan ishchilarda me'yorga qaraganda 2,6 marotaba (r<0,001, RR=2,6), staji 10 yildan -20 yilgacha bo'lgan ishchilarda 5,7 marotaba (r<0.01, RR>5), ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda esa 8,5 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0,05. RR>8).
Shirin ta'mga bo'lgan sezuvchanlikning bo'sag'asi ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarda nazorat guruhiga qaraganda 2 marotaba (r<0,001, RR=2,6), staji 10 yildan -20 yilgacha bo'lgan ishchilarda 4,5 marotaba (r<0,01, RR=4,6), ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda esa 11,1 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0,05. RR>4).
Sho'r ta'mga bo'lgan sezuvchanlik ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarda me'yorga qaraganda 1,5 marotaba (r<0,01, RR=1,5), staji 10 yildan - 20 yilgacha bo'lgan ishchilarda 2,5 marotaba (r<0,01, RR=2,5), ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda esa 6,1 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0,01, RR>6).
Toksikantlar bilan turli tabiatdagi muloqotda bo'lgan ishchilarda bu belgini o'rganish shuni ko'rsatdiki, jami ta'm sezuvchanligining bo'sag'asi ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi va laboratoriya ishchilarida qariyb bir xil qiymatga ega bo'lgan bo'lib, u me'yorga qaraganda 4,8 marotaba (r<0,01, RR >4) yuqoriroq. Nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida bu ko'rsatkich me'yorga qaraganda 5,1 marotaba yuqoriroq bo'lgan (r<0,01, RR =5,1). Achchiq va shirin ta'm sezuvchanligining yuqori bo'sag'asi ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida qayd etilgan, u mos ravishda 0,51 va 0.34 ni tashkil etgan, sho'rtang ta'm sezuvchanligining yuqori bo'sag'asi laboratoriya ishchilarida - 0,62, achchiq ta'm sezuvchanligining yuqori bo'sag'asi nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida aniqlangan.
Bizning tadqiqotlarimiz natijasiga ko'ra, ishchilarning toksikantlar bilan muloqot tabiati og'iz bo'shlig'iga leykotsitlarning migratsiya darajasiga deyarli ta'sir ko'rsatmaydi, chunki turli sex ishchilarida bu tadqiqotdagi qiymatlar oz darajada farq qiladi, ishchilarning og'iz suyuqligida neytrofillar miqdori esa Toksikantlar bilan muloqot tabiatiga bog'liq. Masalan, nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarining og'iz suyuqligida neytrofillar konsentratsiyasi me'yorga yaqin va 49,54±2,01 % ni tashkil etadi, laboratoriya ishchilarida esa bu ko'rsatkich 3,6 marotaba, ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida esa 2 marotaba kamaygan (r<0.05).
Parodontning yallig'lanish kasalliklari patogenezining bo'g'inlaridan biri bo'lib hujayra membranalari tuzilmasini shikastlashga olib keluvchi lipidlarning perekisli oksidlanishini kuchayishi hisoblanadi, uning darajasi antioksidant himoya tizimining holati bilan belgilanadi, shu sababli biz og'iz suyuqligida malon dialdegidining miqdorini aniqladik. Ishchilarda dialdegidning yuqori darajasi aniqlandi, u me'yorga qaraganda
4.2 marotaba yuqori bo'lib (r<0,01, RR=4,), bu holat lipidiar perekisli oksidlanishining kuchayishidan dalolat beradi. Azot-fosfor-kaliy va ammoniy birikmalari bilan ishlovchi-larning toksikantlar bilan muloqot darajasi va davomiyligi hamda mazkur ko'rsatkich o'rtasida o'zaro bog'liqlik aniqlandi.
Ish davomiyligi oshgani sayin og'iz suyuqligida MDA miqdori dinamik tarzda ortgan. Ish staji 10 yilgacha bo'lgan ishchilarning aralash so'lagida MDA konsentratsiyasi 0,68 mkmol/l ga teng bo'lgan, bu esa nazorat guruhiga qaraganda 3,5 marotaba ko'proq bo'lgan (r<0,01, RR =3.5) (r<0,01, RR =3.5), ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda esa - 0,56 mkmol/l bo'lib, u me'yorga qaraganda 4,7 marotaba (r<0,05, RR=4,7), va toksikantlar bilan 10 yildan kamroq muloqotda bo'lgan ishchilarga qaraganda
1.3 marotaba ko'proq bo'lgan (r<0,01).
Turli sex ishchilari ichida og'iz suyuqligida MDAning eng ko'p miqdori laborantlarda aniqlangan - u nazorat guruhiga qaraganda 4,6 marotaba (r<0,05, RR =4), nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilariga qaraganda 1,3 marotaba (r<0.01, RR >4) va ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilariga qaraganda 2,6 marotaba (r<0,01) ko'proq bo'lgan
Ishchilarning og'iz suyuqligida limfotsitlar miqdori me'yorga nisbatan o'rtacha 2,5 marotaba kamaygan (r<0,01, RR =2,5). 1-chi staj guruhining ishchilarida mazkur ko'rsatkich me'yorga qaraganda 1,7 marotaba kamroq (r<0,01) va ish staji oshgani sayin kamayishda davom etadi hamda ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan ishchilarda 0,12±0,08 %ni tashkil etadi, bu esa me'yorga nisbatan 5.8 marotaba kam (r<0,05, RR >4). Turli sex ishchilari orasida limfotsitlar miqdori nitratli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida me'yorga o'ta yaqin (0.50±0.03 %), eng katta og'ishlar laborantlarda kuzatilgan, ya'ni me'yorga qaraganda 4,8 marotaba kamroq (r<0,01 RR =4,8). Ammiakli selitra ishlab chiqarish sexi ishchilarida bu ko'rsatkich nazorat guruhiga qaraganda 2,5 marotaba kamroq (r<0,01).
XULOSA
Kompleksli dasturni joriy etish uchun biz "Samarqandkimyo" AJ korxonasi hududida joylashgan salomatlik punkti qoshida stomatologik xonani shtat birliklari bilan ta'minlashni va ishchilar dispanserizatsiyasi bo'yicha ishni tashkil etishni tavsiya etamiz. Ishchilar og'iz bo'shlig'ining holatini hisobga olib stomatologik tibbiy ko'riklarni tashkil etish yoki stomatologning umumiy tibbiy komissiyasi tarkibiga kiritish tavsiya etiladi.
Biz barcha ishchilarni dispanser guruhlarga bo'lish mezonlarini ishlab chiqdik. Dinamik kuzatuvning turli guruhlarini shakllantirish asosida ta'sir etuvchi omilning tabiati va u keltirib chiqargan patologiyaning xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida patologik belgilar yoki ularni birikmalarining mavjudligi yotadi. Stomatologik ko'rik turli xil dinamik stomatologik kuzatuv uchun quyidagi guruhlarni ajratishga imkon berdi:
D1 - ishlab chiqarish muhiti omillarining ta'sir etish belgilariga ega bo'lmagan shaxslar. Mazkur guruhga KPU darajasi past bo'lgan (BJSST bo'yicha 6,2 gacha) va SYOD (stomatologik yordam darajasi) indeksi qoniqarli yoki yaxshi qiymatga (50% dan kam bo'lmagan) ega bo'lgan shasxlar kiradi.
D2 - kasb kasalliklarining rivojlanish xavfi yuqori bo'lgan guruh. Mazkur guruhga ish staji 10 yildan ortiq bo'lgan va surunkali umumsomatik kasallikka ega bo'lgan, ishlab chiqarish muhitining zararli omillari sharoitida ishlovchi shaxslar kiradi. Bundan tashqari, ushbu guruhga KPU darajasi o'rtacha bo'lgan (6,3-12,7) va stomatologik yordam darajasi etarli darajada bo'lmagan (SYOD indeksi 10-49%) shasxlarni ham kiritish lozim.
D3 - kasb kasalligi va og'iz bo'shlig'ining jiddiy o'zgarishlari (og'ir darajadagi gingivit hamda qo'zg'alish bosqichidagi o'rta va og'ir darajali parodontit, giperkeratoz bilan birga kuzatiladigan surunkali mexanik jarohat, og'iz bo'shlig'i shilliq pardasining leykoplakiyasi, glossitning giperkeratotik shakli va giperkeratoz holatlari bilan birga kuzatiladigan og'iz bo'shlig'i shilliq pardasining boshqa kasalliklari) mavjud bo'lgan, shuningdek ish staji 20 yildan ortiq bo'lgan, KPU indeksi 12,8 dan ortiq va SYOD 10%dan kam bo'lgan shaxslarni kiritish lozim.
Biz birlamchi ko'rik (ishga yangi qabul qilingan yoki zararliligi kamroq bo'lgan ishlab chiqarish korxonalaridan o'tkazilgan shaxslarda) hamda ish jarayonida qayta ko'riklar uchun mo'ljallangan ishchining dinamik kuzatuvi kartasini ishlab chiqdik. Kartalar shifokor ishida qo'llanilishi oddiy va qulay. Dinamik ko'rikni o'tkazish uchun, bunday hollar uchun standart bo'lgan hujjatlar va minimal tashxisotli muolajalarning komponentlar to'plamidan tashqari, biz ishchilarning stomatologik dinamik kuzatuvi kartalaridan foydalanishni tavsiya etamiz, mazkur kartalar aniqlangan patologiyani hisobga olganda holda bemorlarning aynan ushbu toifasi uchun ishlab chiqilgan bo'lib, o'zida minimal, ammo etarli darajada bo'lgan stomatologik statusni ishonchli tarzda baholashga, klinikadan oldingi erta tashxisotni o'tkazishga va dinamikada status o'zgarishlarini kuzatish imkon beradigan umumlashtirilgan tashxisotli indekslarni mujassam etadi.
Dinamik kuzatish jarayonida qo'llash uchun keng tarqalgan standart indekslardan tashqari, biz dispanser ko'rik kartasiga parodont holatini baholashning yuqori informativ indeksi bo'lgan PDI indeksini kiritishni tavsiya etamiz.
Tadqiqotda aniqlanishicha, shilliq pardalarning turli darajada tabaqalashgan, bir-biri bilan muayyan barqaror munosabatda joylashgan epitelial hujayralari turli xoh kimyoviy, xoh biologik tabiatli salbiy ta'sirlar natijasida o'zgaradi va shu bilan nishon sifatida ko'rib chiqilishi mumkin [1. Oxirgi vaqtlarda aholining skrining tekshiruvlarida kasallikning erta shakllarini aniqlash uchun tadqiqotning qulay ob'ekti sifatida og'iz bo'shlig'i bukkal epiteliyining hujayralaridan foydalaniladi. Mazkur ob'ekt odamning umumiy holatini aks ettiruvchi noinvaziv testlardan biri bo'lib hisoblanadi.
Ma'lumki, mikroyadrolarni baholash usuli toksikogenetikada amaliy qisqa muddatli siyugenetik testlardan biri bo'lib qoldi [4]. Mikroyadrolar tahlili turli kimyoviy birikmalar ta'siriga duchor bo'ladigan shaxslarda sitogenetik anomaliyalarni aniqlash imkonini beradi [5,4]. Genotoksik ta'sirni baholashning sezgir noinvaziv usuli sifatida mikro-yadrolar va og'iz bo'shlig'i shilliq pardasining hujayralarida yadroli anomaliyalar tahlilini qo'llashni tavsiya etamiz, qaysikim atrof muhit omillarining nafaqat umumiy, balki mahalliy ta'sirini baholash imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Ризаев Ж.А., Назарова Н.Ш. Состояние местного иммунитета полости рта при хроническом генерализованном парадонтите. Вестник науки и образования 2020. № 14 (92). Часть 4. - С 35-40.
2. Ризаев Ж.А., Назарова Н.Ш. Эффективность савокупного лечения болезней парадонта и слизистой оболочки работающих с вредными производственныыми факторами. Проблемы биологии и медицины.2020. №3 (119). - С 85-88.
3. Бердиев T. и Назарова Н. 2020. Оценка изменений состояния тканей пародонта у работников, подверженных воздействию эпоксидной смолы. Общество и инновации. 1, 1/s (окт. 2020), 565-569. DOI: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol1-iss1/s-pp565-569.
4. Ризаев Ж. и Назарова Н. 2020. Эффективность десняного геля NBF в лечении производителей стеклопластических изделий. Общество и инновации. 1, 1/s (окт. 2020), 724-729. DOI: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol1-iss1/s-pp724-729.
5. Норбутаев, А., Шамсиев , М. и Назарова, Н. 2020. Клинико-функциональные изменения твердых тканей зубов у больных гемофилие. Общество и инновации. 2, 1/S (фев. 2021), 248-255. D0I:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss1/S -PP. 248-255.
6. Ризаев Ж., Рахимбердиев Р. и Назарова Н. 2021. Пути совершенствования организации стоматологического обслуживания работников химической промышленности. Общество и инновации. 2, 1 (мар. 2021), 49-55. DOI: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss1-pp49-55.
7. Назарова Н. и Касимова Д. 2021. Оценка некоторых функциональных показателей полости рта лиц работающих в табаководстве. Общество и инновации. 2, 2/S (мар. 2021), 706-710. D0I:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss2/S-pp706-710.
8. Рахимбердиев Р., Мусаева Г. и Назарова Н. 2021. Организационные аспекты оказания стоматологической помощи работникам химической промышленности . Общество и инновации. 2, 4/S (май 2021), 507-515. DOI: https://doi.org/10.47689/ 2181-1415-vol2-iss4/S-pp507-515.
9. Ризаев Ж. и Назарова Н. 2020. Эффективность десняного геля NBF в лечении производителей стеклопластических изделий. Общество и инновации. 1, 1/s (окт. 2020), 724-729. D0I: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol1-iss1/s-pp724-729. Ризаев Ж.А., Назарова Н.Ш., Бердиев Т.А. Шиша толали тузилмаларни ишлаб чикариишда NBF гингивал гелининг самарадорлиги. Жамият ва инновациялар. 2020, октябрь. - С 565-569.
10. Ризаев Ж.А., Назарова Н.Ш. Эффективность савокупного лечения болезней парадонта и слизистой оболочки работающих с вредными производственныыми факторами. Проблемы биологии и медицины. 2020. - № 3 (119). - С. 85-88.
11. Rizayev Jasur Alimdjanovich, Nazarova Nodira Sharipovna. Assessment of changes in the condition of periodontal tissues in workers exposed to exposure to epoxy resin. The American journal of medical sciences and pharmaceutical research 2019, - № 2 - РР. 14-17.
12. Alisher Berdikulovich Norbutaev, Mukhiddin Kamariddinovich Shamsiev, Nodira Sharipovna Nazarova. Clinical and functional changes in hard tissues of teeth in рatients with hemophilia. The American journal of medical sciences and pharmaceutical research Volume 2 Issue 12, 2020. - РР. 29-34.
13. Rizayev Jasur Alimdjanovich, Nazarova Nodira Sharipovna. Assessment of changes in the condition of periodontal tissues in workers exposed to exposure to epoxy resin. The American journal of medical sciences and pharmaceutical research. - № 2 -PP. 14-17. 2020.
14. Zhasur Alimdzhanovich Rizaev, Rahimberdiev Rustam Abdunosirovich, Nazarova Nodira Sharipovna. Ways to improve the organization of dental services for chemical industry workers. The American journal of medical sciences and pharmaceutical research. Volume 2 Issue 12, 2020. - PP. 35-39.
15. Nazarova Nodira Sharipovna, Rakhmberdiev Rustam Abdunosirovich, Bakirov Asadullo Abdikodirovich, Sultonov Odiljon Raimovich. The intensity of dental caries in workers is harmful industry. The American journal of medical sciences and pharmaceutical research.Volume 03 Issue 07-2021. - PP. 68-72.
16. Rustam Rakhmberdiev, Gulchekhra Musaeva, Nodira Nazarova. Ways to improve the organization of dental care for workers in the chemical industry. Society and innovations. Volume 01 Issue 1-2021. - PP. 139-144.
