CC BY
13
УДК 821.352.3-7:808.1Ашинов
ББК 83.3 (2=Ады)
Ж 39
Жачемук З.Р.
Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований
им. Т.М. Керашева, г. Майкоп, Россия, zarimazhachemuk@mail.ru
Особенности юмора и сатиры в произведениях
Хазрета Ашинова
(Сэмэркъэумрэ лакъырдымрэ !эшъынэ Хьазрэт ипроизведениехэм зэращыгъэфедагъэхэр)
Аннотация.
Рассматриваются юмористические и сатирические произведения Х. Ашинова с целью исследования тематических особенностей, жанровых форм и структурно-стилевых особенностей рассказов писателя. Выявляются такие особенности прозы, как эволюция жанровых форм юмористического и сатирического рассказа, особенности авторского психологизма и лирического осмысления действительности. Жанрово-стилистический и сравнительно-типологический методы, используемые в работе, помогают анализировать творчество писателя в контексте художественно-эстетических исканий адыгейской литературы и сделать выводы о роли и значении юмора и сатиры в развитии национальной прозы. Результаты исследования способствуют более полному пониманию, помогают осмыслить особенности юмора и сатиры в рассказах Х. Ашинова. Результаты могут быть использованы при изучении истории адыгейской литературы ХХ века, а также написании различных учебных пособий.
Ключевые слова:
Хазрет Ашинов, адыгейская литература, рассказ, жанр, сатира, юмор, образ, сравнения
Zhachemuk Z.R.
T.M. Kerashev Adyghea Republican Institute for Humanities Research, Maykop,
Russia, zarimazhachemuk@mail.ru
Features of humor and satire in the works of Khazret Ashinov
(Сэмэркъэумрэ лакъырдымрэ ¡эшъынэ Хьазрэт ипроизведениехэм зэращыгъэфедагъэр)
Abstract.
The humorous and satirical works of Kh. Ashinov are considered in order to study the thematic features, genre forms and structural-style features of the writer's stories. Such prose features as the evolution of genre forms of humorous and satirical storytelling, features of author's psychology and lyrical understanding of reality are revealed. Genre-stylistic and comparative-typological methods used
in the work help analyze the writer's work in the context of artistic and aesthetic searches of Adyghean literature and draw conclusions about the role and significance of humor and satire in the development of national prose. The study makes it possible to include material in university lecture courses in Adyghean literature.
Keywords:
Khazret Ashinov, Adyghean literature, story, genre, satire, humor, image, comparisons
Тхак1о пэпчъ ежь илъэгъо гъэнэфагъэк1э литературэм хэ-хьэ, ч1ып1э гъэнэфагъэ щеубыты. Рассказ тхынымк1э адыгэ лите-ратурэм анахь гъэхъэгъэ инхэр щызыш1ыгъэр 1эшъынэ Хьаз-рэт. «Рассказ тхын лъэныкъомк1э 1эшъынэм гъэхъагъэу ыш1ыгъэр Темыр Кавказ литературэми къы-щэлъагъо, а жанрэмк1э тхэхэрэм апэ имытмэ ауж къинэрэп» [1]. Ащ ирассказхэм адыгэ прозэм игъу-напкъэхэм жанрэмрэ стилымрэ алъэныкъок1э зырагъэушъомб-гъугъ, сэмэркъэу дахэ къыхалъ-хьагъ. 1эшъынэм ирассказхэм лъэпкъ лирическэ прозэм хахъо рагъэш1ыгъ, адыгэ литературэм зи1ахьыш1у хэзылъхьэгъэ тхак1у.
Рассказ заулэ дэтэу тхылъ мыиныщэу «Зэгъогогъухэр»
(1956) зыфи1орэр 1эшъынэм къыдегъэк1ы. Мыщ къыдэхьэгъэ рассказхэр къуаджэм илэжьэк1о ц1ыфхэм яхьыл1агъэх, зы нэбгырэ ищы1эныгъэ щыщ хъугъэ-ш1агъэ горэм къеш1эк1ыгъэ къэбархэу гъэпсыгъэх, сэмэркъэу шъэбагъэ зыхэлъ тхыгъэх. Мамый Р. етхы: «Х. Ашинов строит свои простые, прозрачные сюжеты с опорой на поэтическую идею, на мягкий юмор...В первом сборнике «Спутники» (1956), в основе которых обычная жизнь и обычные взаимоотношения молодых людей» [2: 55]. Нэужым 1эшъынэ Хьазрэт итхак1э нэшэнэ шъхьа1эу фэхъугъэ гуфэбэгъэ-шъэбэгъэ-сэ-мэркъэу къэ1отак1эм иублап1эу мы тхылъыр хъугъэ. Лирическэ гурышэ дахэу, к1энэк1элъэ-сэмэр-къэу шъабэу 1эшъынэм итхыгъэ-мэ ахэлъым икъэк1уап1эр тхак1ом игущы1эхэм нафэ къытфаш1ы. «Сэ художественнэ литературэм сыгу рихьэу лъэныкъуит1у и1, - етхы
ащ, - лирикэмрэ сатирэмрэ. «Сэ-мэркъэур шъыпкъэм ил1ык1у» зэра1оу, идейнагъэм дак1оу сэ-мэркъэурэ гуфэбэныгъэрэ зы-хэмылъ рассказым щыугъак1э к1эмылъ фэдэу къысщэхъу» [3: 244]. Лъэпкъым ишэн-зэхэтык1эхэм, изек1ок1э-гупшысэхэм, иш1ык1э-гъэпсык1эхэм ц1ыфхэм гуп-чэр зыщаубытырэ къэ1отэк1э рэхьатых 1эшъынэм ытхыгъэ произведениехэр.
Рассказэу «Хьак1мафэ итхьачэт» (1956) зыфи1орэм герой шъхьа1эр к1энэк1алъэ ыш1ызэ, мылъкуп-сым, нэепсыем иобраз 1эшъынэм къегъэлъагъо. 1эпэ1эсэныгъэ хэлъ-эу тхак1ом аркък1э, тхьачэтк1э, тхьагъэпц1ыгъэк1э ифедэ
зэш1озыхын зимурадыгъэм зи къызэрэдэмыхъурэр рассказым къыщегъэлъагъо. Хьак1мафэ
тэнэ ц1ык1у горэ и1агъ. Ау танэр чэм лъэпкъ дэгъугъэп. Мафэ горэм чэм 1эхъогъур ядэжь къыбли-фыжьзэ, чэм лъэпкъыш1оу, тэнэ гъожь ц1ык1оу ахэтыр ищагу къы-дигъэзыхьагъ. «Сымаджэ хъугъэ, - ы1уагъ Хьак1мафэ, - тадэжьы нахь сыщегугъун» [4: 23]. Ащ ыуж зыгорэм къырагъэк1и, Исхьакъ-рэ Хьак1мафэрэ зэфэгубжыгъэх. Гущы1эм хэтэу «бгъодэк1 ащ, а о зыфап1орэр къыбдэхъущтэп!» [4: 23] - Исхьакъ ы1уагъ. Хьак1мафэ игухэлъ ч1эгъч1элъхэр Исхьакъ къыш1агъэу къыщыхъугъ. Ыжэ зэрэзэтригъэлъхьащтым пае Ис-хьакърэ Хьарунэрэ ыдэжь ригъ-эблэгъагъэх ыхьак1энхэу. Пчы-хьэм ехъул1эу ахэр къэк1уагъэх, 1анэри хьазырыгъ. Дэгъоуи щы-сыгъэх, шхагъэх, ешъуагъэх. Хьак1мафи зык1и тхьэмэтагъор зы1эк1ит1упщыщтыгъэп. Тхьачэтри гъунэм нагъэсыгъ. Ош!э-дэмыш!эу
Хьарунэ къэтэджыгъ. Тхьашъуегъ-эун, тибысымых, тэ тык1ожьын, зифэпэжь фежьагъ. Исхьакъи къэ-тэджыжьыгъ. Хьак1мафи щтагъ-эу къэтэджыгъ. «Шъыдэу ш1эха адэ? Ш1эхы, неущы комиссиер къэк1ощт, зыфэтымыгъэхьазы-ры хъущтэп, - Хьарунэ къы1уагъ. Хьак1маф танэр нахьыш1у1о хъу-жьыгъэмэ пчэдыжьым фермэм къэ-щэжь, - е1ошъ унэм ек1ыжьых. Шъузэрэщымысыгъэр сыдэу игъуад-жэ хъугъэ шъыу...» [4: 24] - хьак1эмэ ак1элъи1озэ ыгъэк1отэжьхи, унэм губжыгъаеу къихьажьыгъ. Джащ фэдэ шъорыш1ыгъэр ыумысызэ 1эшъынэм ышъхьэшыгу къыре-хы, угу къыбде1эу удегъэхьащхы, уегъэумысы.
Сборникэу «Нэфын» (1958) зыфи1орэм сатирэм ч1ып1эшхо ще-убыты. Анахьэу ар къызхэщырэр «Кукуу», «Т1ок1ищырэ бгъурэ» зыфи1орэ рассказхэр ары. Шъхьахы-нагъэр, жъалымыгъэр, нэе-псыягъ-эр, пц1ыусыныр къызэрэ1уихыщт образхэр ек1ухэу тхак1ом егъэпсых. Пщышъэокъо Елмыз, Къоцэжъ-ыкъо Тыу мыхъунэу къахафэхэрэр шъхьэихыгъэу къырегъэлъэгъук1ы. «Кукуу» зыфи1орэ рассказым хэт ге-роеу Пщышъэокъо Елмызэ кукуум фэдэу, егъаш1эм нэбгъо ш1ыгъахэм ешэзэ, гъаш1эр къыхьыгъ. Нэшъ-укъуае ишъуз-к1алэ къыдинагъ, Пэнэжьыкъуае ишъузыгъэр дэс. Джы ар Гощэфыжь хэс. Ащ и1эр зиухык1э мыщи дэк1ыжьыщт. Ягъ-унэгъу Хьамарэ зэри1уагъэу, Го-щэфыжь илъэс пчъагъэм ыугъо-игъэр Елмызэ чапычэу щымыхъоу решъу. К1ымэфэ реным Елмызэ зы-пари ыш1агъэп, латыу ягъунэгъумэ адэжь зэрэщещ1эщтыгъэр умылъ-ытэщтмэ. Ау чэт-тхьачэтэу Гощэфыжь и1эр гъунэм фифыгъ. Чэмым к1эс танэри ыщи костюм къыщэ-фыгъ, гъончэдж лъэпэ к1акоу къыз-дахьэм щыгъыгъэри зыщихы-жьыгъ. Елмызэ пш1эжьынэу щытэп зыкъызэтырегъэпсыхьэшъ, адыгэ пэ1о ш1уц1эр къуащэу тесэу щагум къыдэк1ы. Ар аущтэу къыдэк1 къэс «Хьэмарэ «кукуур» къэлъэгъуагъ»
е1ошъ к1элэц1ык1умэ аре1о, ык1и к1элэц1ык1ухэр къык1элъыджэхэзэ къыдэк1ы. Елмызэ Гощэфыжь ри1ощтыгъэ я1эр зэк1э ащэжьы-нышъ къалэм к1ожьынхэу, гуа-щэм фэдэу ы1ыгъынэу. «Ащ нэ1осэ дэгъоу щыси1эр бэ! Мыщ зэк1эри щысипыих...» [5: 55] - ы1ощтыгъэ Елмызэ. Ащ зэри1орэм фэдэ дэдэу ипыйхэпщтын, ау ек1энак1эхэр - шъыпкъэ? Щагумэ къаблэк1ы хъумэ, к1элэц1ык1ухэр куку-ку-куу! - а1озэ к1элъыджэщтыгъэх. К1эк1эу п1ощтмэ ыц1эм фэдэр ышъхь. Джаущтэу 1эшъынэм зыл1 икъэбар лакъырд ыш1ызэ танэ1у къыригъэуцуагъ.
«Къалэм дэс» (1962) зыфи1орэ рассказыр къызтегущы1эрэр еры-уаджэу, мыпсэу-мылажьэу Бэш-хэмыкъо Сэфэр. Къалэм дэс, шъу-зым зыригъэ1ыгъын ыгу хэлъ. Шъуз, к1алэ и1э пэтызэ мэпсэлъ-ыхъошъ хэт. «Хъущтыр джыри сымыш1эу шъузыр ст1упщыжьымэ, хэт гык1эщт, пщэрыхьащт? Ыпэрапш1эу къэсщэщтым гущы1э шъыпкъэ к1элъырысхыхэн фае» [6: 183] - е1о а л1ы псэлъыхъом... Джаущтэу мыпсэу-мылажьэм ио-браз тхак1ом къеты. Непэрэ мафэ-ми Бэшхэмыкъо Сэфэр афэдэхэм щы1эныгъэм тащы1ок1э.
«Гуш1уапк1», «Тхьаматэм иу-нэкъощ», «Сыд фэдиз т1ихыщта?» зыфи1орэ рассказхэм ахэт геройхэу Чэрымэ, Дадыхъу, Хьамзэт афэ-дэхэу былым угъоиным щэхъурэ напэ зимы1эхэм угу ащигъэк1ын ылъэк1эу тхак1ом къэ1отэк1э амал къегъоты. Гущы1э щэрыохэр бэрэ егъэфедэх, ахэр гум къенэжьых, 1офыгъоу тхак1ор къызтегущы1эрэр нахь 1упк1эу уапашъхьэ
къырегъэуцо.
1эшъынэм ирассказхэр
щы1эныгъэм илъэныкъуабэхэр къызэлъызыубытырэ шъыпкъагъэ зыхэлъ произведениех. Къы1уатэрэр 1упк1эу къыре1отык1ы, къыгъэлъ-агъорэр нафэу къырегъэлъэгъук1ы. 1эшъынэ Хьазрэт ирассказхэм худо-жественнэ лъэгэп1э инхэр а1ыгъых
- тхак1ом щхэнэу зек1орэ ц1ыфым удигъэхьащхын закъор арэп пшъэ-рылъэу ыштэрэр; узыдэхьащ-хырэ ц1ыфым, хъугъэ-ш1агъэм щы1эныгъэм лъэпсэшхо зэрэщау-бытырэр тхак1ом щыгъупшэрэп. Арышъ, юмор зыхэлъ рассказхэу 1эшъынэм ытхыгъэхэр «рассказ псаух», нэмык1эу къэп1он хъумэ, ге-роим ищы1эныгъи, игупшысак1и, изек1о-ш1ык1эхэри икъоу къетых, к1эк1эу, къэбар 1отэгъэ ц1ык1ум къыщымыуцоу.
Шъхьэлэхъо А. мырэущтэу етхы: «1эшъынэ Хьазрэты итхэк1э-ш1ык1э гъэнэфэгъагъэ хэлъ: щы1эныгъэ лъэныкъоу къыгъэлъагъорэмрэ идейнэ-художественнэ пшъэрылъэу зыфигъэуцужьырэмрэ ялъытыгъэу ипроизведение мэкъэмэ гъэнэфагъэ к1илъхьэзэ, произведение купхэр сэмэркъэушхок1э ушъагъэх, адрэ-хэм - сэмэркъэухэм хэк1эу лакъыр-дым нэсэу щхы макъэр къахэ1ук1ы, ящэнэхэрэм - гурышэ-гупшысэ шъабэм, ц1ыфыгу къаргъом яолъэ мак1э ащызэхэош1э» [7: 283].
Тхылъхэу рассказхэр зыдэт-хэм - «Зэгъогогъухэр» (1956), «Нэ-фын» (1958) «Гъэтхэ пчыхьэхэр» (1962) - 1эшъынэм итхэк1э-ш1ык1э, истиль дэгъоу къахэщыгъ: лири-ческэ гуфэбэныгъэр, сэмэркъэур, ц1ыфым ыгу ихъык1ырэр, и1эк1оц1 дунай къызэ1ухыгъэныр. Тхак1ом анахьэу ына1э зытыридзэрэри ипо-этикэ инэшэнэ шъхьа1эхэри къэлъ-эгъуагъэх. Пэнэшъу Уцужьыкъо зэритхырэмк1э, «1эшъынэр тэрэз шъыпкъэу щыт фактым, хэгупшы-сыхьагъэу къыхихыгъэ деталым ак1эрык1ызэ, образым шъыпкъагъэ хэлъхьэгъэным фак1о. Ау а охътэ дэ-дэм ащ щегъэзые узэреплъынымк1э шъыпкъагъэ зыхэлъ хъугъэ-ш1агъэхэр зэк1элъык1оу къэгъ-элъэгъогъэнхэр. Щы1эныгъэм иявлениехэм ащыщэу къахи-хырэр нахьыбэрэмк1э гупшысэ
шъхьа1эр къызэ1ухыгъэнымк1э анахь зиш1уагъэ къезыгъэк1ын зылъэк1ыщтыр ары. Мыщ дэ-жьым писателым сюжетыр зэрищык1агъэм тетэу ыпэк1э зэрэлъык1уатэрэр, ащ къы-хэфэрэ хъугъэ-ш1агъэхэм
язэк1элъык1уак1э зэщегъакъо, зэк1э компонентхэр зыфигъэ1оры-ш1эхэрэр персонаж шъхьа1эм ыгу изытет зэрэхъурэр къэгъэлъэгъ-огъэныр ары» [8: 284]. Ц1ыфыр со-циальнэ щы1ак1эм зэрепхыгъэр, ащ реалистическэу уек1ол1эн зэрэфаер щымыгъупшэми, 1эшъынэм анахьэу ына1э зытыригъэтырэр поэти-ческэ амалхэр нахь игъэк1отыгъэу зэригъэфедэнхэр, ишэн
гъэпсык1эк1э къызэрык1оу щымыт героим ипсихологие куоу къыгъ-элъэгъоныр ары. Композицием ылъэныкъок1э зэк1эупк1агъэхэу, тхак1ом игущы1э, ижэбзэ щэрыо афоризмэр къябэк1ы.
Эпическэ сюжет к1эк1ыр зылъэпсэ рассказ ц1ык1ухэр зы-дэт сборникхэу «Зэгъогогъухэр »
(1956), «К1ымафэми шыблэр мао»
(1957), «Нэфын» (1958) зыфи1охэу я 50-рэ илъэсхэм 1эшъынэм къыдигъэк1ыгъэхэм лирическэ про-зэм иамалхэм тхак1ор зэралъыхъ-угъэр, гуфэбэныгъэ къэ1отак1эр ащ зэриушэтыгъэр къахэщы. 1эшъынэм литературэм щиш1ыгъэ иапэрэ лъэ-бэкъухэм къахэщыгъ сэмэркъэур нэшэнэ шъхьа1э зэращыхъугъэр. Щы1эныгъэм мыхъунэу къыхафэ-хэрэр к1энэк1алъэ ыш1ызэ итхыгъэ-хэм къащигъэлъэгъуагъ.
1эшъынэ Хьазрэт ирассказ-хэр щы1эныгъэм къыхэхыгъэ сурэтхэу щытых. Лъэпкъым ишэн-зэхэтык1эхэм, иш1ык1э-
гъэпсык1эхэм, ахэмэ язехьэк1о ц1ыфхэм гупчэр зыщаубытырэ къэ1отэк1э рэхьатыр лъэуж шъхьа1э зыщыхъугъэ произведениех
1эшъынэм ытхыгъэхэр.
Примечания:
1. Щэш1э К. 1эшъынэ Хьазрэт ирассказхэр // Социалистическэ Адыгей. -1980. - Мэлылъфэгъум и 20.
2. Мамий Р. Типология и эстетика адыгейской новеллистики (к вопросу о жанрах малой прозы // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. - Майкоп, 2012. - Вып. 1(96). - С. 53-59.
3. 1эшъынэ Хь. Сищы1эныгъэ икъэбарэу зэ 1ыстыгъок1э къэстхыгъэр // 1эшъынэ Хь. Гуфэбэныгъ. - Мыекъуапэ, 1975. - 248с.
4. 1эшъынэ Хь. Зэгъогогъухэр. - Мыекъуапэ: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1956. - 39с.
5. 1эшъынэ Хь. Нэфын. - Мыекъуапэ: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1958. - 63с.
6. 1эшъынэ Хь. Гъэтхэ пчыхьэхэр. - Мыекъуапэ: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1962. -183с.
7. Шъхьэлэхъо А. Щы1эныгъэр. Литературэр. П1уныгъэр. - Мыекъуапэ: ООО «Качество», 2002. - 423с.
8. Пэнэшъу У. Зы лъапсэ къик1ыгъэх. - Мыекъуапэ: Адыгэ Республикэм ит-хылъ тедзап1, 1995. - Н. 284.
References:
1. Shazzo K. Stories by Khazret Ashinov // Sotsialisticheskaya Adygheya. 1980. March, 20.
2. Mamiy R. Typology and aesthetics of the Adyghe novelistics (genres of small prose) // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts. Maikop, 2012. Iss. 1 (96). P. 53-59.
3. Ashinov Kh. Story of my life, written in one sitting // Ashinov Kh. Sincerity. Maikop, 1975. 248 pp.
4. Ashinov H. Fellow travellers. Maikop: Adyghe Publishing house, 1956. 39 pp.
5. Ashinov H. Light. Maikop: Adyghe Publishing house, 1958. 63 pp.
6. Ashinov H. Spring evenings. Maikop: Adyghe Publishing house, 1962.183 pp.
7. Skhalyakho A. Life. Literature. Education. Maikop: Kachestvo, 2002. 423 pp.
8. Panesh U. Branches of one root. Maikop: Adyghe Publishing house, 1995. 284 pp.
