CC BY
12
S AY I / ISSUE 2 • EKÍM / OCTOBER 2021
rV
¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR
SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
S
-a
Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
SAYI | ISSUE 2 • EKiM | OCTOBER 2021 ^ ^
a
£
iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • EkiM | October 2021 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel aragtirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel paylagimini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görüglerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görüglerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Edïtôr Editor-in-chief
Yayin KURULÜ Editorial Board
Yazim ve DiL EdïtOrlerI Writing and Language Editors
Tûrkçe Dil EdïtOrC Turkish Language Editor
Ïngïlïzce Dil EdïtOrlerI English Language Editors
Mïzanpaj EdïtOrC Layout Editor
Sosyal Medya EdïtOrC Social Media Editor
Yayin SekreterI Secretariat
Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Üyesi, Sakarya Üniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Üniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Üyesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Ômer Faruk CAN | Sakarya Üniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Üniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Üniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Üniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Üniversitesi
irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Üniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Üniversitesi
Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)
Kasim BOLAT | Çankiri Karatekin Üniversitesi
Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
Osmanli'nin Endustri Devrimine ilk Adimlari: Kuçuk ve Buyuk Vapur
the first ottoman steps towards the industrial revolution: the small and the big steamship
LEVENT DUZCU*
OZ ABSTRACT
Bu makale, Osmanli Devleti'nin, Endustri Devrimine ilk adim atifinin iki vapur vasitasiyla ger^eklef tigini iddia etmektedir. Soz konusu vapurlardan Swift 1828'de ve Hilton Joliffe ise 1829'da Ingiltere'den satin alinmiftir. Bu vapurlar Osmanli ulkesinde bir ilkti. 1760'larda Ingiltere'de karada baflayan Endustri Devrimine Osmanlilar denizcilik uzerinden adim atacaktir. Vapurlar i^in Osmanlilarda ilk baflarda bug ismi kullanilsa da daha sonra vapur sefinesi, kufuk vapur, buyuk vapur isimleri tercih edilir olmuftur. Tersane'nin hizmetinde olan bu iki kardef vapur i^in Osmanli burokrasisi ozel bir ad vermeyi nedense son ana kadar gerek duymamiftir. Iki vapur diplomaside el^ileri bir yerden baf-ka bir yere tafimanin yani sira malzeme nakliyati ve yelkenli ge-milerin ^ekilmesi gibi iflevler gormuftur. Yaklafik olarak sekiz yil deniz hizmetinde kalan her iki vapurla Osmanlilar endustri ^aginin atmosferine ku^uk ve sessiz bir girif yapmiftir. Bu min-valde her iki vapurun Osmanli'ya mirasi iki yonlu olmuftur. Birincisi, Tersane-i Amire ve Tophane-i Amire'de 1832-1833 yil-larinda buhar fabrikalari denilebilecek vapurhanelerin kurulma-sina; ikincisi ise Tersane'de vapur infasina ve ticari filoya on ayak olmasidir. Vapurlar omurlerinin son yilinda ticaret amaciyla kul-lanilmak i^in devlet adamlarinin iftirakiyle satin alinmif, boylece deniz ticaret filosunun da temelleri bu iki vapurla atilmiftir.
Anahtar Kelimeler: Osmanli, Endustri Devrimi, Bahriye, Buharli gemi / Vapur, Tersane, Ticaret.
MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION
Makale Turu: Ara§tirma Makalesi | Article Type: Research Article Geli§ Tarihi: 10 Eylul 2021 | Date Received: 10 EylUl 2021 Kabul Tarihi: 4 Ekim 2021 | Date Accepted: 4 Ekim 2021
This article investigates the beginning of the Industrial Revolution in the Ottoman Empire. It claims that the starting point of this process was the arrival of two steamboats in Istanbul. The Ottomans purchased Swift in 1828 and Hilton Joliff in the following year from Britain and these steamers were the first ones in the empire. Thus the Revolution, which started in Britain in the 1760s, entered the Ottoman lands through maritime. Although the word bug was the first name for steamers, later on, the Ottomans preferred the names steamship, small steamer and big steamer. The Ottoman bureaucracy did not give a particular name for these two sister ships that served the shipyard by transporting foreign ambassadors, carrying materials and towing sailing ships until the end. So, the Ottomans tasted the industrial age's atmosphere thanks to these steamships remaining in naval service for almost eight years. The steamboats' legacy to the Ottomans was two-folded. The first is the establishment of steam engine-powered factories (vapurhaneler) in 1832-33. Secondly, since the ships were purchased for commercial purposes in their final years, they pioneered shipbuilding in the commercial fleet. Accordingly, they paved the way for the foundation of the merchant fleet.
Keywords: Ottoman, Industrial Revolution, Steamship/Vapour, Shipyard, Commerce.
ATIF | CITATION
Duzcu, Levent. "Osmanli'nin Endustri Devrimine ilk Adimlari: Kuçuk ve Buyuk Vapur", Kadim 2 (Ekim 2021), 113-128.
* Doç. Dr., Bolu Abant izzet Baysal Universitesi, Tarih Bolumu, lduzcu2ioo@gmail.com, ORCID: 0000-0002-9908-4579.
Osmanli'nin ENDUsTRi DEVRiMiNE Ilk Adimlari: KuguK ve Buyuk Vapur LEVENT DUZCU
GiRi§
Osmanli'nin ilk vapurlariyla endustri ^agina gepj arasinda nasil bir iligki olabilir ?
Sorunun cevabi devrimin makine ile dogrudan ilijkisiyle ilgilidir. James Watt'in, Ingiltere'de buharli makineyi icadiyla birlikte, dunyada bugun Endustri Devrimi 1.0 dedigi-miz yeni bir teknoloji ^agi bajladi. Walther Kiaulehn'in makine i^in kullandigi Demir Melekler tabiri bu yeni ^agi ^ok iyi a^iklar. Makine, icat edilmekle birlikte komur yataklarindaki suyun tahliye edilmesinde oncelikle kullanildiktan sonra buharli tren, buharli gemi gibi farkli kulla-nim alanlarinda ^ok buyuk ekonomik ve sosyal degijimlere yol a^ti. Bugun Endustri Devrimi 4.0 diye anilan dijital bir dunyada yajiyoruz ve ijte bu devrimin i.o'i, 19. yuzyilda Ingiltere'nin, kapali ekonomileri, buharli teknolojiler araciligiyla serbest piyasa modeline ge^irmeye ^alijma-siyla yakindan ilgilidir.
Osmanlilar da hi^ juphesiz 1838'de bu yeni ekonomik duzene biraz da mecburi olarak evet diyecektir. 1838 Balta Limani Ticaret Antlajmasi ile serbest piyasa sistemine (liberal ekonomi) ge^ij yapan/yaptirilan Osmanlilar, bu tarihten yaklajik 10 yil once Ingiltere'den iki buharli gemi (Swift/Sagir/Ku^uk ve Hilton Joliffe/Kebir/Buyuk) satin alarak pek de farkina varamadigi bir sureci mi bajlatacaktir? Nasil oluyor da bu ilk vapurlar Osmanli a^isindan bir endustri ^agina girijin ilk adimi olabilir? Bu vapurlarin alimiyla bilin^li bir endustri devrimine ge^ij mi dujunulmujtu? Elinizdeki makale, Osmanlilarin sahip oldugu bu ilk vapurlarin detaylarina egiliyor. Satin alimindan, yaptiklari seferlere, ^ejitli kullanilij ama^larina ve en son deniz hizmetinden ^ekilmelerine kadar bu iki vapurun hikayesi esasen makalenin uzerinde durdugu hususlardir. Makalede, Osmanli'ya ait ilk iki vapurun ele alin-masinin sebebi, ikisinin de iki yil i^inde arka arkaya alinmasi ve alindiktan sonra sekiz yil birlikte Osmanli denizciligine hizmet veren tek buharli gemi olmalaridir.
Neden bu iki vapuru birlikte ele aldigimizdan kisaca soz etmeliyiz. Osmanli'nin ilk vapuru olan Swift'i (ku^uk vapur) ele almak dujuncesiyle yola ^ikmijken, Hilton Joliffe'in (buyuk vapur) de makaleye eklenmesi bir zaruret olmujtur. Qunku Osmanli kayitlarinda her iki vapura ait bilgiler bazen o kadar muglaktir ki, belgelerde ge^en vapurla ilgili bir bilginin ger^ekte hangisine ait oldugunu tespit etmek zordur. Bu tur belgeler sayica fazladir ve bu belgelerde vapur/vapurlarin isimlerinden soz edilmemektedir. Belki ikinci bir sebep olarak da iki vapurun kader birligi, yoldajlik yapmij oldugunu soyleyebiliriz. Her iki sebep de bizi iki vapuru birlikte ele almaya zorlamijtir, diyebiliriz.
1. Osmanli Cograiyasinda Ilk Vapurlar
Osmanlilarin kendilerine ait ilk vapuru elde etmesinden (1828) yaklajik 21 yil once dunyada ilk vapur uretilmijti. Amerika'da ger^eklejtirilen bu icat elbette yukarida da degin-digimiz gibi makineye dayali yeni bir teknolojinin urunuydu. Buharli gemiler bajlangi^ta tamamiyla Endustri Devrimi'nin bir tanimi olan makinenin ahjap teknelere konulmasin-dan bajka bir jey degildi. Amerikali Fulton tarafindan 1807'de Clermont adi verilen ahjap teknenin i^ine Watt-Boulton adli makine yerlejtirilmijti. Dunyanin bu ilk vapur/buharli gemisi 49,2 m boyunda ve 6,2 m enindeydi.1 Bu ilk buharli gemiden sonra Ingiltere'de 1812'de
__1 Andrew Murray vd., Shipbuilgind in Iron and Wood, (Edinburg: Neill Compony, 1863), 115.
buharii gemi inça edildi ve devaminda da baçka buharlilar yapildi. Sözü edilen ilk buharli gemiler yandan çarkli olup, makine ve kazanlari ahçap tekne içinde oldukça fazla yer kapliyor-du. Ingiltere'de inça edilen vapurlar nehirlerde ve daha çok lojistik amaçli kullanilmij olup, henüz donanmanin savaç gemileri olarak kabul edilmiç degildi.
Yandan çarkli buharli gemiler hem kûçûk hem de yavaçti; o nedenle yelkenli gemiler karçisinda herhangi bir varlik göstermeleri mümkün görünmüyordu. 1830'larda yandan çarkli buharli gemiler sayisal olarak fazla olsa bile, yelkenli gemilere karçi herhangi bir denge oluçturabilmiç degillerdi. Bu tür gemiler daha çok nehir ve göllerde, iç denizlerde kullaniliyor ancak büyük denizler ve okyanuslar için henüz elveriçli görülmüyorlardi. Yelkenli gemilere yardimci gemiler olarak vazife gören buharli gemiler açik denizlerde ve okyanuslarda yelken donanimi kullanmak zorundaydi; bu bile henüz 1840'lara kadar yeni teknoloji olan çarkli vapurlara güvenin olmadigini göstermesi açisindan yeterliydi.2
Dünyadaki geliçmelere paralel olarak Osmanli ülkesinde ilk vapur tecrübesine bakmakta yarar var. Osmanli hükümetini yönetenler hemen her asir Avrupa'da kullanilan yeni tekno-lojiyi kendi ülkelerine transfer konusunda kararli olmuçlardi. Endüstri Devrimi denilen bu yeni paradigma karçisinda Avrupa diçinda ülkelerin tecrübeleri görünü^te daha pasif ve ithal ikameci bir çekilde sürdü; elbette Osmanlilar da bundan azade degildi.
Osmanlilar vapur denilen yeni teknolojiyi aslinda 1828'den önce taniyorlardi. Ingilizlerin Izmir'e gelen vapurlari göz önündeydi. Bunun yaninda 1825 yilinda Misir valisi Mehmed Ali Paça'ya bagli deniz kuvvetleri içinde iki buharli gemi bulunuyordu. Misir valisinin bu gemi-lerinden biri 1818'de inça edilmiç olan London Engineer'dir.3 Rusya da ilk buharli gemisini 1815 gibi erken bir tarihte edinmiçti.4
Osmanli'nin ilk vapurundan yaklaçik üç yil önce Misir donanmasina katilmiç olan bu vapurla ilgili daha detayli bilgiye çu an için sahip degiliz. Osmanli hükümeti bu vapurdan ne kadar etkilenip de Istanbul'a ilk buharli gemileri sipariç verdi, bunu tam olarak bilemiyo-ruz; ancak Osmanli kiyilarina i82o'lerde vapurlarin az da olsa geliç gidiç yaptiklarini hesaba katarsak bunlarin Osmanli yöneticilerini etkiledigini söylemek mümkündür.
2. Sagir/K^ük Vapur (Swift) ve Özellikleri
Osmanlilarin vapur teknolojisine adim atiçlari Navarin Deniz Savaçi'ndan (1827) sonraya rastlar. Bu savaçta Osmanli hemen hemen bütün yelkenli savaç gemilerini kaybetti. Navarin'in dogrudan bir sonucu olmasa da tarihte yelkenlilerin bu son büyük savaçindan sonra Avrupa'da buharli savaç ve ticari gemi kullanimi yayginlaçti.5 Osmanlilar buharli gemi teknolojisinde baçtan sona kadar genelde Ingiltere'ye yakindi. Hem gemi aliminda hem de
2 Lawrence Sondhaus, Naval Warfare 1815-1914, (New York: Taylor and Francis e-Library, 2001), 32; Her ne kadar yelkenliler yandan çarkli vapurlara kar^i ilk zamanlar üstünlügünü korusa da bu kisa sürmü^tür. Pervanenin i83o'larin ikinci yarisinda icat edilmesi, yelkenli gemilere kesin darbeyi vuracaktir. Bk. Ali Fuat Ôrenç, "Yakinçagda Osmanli Bahriyesi", Hunlardan Günümüze Türk Askeri Kültürü, ed. A. Sefa Özkaya (Istanbul: Kronik, 2019), 396.
3 John L. Comstock, History of the Greek Revolution, (New York, 1829), 350.
4 Henry Preble, A Chronological History of the Origin and Development of Steam Navigation, (Philadelphia: L.R. Hamersly & Co, 1895), 99-100.
5 Ali Fuat Ôrenç, "1827 Navarin Deniz Sava^i ve Osmanli Donanmasi" Tarih Dergisi 46 (Haziran 2012), 78-79.
OSMANLi'NIN ENDÜSTRi DEVRiMiNE IlK ÄDIMLARI: KÜgÜK VE BÜYÜK Vapur LEVENT DÜZCÜ
uzmanlardan yararlanma yolunda Osmanli yöneticileri bu ülkeyi tercih etti. Bu tercihin ilk adimi 1828'de atildi ve Osmanlilar, Ingiltere'ye ait Swift vapuruna talip oldu. Swift, Ingiltere adina Izmir'e gidip gelen bir vapurdu. Vapur, 1801'de yelkenli bir gemi olarak inja edilmij olup, sonradan gemiye makine ve aksaminin monte edildigi anlajiliyor. Gemi, Londra'da bir firma tarafindan ijletilmijti ve 5 mile yakin bir hiza sahipti.6 Geminin boyu 32,4 m, eni 9,8 m, su kesimi 3,03 m'ydi. Yelken donanimina sahip olan geminin 40 beygir kuvvetinde makinesi, iki ^arki, iki kazani ve bir de topu vardi.7
Vapur i^in Osmanli kayitlarinda "buhar ile yürür sefine" tabiri kullanilmijtir. Geminin kaptani Kelly isimli bir Ingiliz'di. 12.000-15.000 kile8 kadar agirlik tajiyabilen Swift, Türkiye'de bulunan Ingiliz Tüccar Black'e gönderilmijti. Tüccar Black, Babiali'ye verdigi bir takrirde vapur/bug gemisi hakkinda detayli malumat vermeyi ihmal etmedi. Verdigi bilgilere bakacak olursak vapur iki yil önce (1826) Londra'da inja olunmuj (buharli gemi olarak yeniden tasarlanmij) ve satilmak üzere Izmir'e getirilmijti. Izmir'e gönderilen gemi begenilmesi durumunda satin alinacak, aksi halde Tüccar Black tarafindan Izmir'de ijletile-cekti. O da olmazsa Ingiltere'ye geri gönderilecekti. Bug gemisinin neferleri Müslüman olur ise (vapur fenni/teknigini tam ögrenmedikleri var sayilarak) sayi 20 kigi, ancak nefer eger Frenk/Avrupali ise bu sayi 12 kigi olmaliydi. Gerektiginde personel sayisi 200 kijiye kadar ^ikarilabilirdi. Black'e göre vapur 10 top tajiyabilirdi. Vapur kapak, firkateyn ve korvet gibi yelkenli gemileri arkasina baglayip akintidan yukari tajiyabiliyor ve rüzgara karji hareket edebiliyordu.9 Black, Swift i^in "Bu gemi ger^i güzel jey ama kü^ük denir" dedikten sonra ve daha büyügü talep edilirse mahallinden on güne kadar getirecegini ve bedelinin ise 600.000 kuruj olacagini belirtmijti.10
Swift'in satin alinmasi sirasinda yapilan yazijmalara bakildiginda geminin aliminda Osmanli yöneticilerinin olumlu fikre sahip oldugu görülür. Bunlardan Serasker Mehmet Hüsrev Paja, kendi ifadesiyle bug gemisinin (Swift vapurunun) Tersane i^in faydali olacagini düjünüyordu. Daha da ileri giderek istendiginde böyle bir geminin Istanbul'daki Tersane'de de inja edilebilecegini, vapur i^in gerekli olan kömür madeninin bile Istanbul yakinlarinda Büyükdere'de bulundugunu belirtmekten geri durmamijti. Serasker pajaya göre vapurun iadesi de düjünülebilirdi, ancak Kaptan Paja Izzet Mehmed bu konuda istekliydi ve onun gayreti bu alimda rol oynamijti.11
Kaptan pajanin israri hem serasker pajadan hem de padijah tarafindan iyi karjilanmij-ti.12 Kaptan pajanin vapurla bizzat ilgilenmesi muhtemelen vapurun alinmasinda büyük rol oynadi. Kaptan paja, Swift/Bug vapurundan verim alinacagini düjünüyordu. Kaptan pajaya
6 Levent Düzcü, Yelkenliden Buharliya Ge$i<tte Osmanli Denizciligi 1825-1855, (Istanbul: Dogu Kütüphanesi Yayinlari, 2017), 201.
7 Cumhurba^kanligi Devlet Ar^ivleri -Osmanli Ar^ivi (BOA), Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d), 8886, 369.
8 Kile hesabi bütün Osmanli cografyasinda ayni degildi. Yelken devrinde gemilerin istiab sinirini belirlemek i^in 36 kile 1 tonilato (ton) kabul edilirdi. Bk. Cengiz Kallek, "Kile", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayinlari, 2002), 25/570; bu hesaba göre yukarida verilen kile miktarlari 333-416 tonilataya kar^ilik gelmektedir.
9 Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 201.
10 Henüz daha ilk vapur alimi ger^ekle^memi^ken ikinci vapur i^in de Black'in öneride bulunmasi dikkat ^ekicidir. Bk. BOA, HAT, 27922-N.
11 BOA, HAT, 27922-S.
12 BOA, HAT, 28018.
göre bu vapur, Bogaz'dan yelkenli gemi ve kayik taçimada içe yarayacakti. Yine ona göre bu içten para kazanmak dahi mümkündü.13
Vapur Artin bazirgan marifetiyle Ingiliz tüccar Black'ten alinmiçti. Geminin maliyeti Osmanli'ya 320.000 kuruça mal olmuçtu. Osmanli kayitlarindan bu satin alimin 13 Mayis 1828 tarihinde gerçekleçtigini anliyoruz.14
Swift vapuru Istanbul'a 20 Mayis 1828'de varacaktir. Geminin içinde tanidik bir seyyah da vardir: Charles Mac Farlane. Vapurlar ilerlerken çiddetli rüzgärlar ve dar bogazlardan geç-tiklerini daha çok betimlerle anlatan Mac Farlane, bu yolculugun Türkler arasinda buharli geminin avantajlarini dü^ündürdügünü, halkin çaçkin bakiçlari arasinda ve büyülü bir pa-noramanin ortasinda vapurun Istanbul'a ulaçtigini belirtir. Swift bu taraflarda görülen ilk buharli gemiydi. Vapurun Karadeniz'de hizli geçiçi de halki etkilemiç gibiydi. 15
3. Kebir/Büyük Vapur (Hilton Joliffe) ve Özellikleri
Swift vapurundan bir yil sonra yine Ingiltere'den baçka bir vapur daha satin alinacaktir. Ilk vapura göre daha büyük olan bu vapur sultana satilmak üzere Osmanli sularina getiril-miçti.16 Orijinal adi Hilton Joliffe adli vapur 38,8 m boyunda, 6,8 m eninde, su kesimi ise 3,9 m'ydi. Vapur 1824'de Ingiltere'de inça edilmiçti. Scott & Sinclair yapimi tek silindirli basit bir buhar makinesine sahip olup 30 Mayis 1829'da Osmanli Devleti tarafindan satin alindi.17 Vapurun maliyeti ile ilgili çimdilik elimizde sadece bir kayit bulunmaktadir. Buna göre vapur 625.000 kuruça mal olmuç ve yine Tüccar Black'ten temin edilmiçtir.18 Vapurun alimi ile ilgili bilgiler gerek arçiv kayitlarinda gerekse literatürde oldukça sinirlidir. Bu sebeple ikinci vapurun satin alim süreci, teknik özellikleri gibi konular için çimdilik mevcut bilgilerle iktifa etmek gerekecektir.
Yukaridaki sinirli bilgilere karçin 1832'de Istanbul'da bulunan Amerikali James E. De Kay vapur hakkinda bazi bilgiler vermektedir. Verdigi bilgilere güvenecek olursak, vapur yaklaçik olarak 200 ton agirliginda olup makine gücü 80 beygirdi. Resmi içlerde kullanil-masi için vapura epey masraf yapilmiçti. Vapurun yatacak yeri, geminin ortasinda bulunan ve içinde alti ranzanin oldugu geniççe bir kamaradan müte^ekkildi. Bu kisim ayrica maunla kaplanmiçti. Vapurun kiç tarafi ise kaptana tahsis edilen iki kamara ve padiçah için ayrilmiç
13 BOA, HAT, 28403.
14 BOA, MAD, 8886, 370; Nurcan Bal, XIX. Yuzyilda Osmanli Bahriyesinde Gemi ln$a Teknolojisinde Degi^im: Buharli Gemiler Donemi, (Istanbul: Mimar Sinan Ouzel Sanatlar Oniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Yuksek Lisans Tezi, 2010), 12; bu vapurun fiyati ile ilgili Duzcunun eserinde verilen 625.000 kuru^, muhtemelen ikinci vapur Hilton Joliffe'e ait olmalidir. Yukarida tuccar Black'in ikinci vapur i^in on gordugu 600.000 kuru^ta birlikte du^unuldugunde 625.000 kuru^un ikinci vapura ait oldugunu soylemek mumkundur. Duzcu, Yelkenliden Buharliya, 202; yazar Maliyeden Mudevver defterindeki meblag yerine Hatt-i Humayun fonunda yer alan bir belgeyi kullanmi^tir. Ancak soz konusu belgede vapur satin alimi ile ilgili yine tuccar Black ile pazarlik yapilmi^ olmasi ve belgede bu ikinci vapura ait herhangi bir atifbulunulmamasi yanilgiya sebep olmu^ gibi gorunmektedir. Bu belgenin Swift degil de Hilton Joliffe'e ait olabilecegini ima eden hicri yilin 1244 olmasidir. Bu tarih miladi 1828-1829'a kar^ilik gelmektedir. Bkz, BOA, HAT, 46521.
15 Charles Mac Farlane, Constantinople in 1828, (London: Saunders and Otley, 1829), 1/245-246.
16 Adolphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece, Etc., and of a Cruize in the Black Sea, With The Capitan Pasha, In The Years 1829, 1830 and 1831, (London: Saunders and Otley), I/108.
17 Duzcu, Yelkenliden Buharliya, 204.
18 BOA, HAT, 46462. Vapurun maliyeti ile ilgili maliyeden mudevver defterlerinden daha detayli taramalara ihtiya^ vardir. Yaptigimiz taramalarda henuz bir bilgiye tesaduf edemedik.
Osmanli'nin Endûstrî Devrîmîne Ilk Adimlari: Kûçûk ve Bûyûk Vapur LEVENT DÜZCÜ
olan bir kamaradan oluçuyordu. Padiçah adina hazirlanmiç olan bu mekanda "Yerleri Wilton halisiyla doçenmiç, içinde en pahali ipek satenlerle kaplanmiç iki yatak, bir divan, alaturka tarzinda mermer bir tuvalet vb. bulunan kûçûk ama harikulade bir kamara yer aliyordu."19
4. Ilk Buharli Gemilerin Isim Sorunu
Hilton Joliffe vapuru Osmanli adina alindiktan sonra tipki birinci vapur gibi Tersane hizmetine girmiçtir. Artik Osmanlilarin iki vapuru bulunmaktaydi; o zaman ortaya baçka bir sorun çikacakti: Vapurlarin isimleri. Hilton Joliffe vapurunun boyu ve eni Swift'e göre daha bûyûk oldugundan bu vapura Kebir, Swift'e ise S agir denilmiç olmalidir. Zira kay-naklarda 1829'dan sonra bu isimler kullanilmiçtir. Kebir ve Sagir isimleri gemi ismi midir? Kanaatimizce degil. Osmanlilar her iki vapur için bug, bug sefinesi, vapur, kebir (bûyûk) vapur, sagir (kûçûk) vapur isimlerini kullanmiçtir. Ancak buradaki bûyûk-kûçûk tabirleri gemi ismi olarak kullanilmayip, sadece vapurlari birbirinden ayirma amaci taçimaktadir. Ilk kez deniz envanterine vapur tûrûnû ekleyen Osmanlilar ilginçtir bu gemilere baçlangiçta bug ve vapur diçinda isim kullanmiyor. Bug ve vapur ismi de özel isim olarak degil, geminin cinsini anlatmak için kullanilmaktaydi. O zaman çunu söylemek mûmkûn gôrûnûyor: Osmanli yö-neticileri bu ilk vapurlara uzun sûre isim vermemiçtir. Ancak bu durum 1838'den itibaren inça edilen ve satin alinan vapurlar için geçerli degildir. Osmanli buharli gemi tarihinde sadece Swift ve Hilton Joliffe için söz konusudur.20
Her iki vapur için isim verilmedigini, hatta Osmanli bûrokrasisinin daha çok kûçûk ve bûyûk vapur adiyla bu vapurlari zikrettigini kayitlardan izleyebiliyoruz. Bu vapurlardan ilki için sadece kayitlarin birinde Sagir ismi geçmektedir. 1835-36 yilina ait bir kayitta saraydan çikan bir iradede Sagir nam vapur sefinesi ifadesinin kullanilmasi da bu ilk vapurun isminin tûr ismi iken giderek özel bir isme dogru belleklerde kaldigini gösteriyor.21 Bu kayit sirasinda ilk vapur henûz aktif olarak deniz hizmetindedir. Ancak sadece bir arçiv kaydi bizim bu iddiamizi çûrûtûyor. Kûçûk vapurun ya da diger adiyla Sagir'in (Swift) 1836 yili sonlarina dogru kaza yaptigi sirada kayitlara geçen bir takrirde isminden Mûtevekkil-i Hûda diye söz edilmektedir. Belgede geçen "Akdemce beyan oldugu ûzere Izmir'e sevk olunan Mütevekkil-i Hüda nam sagir vapur Seddûlbahir civarinda" ifadesine bakacak olursak, söz konusu kûçûk vapur Swift'ten baçkasi degildir.22 Kûçûk vapura burada bir ad verildigi anlaçiliyor. Bu isim daha önceki yillarda Swift için kullanilmamiçtir. Vapurun deniz hizmetinden çekilecegi zaman böyle bir ismin verilmesi ne anlama geliyor? Bu durumda biz ilk vapur için Mûtevekkil-i Hûda ismini kabul etmek zorunda miyiz? Bu konu daha detayli arçiv taramalarini gerektir-mektedir, ki bu da igneyle kuyu kazmak diyebilecegimiz bir ugraç ve zaman alacaktir.23
19 James E. De Kay, 1831-1832 Türkiye'sinden Görünümler, çev. Serpil Atamaz Hazar (Ankara: ODTÜ Yayincilik, 2009), 235.
20 Hüsnü Tengüz, eserinde bu iki Osmanli vapurlarindan Kebir (Büyük) ve Sagir (Kûçûk) diye söz ederken Sürat ismini kullanmaz. Hüsnü Tengüz, Osmanli Bahriyesinin Mazisi, (istanbul:Deniz Kuvvetleri Komutanligi, 1995), 44; Hayati Tezel ise i828de alinan gemi için Sürat ismini kullanir ve daha sonra iki vapurun alindigini bunlara da Kebir ve Sagir dendigini belirtir ki burada Tezel yanilgiya dü^mü^tür. Hayati Tezel, Anadolu Türklerinin Deniz Tarihi (istanbul: Deniz Basimevi, 1973), 1/403.
21 BOA, HAT, 27184.
22 BOA, HAT, 52041.
23 Bu ilk vapurun ismi sorunu Osmanli Ar^ivi'nde hatt-i hümayun ve maliyeden müdevver defterlerinde geçen bilgilerden ancak çikarilabilir, diye dü^ünüyoruz. Yine de ilk vapura sadece bug gemisi (ilk zamanlar), k^ük vapur, sagir vapur tabirlerinin tür isimleriyle daha çok anildigini söyleyelim.
Burada hemen junu da düzeltmeye ^alijalim. Osmanli'nin ingiltere'den satin aldigi ve deniz envanterindeki ilk vapuru olan Swift gemisi i^in Türk^e literatürde genelde 'Sürat' ismi kullanilmaktadir.24 Ancak Osmanlilar Swift vapuru alindiktan sonra bu gemiye Sürat ismini vermemijlerdir. Yukarida da deginildigi gibi genelde vapur, bug, kü^ük vapur gibi isimler Osmanli kayitlarinda ge^mektedir. Peki o zaman Sürat ismi nereden ^ikti? Osmanli gemi en-vanterlerinde Sürat ismi var, ancak bu vapur i^in degil, daha ileriki dönemlerde bazi gemiler i^in kullanilmaktadir. Ilk vapur Swift'in anlaminin sürat, süratli olmasindan hareketle bu ismin muhtemelen Osmanli'nin son dönemlerinde ya da Cumhuriyet devrinin ilk yarim yüz-yilinda deniz tarih^ileri tarafindan kullanildigini iddia edebiliriz. Ancak bu ilk vapura Sürat isminin ilk kez kimin tarafindan verildigini ortaya ^ikarmak ju an i^in zor görünmektedir.
5. Sagir/Kü^ük ve Kebir/Büyük Buharli Geminin Deniz Hizmetinde Kullanilmasi
Osmanli denizciligine kazandirilan ilk buharli gemi (Swift) i^in Babiali'de bir tartijma oldugu izlenimini ediniyoruz. Gemi tersane ve donanmada mi yoksa ticaret ijlerinde bir tüccar gemisi olarak mi kullanilacakti? Bu soru ile ilgili bir kayit bize biraz da olsa ipucu veriyor. Sadrazamin yazmij oldugu bir takrirde, bug gemisinin ticari ama^larla kullanilmasi gerektigi ileri sürülmüjtü.25 Ancak sonucun öyle olmadigini biliyoruz. Sadece ilki degil ikinci buharli gemi de Tersane hizmetine verildi. Deniz hizmetinden ^ekilmelerine sadece son bir yil kala iki vapur deniz ticaretinin hizmetinde ömrünü tamamladi. §imdi bu vapurla-rin deniz hizmetinde nasil kullanildigina yakindan bakilabilir.
Her iki vapur Tersane hizmetinde olarak seyrüsefere bajlamijtir. Bazen bir yelkenli geminin ^ekilmesinde bazen de Babiali'den bir yöneticinin, yabanci bir görevlinin bir yerden bajka bir yere yolcu edilmesinde, ejya tajinmasinda vapurlarin kullanildigini görüyoruz. Sadece Istanbul'da da degil Akdeniz'e kadar a^ilan bu ilk vapurlarin seyrüsefer alanlari yine de Marmara'dan öteye pek de ajmamijtir. Burada junu da hemen söyleyelim: bu vapurlar düzenli seferler yapmak i^in kullanilmamijtir. Her iki vapura ait bilgilerin olduk^a az oldugunu da hatirlatarak, bu vapurlarin deniz hizmetlerine dair örneklere ge^ebiliriz.
Ilk kayitlardan biri hicri 1244'e (miladi 1828-1829) aittir. Bu kayitta Ingiltereli Tüccar Black'ten 1.250 kiseye (625.000 kuruj) alinan vapur gemisinin, Ingiliz el^iyi Istanbul'a getirmek i^in Bogaz'a gittigini görüyoruz.26 Bu bilgiden sözü edilen vapurun hangisi oldugu kesin olarak ifade edilmemij olsa da vapurun bedelinden ikincisi oldugunu anliyoruz. Ikinci vapur (kebir/büyük) satin alindiktan sonra Osmanli kayitlari bunlar arasinda bazen büyük -kü^ük diye ayrim yapmaktadir. Bazen de sadece vapur denilerek bilgi verilmektedir. Bu tür belgelerde hangi vapurun kullanimda oldugunu anlamak gü^lejmektedir. Tam da bu dedigimiz bilgiye uygun bajka bir örnek olay yajanmijtir.
Ikinci seyrüsefer (vapur ismi kayitta belirtilmemijtir) bu kez 1829 yilinin Agustos ayinda Tekirdag'a yapilmijtir. istanbul'dan Amedi Efendi alinarak hareket edilmij ve saat 10.00 si-ralarinda Tekirdag'a varilmijtir. Burada bir süre bekleyen buhar gemisinin Gelibolu'ya dogru
24 Sürat isminin ilk kullanildigi akademik eserlerden biri i^in bk. Ali ihsan Gencer, Bahriyede Yapilan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti'nin Kurulupu (1789-1867), (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001), 116.
25 BOA, HAT, 27927-T.
26 BOA, HAT, 46462.
OSMANLl'NIN ENDÜSTRi DEVRiMiNE IlK ÄDIMLARI: KÜgÜK VE BÜYÜK Vapur LEVENT DÜZCÜ
gönderilmesi bir aralik düjünülmüjse de daha sonra bundan vazge^ilmij, gemi bir süre daha Tekirdag'da kalmijtir.17
Tersane hizmetinde olan bu iki buharli geminin hizmetleri dogal olarak daha ^ok Bogazi^i, Bahr-i Sefid Bogazi (Qanakkale) ve Marmara'da ger^eklejiyordu. Kij aylarinda yelkenli gemilerin pek de kullanilamadigini hesaba katarsak vapurlarin ne kadar degerli oldugunu anlamak mümkün olabilir. Yelkenliler yilin kasim ile mayis aylari arasinda genelde Tersane'de yatiyordu. O cihetten bakildiginda ve Osmanli'yi yönetenlerin, vapurlarin kij aylarinda da ^alijabildigini görmeleri buharli gemilere yönelmelerini saglamij olmalidir. 1830 yilinin Ocak ayinda bu iddiayi dogrulayan bir örnek yajanmijti. Rusya el^isi 9 Ocak günü bir firkateynle birlikte Akdeniz'den Bahr-i Sefid Bogazi'ndaki Yeniköy adli köye gelmijti. El^inin Istanbul'a gelmesi sirasinda hava jartlari pek iyi degildi. El^i kara yoluyla da geleme-yecegini bildirince, Bahr-i Sefid Bogazi muhafizi olan Ali Paja, Sadaret'e yazdigi kaimesinde Tersane-i Amire'den bir adet ^arh sefinesinin (vapur) gönderilmesini talep etmijti.18 Bu istegin nasil karjilandigini ve iki vapurdan hangisinin gönderildigini tam olarak bilmiyoruz fakat bu istegin karjilandigini tahmin etmek pek gü^ degil. Ayrica kij ayi gibi bir mevsimde sadece vapurlarin seyrüsefer yaptigini düjündügümüzde ve elbette yabanci bir el^inin karji-lanmasi söz konusu oldugunda bunun geri ^evrilmeyecegini düjünebiliriz.
1830'da vapurlarin yine diplomatik ilijkileri saglamada kullanildigini görüyoruz. Rusya murahhasi Orlof'un Istanbul'a gelmesi gerektiginde, vapurlardan birinin Tekirdag'a gönderilmesi gündeme gelmijti. Bunun i^in vapurlardan biri, bir cumartesi günü Miralay Rejid Bey'in sorumlulugunda Tekirdag'a gönderilmijti.19 Benzer bir görevlendirme 1834-35'de Rusyalilarin yapacagi atej talimini takip etmek amaciyla yapilmijti. Hünkar Iskelesinde ger^eklejtirilecek olan talimi izlemek i^in Kethüda Bey ve Reis Efendi vapurlardan biri ile gidecekti.30 1835'de ise vapurlardan biri bu kez Karadeniz tarafina diplomatik ama^li bir seyrüsefer icra edecektir. Sirp Bajknezi Miloj Bey, Istanbul'a ziyaret ger^eklejtirmek istedigini Babiali'ye bildirmij, kara ya da deniz yollarindan hangisinin uygun oldugunu sormujtu. Kendisine verilen cevapta Adakalesine ya da Fethülislam'a ve oradan da Vidin, Rus^uk ve Varna'ya kayiklarla varilacagi belirtilmij, devaminda ise Varna'dan vapur sefinesine binip buradan Istanbul'a varmasinin daha rahat ve ehven olacagi iletilmijti.31
Tersane'de bulunan bu iki vapur, diplomasinin dijinda nakliyat ijinde de kullanilmij-tir. Bu nakliye ijlerinden biri de surre alaylarini tajima ijidir. Hac mevsiminden önce yola ^ikan surre alaylarina ait ejyalarin Istanbul'dan Üsküdar'a tajinmasi ijinde vapurlar önemli vazife icra edecektir.31 Imparatorlugun sonuna kadar bu iji vapurlar yerine getirecektir. Surre alaylari ile kutsal beldelere gönderilmesine karar verilen bazi ejyalarin da vapur ile bazi iskelelere tajinmasi ijine tesadüf ediyoruz. Yine 1835'de, Gördos'ta imal edilen kali^elerin Istanbul'dan Mihali^ iskelesine tajinmasi iji gündeme geldiginde sadrazam Tersane'den kü^ük vapuru talep etmij; bu talebe padijah onay vermijti.33
27 BOA, HAT, 43752; Adolphus Slade'e göre Tekirdag'a giden vapurda Mehmed Sadik Efendi, defterdar, Anadolu kazaskeri Abdulkadir Bey bulunuyordu. Bkz, Adolphus Slade, Records of Travels, 379.
28 BOA, HAT, 43376.
29 BOA, HAT, 43144.
30 BOA, HAT, 46277.
31 BOA, HAT, 44925.
32 BOA, HAT, 50772.
33 BOA, HAT, 27184.
Ilk buharli gemilerin yukarida belirttigimiz vazifelerinin yaninda belki en öne pkan-lardan biri yelkenli gemilerin yedekte ^ekilmesiydi. Aslinda dünyada da benzeri örnekler görmek mümkündü. Yelkenlilerin bilhassa kijin yajadiklari sorunlarda buharli gemiler genelde kurtarici rol oynuyordu. En büyügünden en kü^ügüne yelkenli gemilerin yedege alinarak bir yerden bajka bir yere ^ekilmesi vapurlarin yelkenlilere karji üstünlügünün a^ik bir göstergesiydi. Tersane-i Amire'deki vapurlarin Istanbul Bogazi'nda bu tür ijleri de yaptigini biliyoruz. Bu örneklerden biri 1834-35 yilinda Ruslara ait Istanbul'da bulunan bir yelkenlinin Karadeniz Bogazi'na ^ekilmesiydi.34
Iki vapurun deniz hizmetine dair yukaridakiler dijinda pek örnek bulmak mümkün degildir. Bunun en önemli sebebi vapurlarin verimli olmayijlaridir. Iki vapuru da Istanbul'da görmüj olan James E. De Kay'a göre her ikisinin makineleri de eskiydi. De Kay'in bu vapurlar hakkindaki ju tespiti vapurlarin etkinligini göstermesi a^isindan kayda degerdir: De Kay, iki buharli gemiye ait vapur teknolojisinin "^ocukluk döneminin ilgin^ bir örnegini" oluj-turdugunu düjünüyordu. Bunun yaninda her ikisi en fazla alti deniz mili hiz yapabiliyordu.35 De Kay'i dogrulayan en önemli hususlardan biri vapurlarin alindiktan kisa bir süre sonra arizalanmalari ve tamir görmeleriydi. Zaten ömürlerinin sekiz yil olmasi da bunu kanitlar niteliktedir.
Vapurlardan Sagir (Swift) alindiktan bir yil sonra (1829) arizalanmij ve tamir ijlemi i^in Tersane'de yelkenliler gibi karine edilmesine karar verilmijti. Ancak konunun uzmanlari bunu kabul etmemijlerdi. Gerek^elerinde vapurun ^ark, makine ve kazandan olujmasi sebebiyle tamirinin yelkenli gibi yapilamayacagi ve vapur teknoloji ilmini bilen kijilerin Tersane'de bulunmayiji ileri sürülmüjtü. Bundan yaklajik dört yil sonra (1833) iki vapur da Rodos Mutasarrifi Hasan Bey'in nezaretinde tamir edildi.36
6. Vapurlarin Kömür Ihtiyaci
Tersane hizmetinde bulunan vapurlarin en önemli sorunu enerji kaynagi olan kömürün tedarikiydi. Her iki vapurun da ihtiyaci olan maden kömürü Ingiliz tüccarlar araciligi ile karjilaniyordu. Anladigimiz kadariyla vapurlar i^in karjilanan bu kömürler öncelikle Rodos Adasina getirilmekteydi. 1 Eylül 1832'de Izmir Ihtisap Naziri Tahir Bey'in yazdigi bir jukkada kömür ihtiyacini daha iyi anliyoruz. Buna göre Ingiltere himayesinde olan Colen adli kaptan yedi günde Rodos'a Ingiltere'den maden kömürü getirilmij, kömürler Rodos mutasarrifina teslim edilmijti. Bunun üzerine donanma hizmetinde olan vapur gemisi de kömür almak i^in Rodos'a gelmij, donanmaya ait savaj gemileri 35 mil a^iklarda beklemijti.37
Vapurlar i^in kömür alimi hemen her yil sürmüjtür. Ajagida verecegimiz tablo bunu kanitlar niteliktedir:38
34 BOA, HAT, 46162.
35 De Kay, 1831-1832 Türkiyesinden, 236.
36 Kü^ük vapur i^in 80,5 kiyye zift, 3 kiyye üstüpü, 200 kiyye serme ^ivi; Büyük vapur i^in de 39 adet kogu^ tahta, 36 kiyye üstüpü, 132 kiyye zift ve 630 adet ^iviye ihtiya^ duyulmu^tu. Bk. Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 237.
37 BOA, HAT, 20129.
38 Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 345; bu vapurlara gereken kömürü bazen Türk kaptanlar kendi gemileriyle ta^iyorlardi. Bunlardan biri Vizeli Ali kapudandi. Bk. BOA, C.BH, 6485, 28 Cemaziyelevvel 1249 / 13 Ekim 1833.
Osmanli'nin Endüstrí Devrímíne Ilk Adimlari: Kûçûk ve Büyük Vapur
LEVENT DÜZCÜ
Tablo 1: Vapurlar Için Satin Alinan Kömür Miktari ve Masrafi
KULLANIM YERt SATIN ALINAN TÜCCAR MiKTAR (kiyye) BiRiM FtYATI (pare) toplam TUTAR (PARE) TOPLAM TUTARI (kuruç) YIL
Vapur ? 20.787 8,5 176.689 4.417 kuruf 9 pare 1833
Vapur Black 118.958 9 1.070.622 26.765,5 kuruf 2 pare 1834
Vapur Black 16.118 10 161.180 4.029,5 1834
Vapur Giovanni Ranto? 114.645 6 687.870 17.196,5 kuruf 10 pare 1835
7. Vapurlarin Hisse ile Sati^i: Ticarî Vapur Filosunun Temelleri
Tersane-i Amire'ye ait olarak birkaç yil hizmet vermiç olan kûçûk ve büyük vapurlar için 1836 yilinin Agustos ayi farkli bir seçenek sunacakti. 1830'larin baçlarinda gerek Bogaziçi gerekse Marmara ve Akdeniz ile Karadeniz'de diger devletlerin tûccarlarina ait vapurlarin sikça görülmesi her iki vapurun hisse usulûyle devlet adamlarina satiç içlemlerinin yapilmasi-ni sagladi. Anadolu ve Rumeli'deki bazi çehirlerin vali, mûtesellim, muhassil ve voyvodalari gibi yöneticileri her iki vapura hisse ile ortak edilerek vapurlar birer ticaret gemisi haline getirildi. Bunun gerekçesini Trabzon valisi Osman Bey 13 Agustos 1836 tarihli bir çukkasin-da izah eder. Osman Bey, bugûnlerde ecnebi vapurlarin Istanbul, Izmir ve sair bazi sahillere gidip geldigini; yabanci vapurlarin böyle çokça Osmanli ûlkesine gelip gitmelerinin bazi cihetler açisindan mahzurlar doguracagini belirtir. Bu mahzurlarin ne oldugunu yazmadan dogrudan çôzûme geçen Osman Bey'e göre bazi mûnasip kiçilerle vapur gemileri satin alarak ticaret yapilabilir ve elde edilen gelir de sahipleri arasinda dagitilabilirdi. Bu amaçla bir teçebbûs yapilacagindan, öncelikle Tersane-i Amire'deki kûçûk ve büyük vapurlarin uygun bir bedel ile satiçi gerçekleçebilirdi.39
Taçradaki yöneticilerin, muhtemelen Bâbiâli eliyle bu iki vapuru satin almaya teçvik edil-mesiyle artik kûçûk ve bûyûk vapurlar birer ticaret gemisi olacaktir. Her iki vapurun hisse ile satiç fiyatlari ve satin alan kiçiler farkliydi. Bûyûk vapur 25 hisse itibariyle her bir hissesi 50.000'er kuruçtan toplam 1.250.000 kuruça, kûçûk vapur ise toplam 25 hisse itibariyle her bir hissesi 25.000'er kuruçtan toplam 625.000 kuruça hissedarlarina satildi. Bu hissedarlar ve sahip olduklari hisse miktari açagidaki gibiydi.40
39 BOA, HAT, 51804-E; bu ^ukka gibi daha ba^ka ta^ra yöneticileri de gönderdikleri çukkalarda Tersane vapurlarina hisse yoluyla talip olduklarmi Bâbiâli'ye bildirmiçlerdi. Bk. BOA, HAT, 51804-F; HAT, 51804-C; HAT, 51804-Ç; HAT, 51804- D.
40 BOA, Bâb-i Âsafî Nâme-i Hûmâyûn Defterleri (A.DVNSNMH.d), 11-185, 3 Ramazan 1254 / 20 Kasim 1838, 387-389; _ A.DVNSNHMH.d., 11-519, 3 Ramazan 1254, 387-389.
Tablo 2: Büyük Vapurun Hissedarlari ve Hisse Miktari
HtSSEDARIN ADI Hisse MÍKTARI KURUÇ
Vidin Muhafizi Hüseyin Pafa 3 150.000
Aydin Muhassili Yakup Pafa 3 150.000
Rumeli Valisi Hamdi Pafa 3 150.000
Saruhan Mütesellimi Haci Eyüb Aga 3 150.000
Filibe Naziri Mustafa Aga 3 150.000
Tirnova Voyvodasi Dervif Bey 2 100.000
Kibris Muhassili Haci Mehmed Aga 2 100.000
Midilli Naziri Ismail Bey 2 100.000
Balikesir Mütesellimi §erif Aga 2 100.000
Soma ve Kirkaga^ Voyvodasi Haci Bilal Aga 2 100.000
Toplam 25 1.250.000
Tablo 3: Kûçûk Vapurun Sahibi Kiçiler ve Hisseleri
HÍSSE SAHÍBÍNÍN ADI HÍSSE KURUÇ
Trabzon Valisi Osman pafa 3 75.000
Selanik Valisi Ibrahim Pafa 2 50.000
Tirhala Mutasarrifi Emin Pafa 2 50.000
Kütahya Muhassili Hafiz Pafa 1 25.000
Silistre Valisi Said Pafa 2 50.000
Teke Mutasarrifi Osman Pafa 1 25.000
Içil Muhassili Yusuf Pafa 1 25.000
Sabik Rodos Muhassili Çûkrû Pafa 2 50.000
Sofya Mütesellimi Hüsrev Pafa 1 25.000
Izmir Voyvodasi ve Ihtisap Naziri Hüseyin Bey 2 50.000
Kastamonu Sancagi Mütesellimi Dede Aga 2 50.000
Bursa Mütesellimi Halil Kamli Aga 2 50.000
Tavasli Oglu Osman aga 2 50.000
Drama Naziri Emin Bey 2 50.000
Toplam 625.000
îki vapur her ne kadar yukaridaki hissedarlar tarafindan satin alinsa da yönetimlerin- ¡
den baçkalari sorumluydu. Vapurlar, el degiçtirdikten sonra Hayriye tüccarlarindan el-Hac ^
Mahmud Efendi ve Avrupa tüccarindan biri tarafindan yönetilmi^tir. Vapurlarin tüccarlar < eliyle yaptiklari masraf ve geliri açagidaki gibiydi.41
41 BOA, A.DVNSNMH.d, 11-185, 3 Ramazan 1254 / 20 Kasim 1838, 387-388; A.DVNSNHMH.d., 11-519, 3 Ramazan 1254, 387-388.
Osmanli'nin ENDUsTRi DEVRiMiNE Ilk Adimlari: KuguK ve Buyuk Vapur LEVENT DUZCU
Tablo 4: Tuccarlar Tarafindan Vapurlar Ifletilirken Yapilan Masraflar
MASRAF TURU KURU§
Asitane'de satin alinan 25,50 ton komur bedeii 16.542,5
Komur dellaliyesi 185
Komurun Tarabya'da bulunan mahzen ucreti 846,5
Kebir vapurun Izmir tarafindan satin alinip verilen komur bedeliyle muteferrik masraflari 2700
Yakup Pafa'nin gidifinde kebir vapura verilen revgan bedeli 1150
Toplam 23.064
Kilavuz ucreti 300
Defter, harita ve kagit bedeli 450
Kufuk vapura Izmir'de verilen komur bedeli 925
Trabzon Valisi Osman Pafa yi gotururken Tarabya dan verilen komur nakliye mavna ucreti i893,5
Kebir vapurun celbinde sagir vapura verilen revgan bedeli 1013,5
Toplam 27.646
Devletlu beyefendi tarafindan kaptana verilen 2000
Trabzon'dan avdetinde Kaptan Kelly'e verilen odun bedeli 1697
Kilavuz ucreti 300
Revgan bedeli 1248
Ali kaptan marifetiyle komur alinmasi i^in yapilan masraf 344
Toplam 33.235>5
Komur masrafi 295
Uskudar'a nakil masrafi 208
Izmir'de olan komur bedeli 3570,5
Kapudan Kelly'e receb ayi mahiyesi 6000
Toplam 43.496
Kaptan Kelly'e §aban ayina mahsuben verilen 500
Ali kaptana receb ayinin yarisi ve taifelerine verilen 1320
Pusula ile muteferrik masraf 708
Sagir vapurun Trabzon tarafindan donu^unde yapilan tamirat 2666
Gemi levazimi evani nuhas ve sair bedeli 873,5
Toplam 49.564
Asitane'de mevcut komur 60.468
Ifbu komurlerin navlundan hari^ sekiz gun ge^if i^in verilen 4360
Izmir ve Gelibolu'da mevcut tahminen 800 kantar miktari bedeli 7000
Toplam 125.110,5
Ali kaptana kumanya i^in verilen 3000
Beylik^i Efendi'ye verilen imtiyaz ücreti 2000
Marangoz mahiyesi ve demirci mahiyesi 480
Frenk^e yazici ücreti 2400
Müteferrik masraf 1140,5
Toplam 134.491
Oda kirasi 500
Türk^e katip mahiyesi 1200
Revgan-i zeyt ve don bedeli 2386
Bogaz gümrük^üsü Sair Aga'ya pusulayla verilen 2000
Gelibolu gümrük^üsüne komür navlunu 220
Toplam 140.797
Kebir vapurun kazaya ugramasinda Hüseyin Bey tarafindan yapilan masraflar 175
Izmir'de komür mahzeni ücreti 380,5
Gelibolu'da komür namiyla verilen 786,5
Azin? bazirgana komür bedeli 12.789
Komürlerin magaza ücreti 717,5
Toplam 162.099 kuru^
Tablo 5: Vapurlarin Gelif Gidiflerindeki Geliri
GELÍRÍN KAYNAGI GELÍR (KÜRUj)
Erzurum Valisinden 15.000
Trabzon'dan avdetinde olan navlun 4050
Izmir'e varifinda 4405
Izmir den donüfünde 3880
Son defa Izmir'e giderken 3919
Toplam 31.254 kuru^
fC C f-
Her iki vapurun hissedarlarina satilip tüccar gemilerine donüjtürülmeleri onemlidir; o ^ünkü atilan adim vapurlardan mütefekkil bir deniz ticaret filosu kurma girifimidir. | Ancak bu ilk mütevazi adim 1836 ve 1837 yilinda deniz hizmetinden ^ekilmeleri ile son bulmuftur. Yine de bu adimin semeresini verecegini ve birka^ yil sonra Hazine-i Hassa Vapur £
Kumpanyasinin kurulmasi ile ta^lanacagini biliyoruz.42 ~
<
42 Hazine-i Hassa Vapur Kumpanyasi i^in bk. Arzu T. Terzi, "Hazine-i Hassa Vapur Kumpanyasi", Tarih Boyunca Dünyada ve Türklerde Denizcilik Semineri Bildiriler, (istanbul: Globus Dünya Basimevi, 2005), 147-154; Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 167-168. _
OSMANLi'NIN ENDÜSTRi DEVRiMiNE IlK ÄDIMLARI: KÜgÜK VE BÜYÜK Vapur LEVENT DÜZCÜ
8. Ilk Buharli Gemilerin Kazazede Olmasi ve Deniz Hizmetinden ^lkarilmasi
Osmanli hükümeti ilk buharli gemilerini sekiz yil kullandiktan sonra 1836'ye gelin-diginde vapurlardan birine artik veda etmek zorunda kalacaktir. Tam olarak tarihi belli degilse de Aralik ayinin ortalarinda Izmir'e gitmij olan kü^ük vapur (Sagir/Mütevekkil-i Hüda) Seddülbahir civarlarinda §ahin tabyasi önünde hava muhalefeti nedeniyle kaza yapmij ve karaya oturmujtu. Durumu arajtirmak üzere Tersane-i Ämire'den Said Efendi, Bahr-i Sefid Muhafizi Vasif Paja'nin yanina gönderildi. Vapurun yanina varan Said Efendi gerekli incelemeleri yapmij ve durum hakkinda bilgi vermijti. Verdigi bilgilere göre vapurun karaya oturdugu yer kumsaldi. Vapurun demir ve bakirdan tüm aletleri ile ^ark ve kazani dagilmamijti. Zayi olan sadece vapurun teknesiydi. Bu sirada vapurun 30'a yakin mürette-bati bulunuyordu. Gemiye nezaret eden Vasif Paja, vapura ait kü^ük malzemeleri ^ikartarak muhafaza altina almayi ihmal etmemijti. Ancak bu vapurun kazan ve ^arklarinin ^ikarilmasi ijlemi henüz yapilamamijti. Bunun i^in de Tersane'den bir adet dolapli sandala ihtiya^ vardi. Bunun i^in Tersane'ye dolapli sandal sipariji yapildi. Vapurun ^ark, kazan ve diger aletle-rinin Tersane'de ije yarayacagi ve kullanilacagi düjünülüyordu. Konu kaptan pajaya havale edilerek gerekli ijlemin yapilmasina karar verildi.43
Kü^ük vapurun kazani yeniydi ve bu yüzden Tersane'de bulunan büyük vapura konulmasi da gündeme gelmijti. Kazaya ugrayan vapurun kurtarilmasi ijinden ayrica gümrük emini de sorumluydu. Gümrük emini kaza yerine personel göndererek vapurun bazi aletlerini ^ikartip, Vasif Paja'ya teslim etti. Ancak kazani henüz denizden ^ikarilamami^ti. Bunun i^in Tersane'den bir dolap istenmesi yaninda cerraskal teknigini bilen Ali kaptan adinda birinin tayin edilmesine karar verildi. Sadece dolap ve Ali kaptanin gelmesi yetmiyordu; ^ok sayida ameleye de ihtiya^ vardi. Bunu yapabilmek i^in uygun kazalardan amele toplanmasi gerekiyordu. Kij mevsimi tam olarak bastirmadan bu ijlemlerin yapilmasi ve vapurun kazan ve diger bazi malzemelerinin denizden ^ikarilrp bir gemiyle Tersane-i Ämire'ye gönderilmesi
elzemdi.44
Kü^ük vapurun kazan ve diger aletlerinin ^ikarilmasi ijlemi sürerken sadrazamin kaleme aldigi bir yazidan vapura ait kazanin kirildigi anlajilmaktadir. Buna göre vapurun kirilan kazani diger büyük vapur i^in uygun degildi. Bu durumda büyük vapur i^in de yeni bir kazan sipariji verilmesi gündeme geldi. Söz konusu büyük vapur i^in yeni bir kazan sipariji Ingiltereli tüccar Laymon'a verilecekti.45 Farkli bir arjiv kaydi büyük vapurun ^ürüyüp ije yaramaz hale geldigini aktarir. Vapurlarin bu jekilde deniz hizmetinden ^ekilmesiyle birlikte Kaptan Kelly ve oglunun iki buharli gemiye yaptiklari kaptanliklar böylece son bulur. Her ikisi Tersane hizmetine alinir ve Kelly'e 1.500, ogluna da 950 kuruj maaj baglanir.46 Ikinci vapurun sessiz sedasiz ije yaramaz hale gelmesiyle birlikte artik iki vapurun devri de kapanacaktir.
soNug
1828 ve 1829'da satin alinan iki buharli gemi ile Osmanli Devleti, nev'i jahsina münhasir bir endüstri devrimi sürecine girmij oluyordu; ancak görülecek ki bu biraz da sessiz ve sedasiz
43 BOA, HAT, 52041, 13 Ramazan 1252 / 22 Aralik 1836.
44 BOA, HAT, 49022-A.
45 BOA, HAT, 49020; A.DVNSNMH.d, 11-185, 3 Ramazan 1254 / 20 Kasim 1838; A.DVNSNHMH.d., 11-519, 3 Ramazan 1254 / 22 Aralik 1836, 389.
__46 BOA, HAT, 51804, 14 Safer 1253 / 20 Mayis 1837.
bir geçiçtir. Konu sadece ilk iki vapurun alinmasi ve sekiz yil gibi kisa bir süre için hizmet vermiß olmasi degildir. Kullanim süresine bakildiginda verimi oldukça dü^ük bu vapurla-rin Osmanli'ya biraktigi miras büyüktür. Makineye, buhara dayali yeni bir kültürün baçta Istanbul olmak üzere Bogazlar, Marmara ve Ege denizinde meydana getirdigi yeni aliçkanligi bir kenara not etmek gerekir. Sadece bürokrasinin degil, Istanbul halkinin buharli gemiyle taniçmasi ve bunu içselleçtirmesi yönüyle de küi^ük ve büyük vapurlarin faydali oldugunu iddia edebiliriz. Bâbiâli, vapurlarin kiç aylarinda yaptiklari seyrüseferleri gördükie buhar çaginin yararlarini görüyordu. Bundan dolayidir ki 1832'de önce Tersane bünyesinde vapur-haneler adiyla makineye dayali errehane47, dökümhane ve haddehane açilmiçti.48 Ardindan birkaç yil sonra da Dolmabahçe'de Tophaneye bagli bir vapurhane açilacaktir.49
Küiük ve Büyük Vapur, yeni vapurlarin inçasi için de büyük bir miras birakti. Her iki vapurun 1828-1836'ya kadar olan hizmetleri Bâbiâli adina yeni vapurlarin bir an önce elde edilmesi hususunda ögretici olmuçtu. Daha 1836-1837'lerde hükümet, inça edilmek üzere yeni iki ticaret vapurunun bir an önce filoya katilmasi taraftariydi.50 Küiük ve Büyük Vapurun Tersane-i Âmire hizmetinden alinip hemen bir kumpanya çeklinde hisse ile tüccar hizmetine verilmesi Türk deniz ticaret tarihi ve denizcilik tarihinde de bir ilk olarak kayde-dilmelidir. Ileri de kurulacak olan Hazine-i Hassa (1840 baçlarinda) ve §irket-i Hayriye (1851) vapur çirketlerinin iptidai de olsa temeli demek dogru olacaktir. Sadece ticari alanda degil deniz kuvvetleri anlaminda da bu ilk iki vapur ögretici olmuçtur. Hemen 1837'de Tersane-i Âmire'nin Aynalikavak sahasinda Eser-i Hayr, 1838'de Mesir-i Bahri, 1839'da Tair-i Bahri savaç vapurlari inça edilmeye baçlanmiçtir.
Satin alindiklarinda da deniz hizmetinden çekildiklerinde de her iki vapurun aralarinda bir yil vardi. Bu nedenle ikisine kardeç vapurlar demek dogru olacaktir. Adlari konusunda tam bir kesinlik olmasa da biz bu iki kardeç vapura belgelerin daha çok isimlendirmesiyle küiük vapur ve büyük vapur diyebiliriz. Iki vapurun varligi özellikle 1830'larda yabanci vapurlar karçisinda Osmanli açisindan prestij olarak dü^ünülebilir. Osmanlilar, yabancilarin Marmara ve Akdeniz'de artan vapurlari karçisinda bu vapurlar sayesinde tecrübe edinmiçler ve 1836-1837 gibi erken bir tarihte hem savaç hem de deniz ticaret filosu kurma konusunda karar alabilmiçlerdir.
Ara^tirma & Yayin Etigi: Bu makale, en az iki kör hakem tarafindan incelenmi^ ve iThenticate taramasiyla intihal ve benzerlik raporu olu^turulmu^tur. Makale, ara^tirma ve yayin etigine uygundur.
Etik Beyani & Çikar Çati^masi: Bu makalenin yazari çikar çati^masi bildiriminde bulunmami^, makalenin hazir-lanma sürecinde bilimsel ve etik kaidelere uyuldugunu ve yararlanilan tüm çali^malara atifyapildigini beyan etmi^tir. g Açik eri^imli bu makale, CC BY-NC 4.0 lisansina sahiptir. k
fC
Research & Publication Ethics: Two or more blind peers reviewed this article, and an iThenticate scan generated ^ a report for potential plagiarism and similarity. The article complies with research and publication ethics. C
Ethical Declaration & Conflict of Interest: The author of this article declares no conflict of interest, and the article 5 follows scientific and ethical principles and cites all the sources appropriately. This is an open-access article under the CC BY-NC 4.0 license.
%
47 Kereste kesiminin makine ile yapildigi imalathane. Bk. Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 414.
48 Düzcü, Yelkenliden Buharliya, 163-164.
49 BOA, HAT, 29276; C.lKTS, 1652; C.BH, 1941.
50 BOA, HAT, 51681.
Osmanli'nin ENDÜSTRi DEVRiMiNE Ilk Adimlari: KÜgÜK VE BÜYÜK Vapur LEVENT DÜZCÜ
KAYNAKgA
1. Ar^iv Belgeleri
Cumhurbafkanligi Devlet Arfivleri Bafkanligi-Osmanli Arfivi (BOA):
Bab-t Asafi Name-i Hümayun Defterleri (A.DVNSNMH.d.), Cevdet-Bahriye (C.BH), Cevdet-Iktisat (C.lKTS), Hatt-i Hümayun (HAT), Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD).
2. Ara^tirma-Inceleme Eserleri
Bal, Nurcan. XIX. Yüzytlda Osmanlt Bahriyesinde Gemi Inga Teknolojisinde Degipm: Buharlt Gemiler Dönemi, Yayinlanmamif Yüksek Lisans Tezi, Istanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Cormstock, John L. History of the Greek Revolution. New York: 1829.
De Kay, James E. 1831-1832 Türkiye'sinden Görünümler, ^ev. Serpil Atamaz Hazar. Ankara: ODTÜ Yayincilik, 2009.
Düzcü, Levent. Yelkenliden Buharltya Gefigte Osmanlt Denizciligi (1825-1855). Istanbul: Dogu Kütüphanesi, 2017.
Gencer, Ali Ihsan. Bahriye'de Yaptlan IslahatHareketleri veBahriyeNezareti'nin Kurulugu (1789-1867), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001.
Kallek, Cengiz. "Kile", TürkiyeDiyanet Vak.fiIslam Ansiklopedisi. 25/568-571. Ankara: TDV Yayinlari, 2002, 25/570.
Mac Farlane, Charles. Constantinople in 1828. 1 Cilt. London: Saunders and Otley, 1829.
Murray, Andrew vd. Shipbuilgind in Iron and Wood, Edinburg: Neill Compony, 1863.
Oren^, Ali Fuat. "1827 Navarin Deniz Savafi ve Osmanli Donanmasi", Tarih Dergisi 46, (Haziran 2012), 37-84.
Oren^, Ali Fuat. "Yakin^agda Osmanli Bahriyesi", Hunlardan Günümüze Türk AskeriKültürü. ed. A. Sefa Ozkaya. Istanbul: Kronik, 2019, 395-423.
Preble, Henry. A Chronological History of the Origin and Development of Steam Navigation. Philadelphia: L.R. Hamersly & Co, 1895.
Slade, Adolphus. Records of Travels in Turkey, Greece, Etc., and of a Cruize in the Black Sea, With The Capitan Pasha, In The Years 1829, 1830 and 1831. London: Saunders and Otley,. I/108.
Sondhaus, Lawrence. Naval Warfare 1815-1914. New York: Taylor and Francis e-Library, 2001.
Tengüz, Hüsnü. Osmanlt Bahriyesinin Mazisi. Istanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanligi, 1995.
Terzi, Arzu T. "Hazine-i Hassa Vapur Kumpanyasi", Tarih Boyunca Dünyada ve Türklerde Denizcilik Semineri Bildiriler. 147-154. Istanbul: Globus Dünya Basimevi, 2005.
Tezel, Hayati. Anadolu Türklerinin Deniz Tarihi I, Istanbul: Deniz Basimevi, 1973.
