CC BY
95YДК 342.924
ЭК1МШ1Л1К РЭС1МДЕР ЖЭНЕ ЭК1МШ1Л1К COT ICIH ЖYPГIЗY К^ИДАТТАРЫНЫЦ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Н^ржян Сэулен
Цазацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, конституциялыц, этмшшк зацнама жэне мемлекеттж басцару 6вл1мШц жетекшi гылыми цызметкер1, PhD докторы, Цазацстан Республикасы, Нур-Султан ц.; e-шаИ: пип ^аи1вп@таИт
Tyüíu евздер: процесс; рэс1м; эктшшк процесс; экмшшк рэс1м; эк\мш\л1к ¡с ЖYpгiзy; цагидаттар; басцару процеы.
Аннотация. Мацала Цазацстан Республикасыныц Экмшшк рэсмдж-процестж ко-дексШц жобасында белгтенген цагидаттар мэселест зерттеуге арналган. Цазацстан Республикасыныц Экмшшк рэсмдж-процестж кодексшц дайындалып жатцан жобасы бiздiц мемлекетiмiз ушш жаца цужат болып табылады. Осы жобаныц 2-тарауындагы белгтенген экмшшк рэсмдер жэне экмшшк процесс цагидаттары эктшшк сот шн жур-гiзy кезiндегi мацызды, эp¡ м¡ндетт¡ нормалар болып табылады. Экмшшк рэЫмдж жэне процестж цагидаттарын талдау негтнде мацалада цагидаттар болт кopcет¡лед¡. Олардыц барлыгы эктшшк рэсмдер мен процестердщ мазмунынан туындайды, дэлфек айтсац, бул мемлекеттж басцару процестде атцарушы билж органдарын уйымдастыру мен цызметшц нег¡зг¡ цагидаларынан турады. Цагидаттар мемлекеттж басцаруга интегралдыц элеумет-тж цубылыс реттде нег¡зг¡, oбъективт¡ цажет жэне турацты зацдарды кopcетyi керек, сонымен бipге оны басцарудыц тYpлеp¡нен ажыратуы керек. ЭкмшЫк рэсмдер мен процесс - бул мемлекеттж басцарудыц цуцыцтыц жагы. Тишнше, экмштк рэсмдер мен процесс мемлекеттж басцару цагидаттарына негпделген.
Мемлекеттж басцарудыц цагидаттары мемлекеттж басцарудыц букт ЖYйеc¡н¡ц, оныц жекелеген институттарыныц, басцару аппараттарыныц дурыс жумыс ¡cтеy¡ жэне мт-деттеpд¡ cэттi шешудщ негт болып табылады. Цагидаттардыц экмшшк рэсм жэне экмшшк сот процесте орындалмауы немесе тишнше орындалмай бузылуы шешмдфдщ, ic-эрекеттер мен сот акттершц зацсыз деп танылуына неги болады.
Мацалада «экмшшк процесс» жэне «басцару процеЫ»; «экмшшк процесс» жэне «экмштк oндipic»; «процесс» жэне «рэЫм» сияцты зац терминдерте талдау жасалган, олардыц ара жтн ажыратуга аса мэн бершген. Осы тустагы эpтYpл¡ галымдардыц дау дамай пiкipлеpi зерттелт 6¡p арнага келтщлген. Сонымен цатар, автордыц осы мэселеге байланысты оз пiкipлеpi мен тужырымдары жасалган.
ОСОБЕННОСТИ ПРИНЦИПОВ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР И АДМИНИСТРАТИВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА
Саулен Нуржан
Ведущий научный сотрудник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, доктор PhD, Республика Казахстан, г. Нур-Султан; e-таИ: nuri_saulen@mail.ru
Ключевые слова: процесс; процедура; административный процесс; административная процедура; административное производство; принципы; процесс управления.
Аннотация. Статья посвящена изучению вопроса принципов, установленных в проекте административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан. Проект административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан является новым документом для нашего государства. Ycтaнoвленные в главе 2 настоящего проекта административные процедуры и принципы административного процесса являются важными и обязательными нормами в ходе административного судопроизводства.
О принципах административных процедур и процессов ученые в сфере административного права имеют разные взгляды. Все они вытекают из содержания административных процедур и процессов, в частности, из основных принципов организации и функционирования органов исполнительной власти в процессе государственного управления. Принципы как ин-
тегральное социальное явление к государственному управлению должны отражать основные, объективно необходимые и стабильные законы, а также отличать его от других видов управления. Административные процедуры и процесс-это правовая сторона государственного управления. Соответственно, административные процедуры и процесс основаны на принципах государственного управления.
Принципы государственного управления являются основой правильного функционирования всей системы государственного управления, ее отдельных институтов, аппаратов управления и успешного решения задач. Неисполнение или ненадлежащее исполнение принципов в административном процедурном и административном судебном процессе служит основанием для признания решения, действий и судебных актов незаконными. Неисполнение или ненадлежащее исполнение указанных принципов в административном процедурном и административном судопроизводстве служит основанием для признания решения, действий и судебных актов незаконными.
В статье проведен анализ таких юридических терминов, как «административный процесс» и «процесс управления»; «административный процесс» и «административное производство»; «процесс» и «процедура», особое внимание уделено их разграничению. Противоречивые мнения различных ученых в этом контексте были исследованы и приведены к единому контексту. Помимо этого, представлено авторское мнение по теме исследования.
PECULIARITIES OF PRINCIPLES OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES AND ADMINISTRATIVE LEGAL PROCEEDINGS
Saulen Nurzhan
Leading researcher of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration of Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, doctor of PhD, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan; e-mail: nuri_saulen@mail.ru
Keywords: process; procedure; administrative process; administrative procedure; administrative proceedings; principles; management process.
Abstract. TThe article is devoted to the study ofthe principles established in the draft administrative procedural code of the Republic of Kazakhstan. The draft administrative procedural code of the Republic of Kazakhstan is a new document for our state. The administrative procedures andprinciples of the administrative process set out in Chapter 2 of this draft are important and mandatory rules in the course of administrative proceedings.
Scientists in the field of administrative law have different views on the principles of administrative procedures and processes. All of them follow from the content of administrative procedures and processes, in particular, from the basic principles of the organization and functioning of Executive authorities in the process of public administration. Principles as an integral social phenomenon to public administration should reflect the basic, objectively necessary and stable laws, as well as distinguish it from other types of management. Administrative procedures and processes are the legal side ofpublic administration. Accordingly, administrative procedures and processes are based on the principles of public administration.
The principles of public administration are the basis for the proper functioning of the entire system of public administration, its individual institutions, management apparatus, and the successful solution of problems. Failure to execute or improper execution of the principles in administrative procedural and administrative court proceedings is the basis for recognizing the decision, actions and judicial acts as illegal. Failure to perform or improper performance of these principles in administrative procedural and administrative proceedings is the basis for recognizing decisions, actions and judicial acts as illegal.
The article analyzes such legal terms as» administrative process «and» management process»;» administrative process «and» administrative proceedings»;» process «and» procedure». special attention is paid to their differentiation. Conflicting opinions of various scientists in this context were investigated and brought to a common context. In addition, the author's opinion on the research topic is presented.
^азакстанда эюмшшк сот ícíh жYp-пзудщ калыптасуыныц басты HYKTeci ретш-де ^азакстан Республикасыныц Т^цгыш Пpезидентi - Елбасы Н.Э. Назарбаев-тыц Жарлыгымен бектлген ^азакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к¥кыктык саясат т^жырымдамасы (б^дан api - Т^жырымдама) кабылданды, онда К^азакстанда эюмшшк сот iciн жYpгiзy, кылмыстык жэне азаматтык сот iciн жYpгiзyмен катар сот терелЫн жYзеге асырудыц толык к¥кыктык нысаны болуы тиic екендН анык кеpcетiлген1.
Т^жырымдамада койылган мшдет-терге CYЙене отырып, К^азакстанда 2019 жылгы 5 маусымда ^азакстан Республикасы Пapлaментi Мэжшсшщ сайтында жэне «Эдшет» акпараттык-к¥кыктык жYЙеciнде жарияланган ^азакстан Республикасыныц Эюмшшк pэciмдiк-пpoцеcтiк кoдекciнiц (б^дан эрьЭРПК) жобасы эзipлендi2, оган сэйкес ^азакстан Республикасыныц Азамат-тык пpoцеcтiк кодексшен 2-белiмнiц 3-белiм-шеciнде (27-30-тараулар) кезделген, жари-я-к^кыктык катынастардан туындайтын ерекше талап кою iciн арнайы нормативтк к^кыктык aктiге - К^азакстан Республикасыныц Эюмшшк pэciмдiк-пpoцеcтiк кoдекciне беру болып табылады3.
^азакстан Республикасыныц Президент ^асым-Жомарт Кемел^лы Токаевтыц 2019 жылгы 2 кыр^йектеп ^азакстан халкына Жолдауында билiк органдарыныц шешiм-деpi мен ю - эpекеттеpiне шагымданган кезде кепшшк-к^кыктык дауларда азамат-тар кебшесе тец жагдайда екенiн атап етть Олардыц мYмкiндiктеpi мемлекеттiк аппарат ресурстарымен елшенбейдi. Сондыктан да осы айырмашылыкты темендететiн даулар-ды шешyдiц ерекше тетН pетiнде экiмшiлiк эдiлет енпзу кажет. Алдагы уакытта даулар-ды шешу кезiнде сот косымша дэлелде-мелеpдi жинауга бастамашылык жасауга к^кылы болады, оларды жинау Yшiн жауап-кеpшiлiк азаматка немесе бизнеске емес, мем-лекеттiк органга жYктеледi. Зацныц барлык карама-кайшылыктары мен тYciнiкciздiгi азаматтардыц пайдасына тYciндipiлyi тиic [1].
Эрине, м^ныц бэpi когамда ЭРПК-ны ка-былдау женiндегi езектi кaжеттiлiктеpдi бш-дipедi, оныц жобасы кaзipгi уакытта ^азакстан Республикасы Пapлaментi Мэжiлiciнде карау
жэне талкылау сатысында т^р.
^азакстан Республикасыныц ЭРПК-нщ жобасында экiмшiлiк рэЫмдер мен экiмшiлiк пpoцеcтiц кагидаттары керсетшген.
Белгiленген максаттары т^ргысынан оларды шартты тYpде жалпы, эюмшшк-pэciмдiк жэне процессуалдык кагидаттарга белуге болады.
«Процесс» ^гымына cYЙене отырып (лат. Processш-жылжытy) [2], бiз кейбip тYпкiлiктi (калаулы) нэтижеге кол жеткiзy максатында жасалатын езара байланысты к¥былыстар-дыц кезектесуш кеpcететiн ете кYpделi механизммен, кеп кырлы к¥былыспен ай-налысатын ю бар екенiн тYciнемiз.
Процеске к¥кыктык категория pетiнде жYгiнcек, сот процес - б^л кYpделi к¥кыктык к^былыс, зацныц ic жYpгiзy нормаларымен реттелетш эрекеттер жиынтыгы pетiнде гана карастыруга болмайды. Эюмшшк процесс теориясы отандык зац гылымында жалпыга бipдей танылган, мазм^ны нык орныккан жэне ю жYзiнде талапка сай жалпы теориялык бiлiм саласы тYpiнде калыптаскан жок.
Зац эдебиеттеpiнде сот пpoцеciн аныктауда эpтYpлi ^станымдар бар.
Сот процесшщ аясы тар, карапайым тYciндipмеci оган «сотта немесе экiмшiлiк органдарда, сот юш жYpгiзyде, сот ютерш-де icтеpдi карау тэpтiбi» pетiнде карастыра-ды [3, 309 б.]. Ол сонымен бipге «белгiлi 6íp логикалык pеттiлiкпен cyбъектiлеp жасаган к^кыктардыц жиынтыгы ретшде талданады. ^огамдык катынастарды нормативтж реттеу-ге немесе накты емip жагдайынан туындайтын к¥кыктык катынастарды процессуалдык нормаларга реттеу болып табылады [4, 18 б.].
Зац гылымында эюмшшк процестщ ара жiгi элi аныкталган емес. Мемлекеттiк баскарудыц к¥кыктык кдаамдас белiгi ретш-де жогарыда аталган экiмшiлiк к¥кыктыц т^жырымдамасына CYЙене отырып, экiмшiлiк процесс мемлекеттiк баскаруды жYзеге асыруды процедуралык реттеу болуы керек деген т^жырымды алга тартады. Б^л ^ста-нымды экiмшiлiк процестщ кец :рымы ретш-де тYciндipyге болады. В.Д. Сорокин езiнiц «Административно-процессуальное право» атты монографиясында экiмшiлiк процесс мемлекеттк баскару саласындагы жеке ю-теpдi шешу тэpтiбiмен, мемлекеттiк орган-дардыц ез екiлеттiктеpiн жYзеге асырумен,
1 «Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга deúrnai кезецге арналган цщыцтыц саясат тужырымдамасы туралы» Казахстан Республикасы ПрезидентШц 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858Жарлыгы // (Электрондыц ресурс) http://adilet.zan.kz (втШш берген кYнi 05.11.2019).
2 Казахстан Республикасыныц Эшмшшк рэс1мдж-процестж кодексМц жобасы»//(Электрондыц ресурс) http://www.parlam.kz/mazhilis/download/15020(втiнiш берген кYнi 05.11.2019).
3 «Казахстан Республикасыныц Эюмшшк рэЫмдж-процестж кодексшц жобасы туралы» Казахстан Республикасы Ттметтщ 2019 жылгы 30 мамырдагы № 348 цаулысы // (Электрондыц ресурс) http://adilet.zan.kz (втшш берген кYнi 05.11.2019).
сэйкесшше, олардыц ц^зыретше KipeTiH кез келген екшеттктердщ шешiмiмен байла-нысты болуы керек екенш атап кеpcетедi [5, 128-135 б.]. Б^л :рым «басцару концепциясы» деп аталады.
Осы кезцарасты ескере отырып, эюмшшк ц^цыц саласыныц галымдары «эюмшшк процесс» жэне «басцару процесс ^ымдарын ажырату цажет екендiгiне цатысты т^жырым жасайды. Б.Н. Габричидзе эюмшшк про-цеcтi басцарушылыц жэне тiкелей экiмшiлiк (азаматтыц, цылмыстыц, арбитражга ^цсас, бipaц зацга цатысты даудыц езiндiк ерек-шелiктеpiн жэне оны царау тэpтiбiн ескере отырып) ретшде екi салага белу цажетлгш алга тартады [6, 269 б.].
«Басцару процесс ^ымын эюмшшк-ц^цыцтыц нормалармен pеттелетiн басцару органдарыныц езше жYктелген функциялар-ды жYзеге асыру бойынша басцару аясын-да гана емес, сонымен цатар сыртцы ортага багытталган жэне ц^цыцтыц салдарга экеп соцтыратын цызметi деп тYciнy керек. Ягни, б^л басцарушылыц шешiмдеpдi дайындау жэне жариялау жэне басца эюмшшк эре-кеттеpдi жасау цызметi. Эюмшшк про-цеccтi экiмшiлiк мэжбYpлеy шараларын цолдану кезiндегi экiмшiлiк сот терелЫ цы-зметi, сондай-ац бip-бipiне ресми багынбай-тын эюмшшк-црцыцтыц цатынастардыц тараптары арасында туындайтын даулар-ды шешу pетiнде тYciнy керек. М^ндай ^гым цылмыстыц жэне азаматтыц процесс т^жырымдамаларымен ^цсастыц негiзiнде жетiлдipiлген, олар процесс даудыц пайда болуыныц салдары деген тезиске непздел-ген, ал процесс - б^л ц^цыцтыц нормалар-ды б^затын адамдарга цатысты ыцпал ету шараларын цолдануды цамтиды. Б^л т^жырымдама гылыми эдебиеттерге «юрис-дикциялыц т^жырымдама» деген атпен енген.
Эюмшшк пpoцеcтiц тар жэне кец тYciнi-гiн ескере отырып, жан-жацты царастыру керек деген пiкip жалпыга ортац. Б^л ^станым-ныц жацтаушысы - P.P. Дархамбаев эюмшшк процесс ^гымын цылмыстыц процесс жэне экiмшiлiк процесс ^ымдарымен салыстыра отырып, тар магынада царастыруга болатын-дыгын алга тартады. Б^л т^жырымдама-ны тар тYciндipy ортац терминологияны цалыптастырады, байланысты категориялар-ды 6îp «децгейге» ц^рады, демек, зацды тYciнy-ге кемектеседь «Эюмшшк процесс» :рымын кещнен тYciндipy экiмшiлiк цр;ыц гылымына белжш 6îp гылыми ереже орнатады, барлыц экiмшiлiк ic жYpгiзyге бipт¥тac кезцараспен царауга кемектеcедi жэне б^л ез кезегшде экiмшiлiк процесс теориясыныц да, эюмшшк ц^цыц теориясыныц одан эpi дамуына ыцпал
етедi» [7, 53 б.].
Б^л теорияны дамыта отырып, эюмшшк
ц^цыц саласында экiмшiлiк процесс туын-дайтын жагдайлардыц белгiлеpiн керсетуге тырысады, атап айтцанда, олар процессуал-дыц нысан азаматтардыц экiмшiлiк дауларын (шагымдарын) шешкен кезде гана цолда-нылатындыгын кеpcетедi, ал экiмшiлiк ic жYpгiзyдiц езiндiк мацсаттары, мiндеттеpi, пpинциптеpi, процестщ кезецдеpi жэне цатысушылардыц басца да процедуралыц мэpтебеciн цамтиды. Б^л экiмшiлiк пpoцеcтi мемлекеттiк органдардыц басцару прак-тикасында цолданылатын басцару рэЫмдерь нен ажыратады.
Эюмшшк процесс барысында шешiлетiн жеке ютердщ эpтYpлiлiгi мен еpекшелiгi оныц кYpделi iшкi ц^рылымын аныцтайды. Оны сот юш жYpгiзyден еpекшелейтiн нэрсе, онда царастырылган ц^цыц б^зушылыцтардыц тYpлеpiне царай зацсыз эрекет жасау ретшде сипаттауга болады.
Эюмшшк ц^цыц теориясында кеп-теген жылдар бойы «эюмшшк процесс» жэне «экiмшiлiк ендipic» деген ею ^тым-ныц арацатынасына талдау жасалды. Зац шыгарушы б^л мэселеге нацты царайды. Ягни, зац шыгарушы Yшiн б^л мэселе про-цестщ кдаылымдыц кдаамдас белiгi болып табылады, сэйкесшше процедура мен процесс 6îp мацсатца бipiктipiлген жYЙе, ендipicтеp жиынтыгы болып табылады.
Теория жYзiнде б^л мэселе б^лыцгыр. «процесс» жэне «pэciм» ^ымдарыныц ц^цыцтыц сипатына цатысты дау бар. Екшш^
- б^л зацмен, немесе этикетпен, эдет-г^рып-пен жэне т.б. нацты белгшенген pэciмдi бш-дipедi, бipaц кез-келген ic-эpекеттеp цатац белгшенген рэЫмдер жYЙеci, мысалы, хат-тама толтыру тэpтiбi немесе жеке немесе зацды т^лгалардыц етМштерш тipкеy тэpтiбi жэне т.б. реттеледь
Осы мэселеге цатысты мен В.Д. Сорокин-нiц кезцарасы ете ц^нды. В.Д.Сорокин
- экiмшiлiк процесс теориясыныц непзш цалаушылардыц 6îpî. «Мэселе, мысалы, ли-цензияланган сот ici мен шагымдарды царау-дыц айырмашылыгы гылыми жэне прак-тикалыц магынада цандай? Бipiншici, кейбip авторлардыц пiкipiнше, б^л pэciм, ал екiншici
- процесс, ейткеш шагым эрцашан дау болып табылады. Бipaц даулы жагдайлар лицензи-ялыц жэне басца да сот процестершде жоцца шыгарыла ма?
Эюмшшк процесс саласындагы гылыми зеpттеyлеpдiц саныныц артуы, шынын айтцанда, ^зац жылдар бойгы тыныштыцтан кей-ш, цaзipгi жагдайда Yлкен мацызга ие болды. Ерте ме, кеш пе, тэжipибеде, нацты айтцанда, зацнаманы pеттейтiн, зацды т^лгалардыц ic-эpекетiн сот терелЫнщ тиicтi салаларын-дагыдай мемлекеттж басцаруда мацызды болып табылатын зацды нэтижеге цол жет-
икесшше, олардыц ц^зыретше кipетiн кез лген екiлеттiктеpдiц шешiмiмен байла-юты болуы керек екенш атап кеpcетедi [5, 8-135 б.]. Б^л ^гым «басцару концепциясы» п аталады.
Осы кезцарасты ескере отырып, экiмшiлiк цыц саласыныц галымдары «эюмшшк про-сс» жэне «басцару пpoцеci» ^ымдарын ырату цажет екендiгiне цатысты т^жырым юайды. Б.Н. Габричидзе экiмшiлiк прост басцарушылыц жэне тiкелей экiмшiлiк ^аматтыц, цылмыстыц, арбитражга ^цсас, зац зацга цатысты даудыц езшдк ерек-шктерш жэне оны царау тэpтiбiн ескере ырып) pетiнде екi салага белу цажетлгш Fa тартады [6, 269 б.].
«Басцару процесс ^ымын эюмшшк-цыцтыц нормалармен pеттелетiн басцару гандарыныц езiне жYктелген функциялар-I жYзеге асыру бойынша басцару аясын-
Fara емес, сонымен цатар сыртцы opтaFa FыттaлFaн жэне ц^цыцтыц caлдapFa экеп цтыратын цызметi деп тYciнy керек. ЯFни, л басцарушылыц шешiмдеpдi дайындау >не жариялау жэне басца эюмшшк эре-гтеpдi жасау цызметi. Эюмшшк про-ccтi экiмшiлiк мэжбYpлеy шараларын лдану кезшдеп экiмшiлiк сот терелЫ цы-етi, сондай-ац бip-бipiне ресми бaFынбaй-[н эюмшшк-црцыцтыц цатынастардыц раптары арасында туындайтын даулар-г шешу ретшде тYciнy керек. М^ндай ым цылмыстыц жэне азаматтыц процесс жырымдамаларымен ^цсастыц негiзiнде ;тшдipшген, олар процесс даудыц пайда луыныц салдары деген тезиске непздел-н, ал процесс - б^л ц^цыцтыц нормалар-I б^затын aдaмдapFa цатысты ыцпал у шараларын цолдануды цамтиды. Б^л жырымдама Fылыми эдебиеттерге «юрис-кциялыц т^жырымдама» деген атпен енген.
Эюмшшк пpoцеcтiц тар жэне кец тYciнi-I ескере отырып, жан-жацты царастыру рек деген пЫр жaлпыFa ортац. Б^л ^станым-щ жацтаушысы - P.P. Дархамбаев эюмшшк оцесс :рымын цылмыстыц процесс жэне iмшiлiк процесс :рымдарымен салыстыра ырып, тар мaFынaдa цapacтыpyFa болатын-[Fын aлFa тартады. Б^л т^жырымдама-I тар тYciндipy ортац терминологияны лыптастырады, байланысты категориялар-г 6îp «децгейге» ц^рады, демек, зацды тYciнy-кемектеседь «Экiмшiлiк процесс» YFымын цiнен тYciндipy экiмшiлiк ц^цыц Fылымынa лiгiлi 6îp Fылыми ереже орнатады, барлыц 1мшшк ic жYpгiзyге бipтYтac кезцараспен payFa кемектеcедi жэне б^л ез кезегшде 1мшшк процесс теориясыныц да, эюмшшк цыц теориясыныц одан эpi дамуына ыцпал
едЬ> [7, 53 б.].
Б^л теорияны дамыта отырып, эюмшшк
юзуге багытталган ic-эрекет болуы керек» [8, 556 б.].
«^агидат» TYciHiri (латын тшнен. Principium - бастама, Heri3), непзп ^ста-нымдарды, ipгелi кpитеpийлеpдi, жетекшi идеяны, мшез-к¥лыктыц Heri3ri еpежелеpiн бiлдipедi. «Мемлекеттiк бacкapyFa катысты пpинцип непзп концепцияны кдаайды, ейт-кенi б^л бYкiл бacкapy жYЙеciнiц негiзi болып табылады [9, 34 б.].
«Эюмшшк pэciмдеp мен пpoцеcтеpдiц кaFидaттapы» :рымына катысты кезкapacты екi тYpFыдaн Kapay кеpек, атап айтканда:
Бipiншiден, эюмшшк pэtiмдеp мен npo-цесс - б^л мемлекеттiк бacкapyдыц к¥кыктык жaFы. Тиiciнше, эюмшшк pэciмдеp мен npo-цесс мемлекеттiк бacкapy кaFидaттapынa не-гiзделген.
Мемлекеттiк бacкapyдыц кaFидaттapы мемлекеттш бacкapyдыц бYкiл жYЙеciнiц, оныц жекелеген инcтитyттapыньщ, бacкapy aппapaттapыныц д^ыс ж^мыс icтеyi жэне мiндеттеpдi cэттi шешудщ негiзi болып табылады.
Ipгелi кaFидaттap мемлекеттiк бacкapy жYЙеciнiц мацызды кacиеттеpi мен iшкi y^ леciмдiлiгiн кеpcетyi кеpек жэне cэйкеciнше шешyшi pел aткapyы кеpек. Негiзгi кaFидaт-тap pетiнде oлap мемлекеттiк бacкapy пpo-цесшщ бapлык кaтыcyшылapыныц д^ыс мшез-к^лкына бaFдapлaнFaн жэне тиiciнше кажетт к¥кыктык нopмaлapмен камтамасыз етiлген. Тек осы жaFдaйдa oлap зацды кYшi бap.
Екiншi жaFынaн, нopмaтивтiк кръктык aктiлеpдi эзipлеy жэне кaбылдay кезшде зац шыFapyшы мемлекеттiк бacкapyдыц кaзipгi кaFидaттapын басшылыкка алуы кеpек. Эйт-песе, кaбылдaнFaн акт кoлдaныcтaFы жYЙенi «К¥латады», оныц нopмaлapы кoлдaныcтaFы зaцнaмaFa сэйкес келе алмайды немесе OFaн тiкелей кайшы келедi. ^aFидaлapды конститу-циялык, экiмшiлiк жэне баска да к¥кык caлaлapыныц нopмaлapындa бекiтyдiц opын-дылыFын атап етуге болады, б^л oлapдыц caктaлyы мен пpaктикaлык юке acыpылyын камтамасыз етyi кеpек.
Сонымен кaтap, кaFидaттap мемлекеттiк бacкapyFa инте^алдык элеyметтiк к¥былыс pетiнде тэн непзп, объективт кажет жэне тракты зaцдapды кеpcетyi кеpек, сонымен бipге оны баска бacкapyдыц тYpлеpiнен aжыpaтyы кеpек.
Мемлекеттiк бacкapy кaFидaттapы жYЙ-есшде елдiц негiзгi зацында бекiтiлген ^f^ дaттap мацызды болып табылады. Конститу-циялык кaFидaттap мемлекеттiк бacкapyдыц саяси жэне элеуметтж мэнiн аныктайды. Б^л тYpFыдa Faлым С.К. Амандыковамен ете opынды т¥жыpым жасалады. Ол «^aзip-ri казакстандык конституционализм ^f^ дaттapыныц бipлiгi болмаса, жaлпыFa бipдей
к^кыктык к¥ндылыктap тypaлы сез болуы мYмкiн емес, oлap бiздiц кoFaмымыздыц эл-аукатыныц кепiлi болуы кеpек, сонымен бipге ^азакстан мемлекеттiлiгiнiц YДемелi жэне opныкты дамуыныц бaFыттayшыcы болуы кеpек» деген ойды aлFa тapтaды [10, 8 б.].
Екшшщен, экiмшiлiк пpoцеcc - б^л ic жYpгiзy ic-эpекетiнiц бip тYpi, cэйкеciнше пpoцеcтiц бapлык тYpлеpiне - кылмыстык, экiмшiлiк, азаматтык, конституциялык жэне т.б. тэн pэciмдiк пpинциптеpге каFидаттарFа негiзделyi кеpек.
Эюмшшк пpoцеcтiц негiзгi кaFидaт-тapын кapacтыpy жэне белектеу кезшде oлapдыц еpекшелiгiн еcкеpy кажет. Атап айтканда, эюмшшк пpoцеcc - б^л yэкiлеттi мем-лекеттiк opгaндapдыц бacкapy кызметiн жYзе-ге acыpyдaFы дэйектi эpекетi. ЯFни, экiмшiлiк кaFидaттapды icке acыpaтын мемлекеттж op-гaндap мемлекеттiц (бacкapy субъектю^ жэне KOFaмныц мYДделеpiн кopFayмен бipге эpтYpлi жеке icтеpдi кapacтыpaды, oлapдыц бip жaFы мемлекет болып табылады, ал екiншi жaFы кез келген жеке немесе зацды r^Fa ^a^apy объ-ектici) бола алады жэне сонымен бipге зацды тецдiк сакталуы жэне екi тapaптыц мYДделеpi KOpFaлyы кеpек. Б^л шешiм кабылдаудыц объективтшгш камтамасыз етуге apнaлFaн pэciмдiк кaFидaттap. Б^л ете киын, ейткенi мемлекет фyнкциялapын тiкелей opындayшы бола отыфып, мемлекет мYДделеpiн кopFay кезiнде мемлекеттж кызметшi немесе судья aзaмaттapдыц к¥Kыктapы мен зацды мYДде-леpiн мемлекет мYДделеpiнен apтыкшылык кaFидaтын caктayFa мшдетть
К^кык б^зушылык тypaлы icтеpдi ^pay кезiнде тapaптapдыц фaктici мен кшэсш аныктау оны автоматты тYpде за^а сэйкес жayaпкеpшiлiкке тapтyFa мYмкiндiк беpедi. Алайда, мемлекет пен жеке адамныц мYДде-леpi бip-бipiне кapaмa-кaйшылык тyFызaтын жaFдaйлapды кapay кезiнде жaFдaй кYpделе-не тYcедi. Б^л жaFдaйдa icтеp кебiнеcе сотта шешiледi. Бipaк эюмшшк тэpтiп бipшaмa кец тapaлFaн жэне OFaн кaктыFыc жaFдaйындa тapaптap кебipек жYгiнедi. Yлкен белiгi rip-кеудщ, нopмaтивтiк aктiлеpдiц немесе баска cипaттaFы экiмшiлiк icтеpден т¥paды, м^нда oлapдыц кaтыcyшылapы мYДделеpiн ^pFay-ды жэне тYпкiлiктi нэтиженiц д^ыхс^^ы^ оныц пайдалылы^ын камтамасыз ететiн непз-гi кaFидaттapды сактау кажет.
Экiмшiлiк-пpoцеccyaлдык кaFидaттapFa кайта opaлa oтыpып, oлapдыц баска пpoцеc-теpдегiдей - азаматтык, кылмыстык ю^е-кеттегiдей бoлaтындыFын атап ету кеpек. Бipaк тaFы да, экiмшiлiк пpoцеcтiц еpекшелi-гi оныц элеyметтiк кaтынacтapдыц неF¥pлым кец аукымын кaмтитындыFындa, ендipicтiц неFYpлым кYpделi кдаылымына ие бoлFaн-дыFындa жэне, cэйкеciнше, кебiнеcе, мысалы,
царжы, валюта, салыц, кеден сияцты ц^цыцтыц нормалардыц барлыц жиынтыFымен ретте-летшдЫнде екендiгiн ескерген жен.
Белгiлi 6îp эюмшшж-цръцтыц pэciмдеpдi жYзеге асырудыц негiздеpi мен тэpтiбiн рет-тейтiн непзп нopмaтивтiк ц^цыцтыц aктiлеp езiне Farn тэн цaFидaлapды бекiтедi. Сонымен, ^азацстан Pеcпyбликacыныц экiмшiлiк ц^цыц б^зушылыц туралы кoдекci экiмшiлiк ic жYp-пзудщ осы тYpiнiц сипатын ескере отырып, зацсыз эрекеттерге негiзделген icтеpдi царау-дыц сот жэне соттан тыс pэciмдеpiн ескере отырып, сэл езгеше цaFидaлapды аныцтайды. Атап айтцанда: зацдылыц цaFидaты; зац мен сот aлдындaFы тецдiк; кiнэciздiк презумп-циясы; кшэ цaFидaты; экiмшiлiк жауапца тapтyFa жол бермеу; гуманизм цaFидaты; жеке бастыц т^астыи!; жеке адамныц ар-намысы мен цaдip-цacиетiн ц^рметтеу; ц^пиялылыц; мYлiктiц цол срылмауы; соттыц (судьяныц) жэне эюмшшж ц^цыц б^зушылыц туралы icтеpдi ^payFa yэкiлеттi органныц (лауазым-ды адамныц) тэуелЫздН; кyэлiк беру мш-детшен босату; бiлiктi зац кемегiне ц^цыцты цамтамасыз ету; экiмшiлiк ц^цыц б^зушылыц туралы icтеpдiц жapиялылыFы; ендipic кезшде цayiпciздiктi цамтамасыз ету; процессуалдыц шешiмдеpге шaFымдaнy жэне процессуалдыц эрекеттерге шaFым жасау еpкiндiгi; адамныц ц^цыцтарын, бостандыцтары мен зацды MYД-делеpiн сот арцылы цopFay болып табылады4.
Эюмшшж pэciмдеp мен пpoцеcтеpдiц цaFидaттapы туралы эюмшшж ц^цыц саласы Faлымдapыныц эpтYpлi кезцарастары бар. Олардыц бapлыFы эюмшшж pэciмдеp мен пpoцеcтеpдiц мазм^нынан туындайды, дэлipек айтсац, б^л мемлекеттiк басцару процесшде атцарушы билiк органдарын ^йымдастыру мен цызметiнiц негiзгi цaFидaлapынaн тирады.
Сонымен, цaзipгi кезде мемлекеттiк басцару мемлекеттж органдардыц цызметь не цoFaмдыц бацылауды кYшейтy бaFытын-да, со^ы есеп беру сияцты шаралар арцылы царцынды дамуда. Осы мацсатта мемлекеттж басцарудыц ашыцтьташ цамтамасыз ету саясаты жYзеге асырылуда.
Мемлекеттiк органдардыц эюмшшж pэciмдiк жэне процесс цызметшщ бipыцFaй жYЙеciн ц^ру ете циын. Б^л цайтадан экiмшiлiк pэciмдiк жэне процесс цызметше байланысты
цoFaмдыц цатынастардыц кец ауцымына бай-ланысты.
Алайда, 6îp саланы жYЙелеy билiк Yшiн Yлкен мiндет. Б^л азаматтардыц жэне цoFaм-ныц ц^цыцтары, бостандыцтары мен зацды мYДделеpiн цopFay жэне цамтамасыз ету мацсатында мемлекеттiк басцару процесшде тyындaFaн жеке icтеpдi oбъективтi жэне жан-жацты царастыруыныц арцасында мYмкiн болады.
Б^л бapшaFa белгiлi бюрократияныц эм-бебап цaFидaттapы, нацты айтцанда: иерар-хиялыц цaFидa бойынша icтеpдi цатац ^й-ымдастыруы; эpбip цызметкеpдiц жoFapы лауазымды тYЛFaFa бaFынyы жэне езшщ эpекетi Yшiн де, цол acтындaFылapыныц эре-кеттеpi Yшiн де жауап беруц барлыц цызмет-кеpлеpдiц цызмет олардыц екiлеттiктеpiнiц келемiн аныцтайтын ц^цыцтыц талаптар жYЙеciмен pеттеледi [11]. Б^л М. Веpбеpдiц буржуазиялыц Германияныц мемлекеттж цызмет жYЙеciнде цалыптасцан классикалыц цaFидaлapын цамтитын, мемлекеттiк аппарат цызметiнiц негiзi болып табылады.
Айта кету керек, бiз тaлдaFaн экiмшiлiк процесс цызметшщ цaFидaттapы олардыц езара тытыз бaйлaныcтылыFымен жэне К^азацстан-ныц экiмшiлiк реформасыныц цaзipгi кезещн-дегi бipыцFaй бaFыттapмен тYciндipiлетiн ке-шендi тYpде царастырылуы керек ц^былыс. Осылайша, эюмшшж реформаныц мацызды элементi басцару жэне басцару рэЫмдершщ сапасын, тиiмдiлiгi мен ашыцты^ын арттыру болуы керек. Со^ы жылдары республикада еткiзiлген ^йымдастырушылыц жэне рет-теyшi ic-шapaлap aлFa цoйылFaн мацсаттар-ды шешуге бaFыттaлFaн. Мемлекеттж цызмет жYЙеciн реформалау жYpгiзiлдi жэне дамуын жaлFacтыpyдa, сыбайлас жемцорлыцца царсы жYЙелi ж^мыс жYpгiзiлyде, мемлекеттiк басцару аппараты жетiлдipiлyде, Yкiмет-тiц шешiмдеpiне байыпты ведомстволыц жэне цoFaмдыц бацылау жYpгiзiлyде. М^-ныц бэpi мемлекеттж органдардыц (лауазымды т¥ЛFaлapдыц) ^нделжт цызметiнде, яFни экiмшiлiк-пpoцеcтiк цызметiнде не-гiз болатын, жoFapыдa aтaлFaн жэне Fылы-ми-зерттеу ж^мыстарына apнaлFaн мемлекеттж басцарудыц aтaлFaн жэне талдашан цaFидaлapынa негiзделедi.
ржы, валюта, салыц, кеден сияцты ц^цыцтыц рмалардыц барлыц жиынты^ымен ретте-гiндiгiнде екендiгiн ескерген жен.
Белгш 6îp эюмшшж-цръцтыц pэciмдеpдi ^зеге асырудыц негiздеpi мен тэртбш рет-йтш негiзгi нopмaтивтiк ц^цыцтыц aктiлеp ше Faнa тэн цaFидaлapды бекiтедi. Сонымен, 1зацстан Pеcпyбликacыныц эюмшшж ц^цыц зушылыц туралы кoдекci эюмшшж ic жYp-;yдiц осы тYpiнiц сипатын ескере отырып, цсыз эрекеттерге непзделген icтеpдi царау-гц сот жэне соттан тыс pэciмдеpiн ескере ырып, сэл езгеше цaFидaлapды аныцтайды. ап айтцанда: зацдылыц цaFидaты; зац мен т aлдындaFы тецдiк; кшэЫздж презумп-ясы; кiнэ цaFидaты; эюмшшж жауапца pтyFa жол бермеу; гуманизм цaFидaты; жеке стыц т^астыи!; жеке адамныц ар-намысы н цaдip-цacиетiн ц^рметтеу; ц^пиялылыц; лжтщ цол срылмауы; соттыц (судьяныц) >не экiмшiлiк ц^цыц б^зушылыц туралы еpдi цapayFa yэкiлеттi органныц (лауазым-I адамныц) тэyелciздiгi; куэлж беру мш-гiнен босату; бшкл зац кемегiне ц^цыцты мтамасыз ету; эюмшшж ц^цыц б^зушылыц ралы ютердщ жapиялылыFы; ендipic кезiнде ушЫзджт цамтамасыз ету; процессуалдыц ^мдерге шaFымдaнy жэне процессуалдыц екеттерге шaFым жасау ерюндЫ; адамныц цыцтарын, бостандыцтары мен зацды MYД-леpiн сот арцылы ^pFay болып табылады4.
Эюмшшж pэciмдеp мен процестердщ гидаттары туралы экiмшiлiк ц^цыц саласы лымдарыныц эpтYpлi кезцарастары бар. гардыц бapлыFы экiмшiлiк pэciмдеp мен оцестердщ мазм^нынан туындайды, дэлipек тсац, б^л мемлекеттiк басцару пpoцеciнде царушы билiк органдарын ^йымдастыру н цызметшщ непзп цaFидaлapынaн тирады.
Сонымен, цaзipгi кезде мемлекеттiк сцару мемлекеттiк органдардыц цызметь
цoFaмдыц бацылауды кYшейтy бaFытын-, coцFы есеп беру сияцты шаралар арцылы рцынды дамуда. Осы мацсатта мемлекет-: басцарудыц aшыцтыFын цамтамасыз ету ясаты жYзеге асырылуда.
Мемлекеттж органдардыц эюмшшж ciмдiк жэне процесс цызметшщ бipыцFaй ^йесш ц^ру ете циын. Б^л цайтадан эюмшшж ciмдiк жэне процесс цызметiне байланысты
4 Экмшшк цщъщ бузушылъщ туралы Казацстан Республикасыныц КодекЫ 2014 жылгы 5 штдедег1 № 235-V КРЗ.//Электрондык ресурс//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
ЭДЕБИЕТ
1. Мемлекет басшысы Цасым -Жомарт Тоцаевтыц Цазацстан халцына 2019 жылгы 2 цыркуй-ектегi Жолдауы // (Электрондыцресурс) http://www.akorda.kz (вттш берген KyHi 05.11.2019).
2. Большой юридический словарь //https://slovar.cc/poisk-find.html?searchword
3. Большой юридический словарь / под ред. А.Я. Сухарева, В.Д. Зорькина, В.Е. Крутских. - М.: ИНФА-М, 2003. - 567 с.
4. Кононов В.Н. Административный процесс: подходы к определению понятия //Государство и право. - 2001. - №6. - С. 18-19.
5. Сорокин В.Д. Административно-процессуальное право. - М.: Изд-во «Юрид. лит.», 1972. -240 с.
6. Габричидзе Б.Н., Чернявский А.Г. Административное право: учебник.-М.: ТКВелби; Изд-во Проспект, 2004. - 270 с.
7. Дархамбаев P.P. Реформы административного процесса // Вестник Университета им. Д.А. Кунаева. - 2009. - №3(32). - С. 51-55.
8. Сорокин В.Д. Современные проблемы административного процесса и современного административно-процессуального права. - М., Юристь, 2005. - 559 с.
9. Уваров В.Н. Государственная служба и управление: учебник. - Петропавловск: СКЮА, 2004. - 416 с.
10. Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане. - Караганда, 2002. - 439 с.
11. Вербер М. Хозяйство и общество / пер. с нем. - М.: Изд-во ГУ ВШЭ, 1992. - 338 с.
REFERENCES
1. Memleket basshysy Kasym - ZHomart Tokaevtyn Kazakstan halkyna 2019 zhylgy 2 kyrkYiektegi ZHoldauy// (Elektrondyk resurs) http://www.akorda.kz (etinish bergen keni 05.11.2019).
2. Bol 'shoj yupidicheckij clovar // https://slovar. cc/poisk find.html?searchword.
3. Bol 'shoj yupidicheckij clovap' /pod ped. A.YA. Cyhapeva, V.D. Zop'kina, V.E. Kpytckih. - M.: INFA -M, 1999. - 567 c.
4. Kononov V.N. Adminictpativnyj procecc: podhody k opredeleniyu ponyatiya // Gocudapctvo i pravo. - 2001. - №6. - C. 18-19.
5. Copokin V.D. Adminictpativno-proceccyal'noe pravo. - M., Izd-vo Yurid. lit., 1972. - 240 c.
6. Gabpichidze B.N., Chepnyavckij A.G. Adminictpativnoe pravo: ychebnik.- M.: TK Velbi; Izd-vo Procpekt, 2004. - 270 c.
7. Darhambaev P.P. Pefopmy adminictpativnogo procecca // Vectnik Univepciteta im. D.A. Kynaeva.
- 2009. - №3(32). - C. 51-55.
8. Copokin V.D. Covpemennye problemy adminictpativnogo ppocecca i covpemennogo adminictpativno-proceccyal'nogoprava. - M., YUrist', 2005. - 559 c.
9. Uvapov V.N. Gocydapctvennaya clyzhba i ypravlenie: ychebnik. - Petropavlovck: CKYUA, 2004.
- 416 c.
10. Amandykova C.K. Ctanovlenie doktpiny konctitycionalizma v Kazahstane. - Kapaganda, 2002. -439 c.
11. Vepbep M. Hozyajctvo i obshchectvo /per. c nem. - M., Izd-vo GU VSHE, 1992. - 338 c.
