CC BY
0ORTA UMUMT9HSIL M9KT9BL9RIND9 §AGIRDL9RIN EKOLOJI T9RBIY9SINiN FORMALA§DIRILMASI
СЕВДА АББАСОВА
Кандидат педагогических наук, доцент. Азербайджанский Государственный Педагогический Университет, Филологический факультет
Annotasiya. Cdmiyydtin muasir inki§afi insanin atraf muhita faal mudaxilasi ila xarakteriza olunur. Yeni sdnaye sahdldrinin yaranmasi, intensiv akingilik, dhalinin rifah halinin yuksaldilmasi, rahatligin artmasi, kimyavi birla§malarin, fiziki va biotik komponentlarin daim artan istifadasi ila baglidir. Ekoloji dayi§ikliklarin hazirki miqyasi insanlarin hayati ugun real tahluka yaradir. Bir gox §aharlarda havanin girklanmasi kritik hadda gatib. Maqalada bu qeyd etdiyimiz masalalar barada mulahizalar soylanilir. Qeyd edilir ki, ekoloji biliklar §agirdlarin §uurunda insan va tabiatin qar§iliqli alaqasinin elmi manzarasini formala§dirmaq, onlari ekoloji sahada biliya va praktikfaaliyyata duzgun metodoloji yana§malarla silahlandirmaq ugun nazarda tutulmu§dur. Bela bir asasda insanin atraf muhitin bir hissasi kimi darin pe§akar §uurunun yaranmasina boyuk ehtiyac var. Natica olaraq qeyd edak ki, ekoloji madaniyyata yiyalanan insan ekoloji tafakkura da malik olmalidir. Ekoloji prob-lemlarin sabab-natica alaqalarini duzgun tahlil etmayi, insan faaliyyatinin ekoloji naticalarini proqnozla§dirmagi bacarmalidir. insanin gundalik hayatinda, istehsalat faaliyyati zamani, atraf muhitla bagli davrani§i ekoloji cahatdan asaslandirilmali va uygun olmalidir.
Agar sozlw. umumtahsil maktablari, yuxari sinif §agirdlari, ekoloji biliklar
ФОРМИРОВАНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ ОБУЧАЮЩИХСЯ В
СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ
Аннотация. Современное развитие общества характеризуется активным вмешательством человека в окружающую среду. Возникновение новых производств, интенсивное сельское хозяйство, улучшение благосостояния населения, повышение комфорта, все более широкое использование химических соединений, физических и биотических компонентов связаны между собой. Нынешний масштаб экологических изменений представляет реальную угрозу для жизни человека. Во многих городах загрязнение воздуха достигло критического уровня. В статье высказываются мнения по поводу упомянутых вопросов. Отмечается, что экологические знания призваны сформировать в сознании студентов научную картину взаимодействия человека и природы, вооружить их правильными методическими подходами к познанию и практической деятельности в экологической сфере. На такой основе возникает большая потребность в формировании глубокого профессионального осознания человека как части окружающей среды.
В заключение отметим, что человек, приобретающий экологическую культуру, должен обладать и экологическим мышлением. Он должен уметь правильно анализировать причинно-следственные связи экологических проблем и прогнозировать экологические последствия деятельности человека. Поведение человека в повседневной жизни, во время производственной деятельности, по отношению к окружающей среде должно быть экологически оправданным и целесообразным.
Ключевые слова: средняя школа, старшеклассники, экологические знания.
Ba§ariyyatin sag qalmasi masalasi ekoloji tahsilin va ekoloji madaniyyatin saviyyasindan, insanin planetimizda qala bilacayindan va ya mutasiya ila mu§ayiat olunan deqradasiya ila uzla§acayindan asilidir. insanlar yaxin galacakda tabiata qaygi gostarmayi oyranmasalar, ozlarini mahv edacaklar.
Camiyyatin muasir inki§afi insanin atraf muhita faal mudaxilasi ila xarakteriza olunur. Yeni sanaye sahalarinin yaranmasi, intensiv akin9ilik, ahalinin rifah halinin yuksaldilmasi, rahatligin artmasi kimyavi birla§malarin, fiziki va biotik komponentlarin daim artan istifadasi ila baglidir. Ekoloji dayi§ikliklarin hazirki miqyasi insanlarin hayati u9un real tahluka yaradir. Bir 9ox §aharlarda havanin 9irklanmasi kritik hadda 9atib.
Ekoloji biliklar §agirdlarin §uurunda insan va tabiatin qar§iliqli alaqasinin elmi manzarasini formala§dirmaq, onlari ekoloji sahada biliya va praktik faaliyyata duzgun metodoloji yana§malarla silahlandirmaq u9un nazarda tutulmu§dur. Bela bir asasla insanin atraf muhitin bir hissasi kimi darin pe§akar §uurunun yaranmasina arxalanmaq olar.
Mubahisalar ekoloji biliklarin formala§masina boyuk tasir gostarir. Onlarin prosesinda ekoloji ufuqlarin va tabiata qar§i masuliyyatin geni§landirilmasi u9un ilkin §artlarin yaradilmasi ehtimali artir. Ekologiyanin umumi elmi prinsiplarinin aksariyyati hayatin orqanizm saviyyasinda saxlanmasinin qanunauygunluqlari ila baglidir va buna gora da umumtahsil maktablarinda ekoloji biliklarin asasini tabiatin qorunmasinin insani qorumaq movqeyi ta§kil etmalidir.
Ekoloji tarbiya a§agidakilarla xarakteriza olunur:
- tabiatin umumi inki§afi qanunlarini bilmak;
- orqanizmlarin movcudlugu ila bir-biri arasinda alaqani dark etmak;
-insan va tabiat munasibatlari; insanin tabiata va onun sarvatlarina maddi sarvat manbayi kimi istehlak9iligini aradan qaldirmaq;
- insan faaliyyatinin Yerin butun biosferina tasirini qabaqcadan gormak bacarigi;
- tabii sarvatlardan samarali istifadanin va atraf muhita qayginin dark edilmasi.
Galacak mutaxassisin ekoloji tahsilinin olmasi galacakda onun istehsalatda daha samarali i§lamasina komak edacakdir. Ekoloji qavrayi§in formala§masi tabiati e§itmak, gormak va hiss etmak qabiliyyatindan ibaratdir. Ekologiyanin insanlar u9un ahamiyyati haqqinda anlayi§i inki§af etdirmak, tabii muhita qar§i masuliyyatin formala§dirilmasi, §agirdlarin tabiati va ya§ayi§ muhitini qorumaq i§ina calb edilmasi, tabiata qaygili va diqqatli munasibatin va tabii sarvatlardan duzgun istifadanin zaruriliyina inamin a§ilanmasi vacib masalalardandir.
§agirdlarin ekoloji tarbiyasi ekoloji du§unca tarzinin maqsadyonlu formala§dirilmasini, tabiata va insanin yeri haqqinda zaruri ekoloji, huquqi, axlaqi va estetik fikirlarin, insanlarin maddi va manavi faaliyyatinin ekologiya problemlarinin elmi dark edilmasini ahata edir. Umumtahsil muassisalarinin §agirdlarinin tahsil prosesinda ekoloji tarbiyasi §agirdlari tadqiqat9i va ka§fiyyat9i vaziyyatina salacaq forma va metodlarin talim va tarbiya proseslarina daxil edilmasi pedaqoji cahatdan samarali ola bilar.
Tahsili muassisalarinda ekoloji tahsilin vazifa va maqsadlarinin praktik §akilda hayata ke9irilmasi nazari biliklarin bu sahada §agirdlarin praktiki faaliyyati ila alaqasi prinsiplarina asaslanmalidir.Umumi fann movzularinin strukturuna ekoloji aspektlarin daxil edilmasi; problem asasli tadris metodlarindan istifada etmak; §agird tarafindan sinif va tadqiqat i§larinin birla§masi jar bir fann uzra muallimin vazifasi olmalidir.
Umumtahsili muassisalarinin §agirdlari u9un ekoloji tahsil modelinin pedaqoji samaraliliyi §agirdin formala§mi§ ekoloji madaniyyatinda ozunu gostaracak. Burada iki kontekst farqlandirilir:
- ekoloji tafakkur va §uur;
camiyyatin davamli inki§afi konsepsiyasi 9ar9ivasinda tabii sarvatlardan sari§tali istifadaya va "Tabiat va insan" harmoniyasinda birga ya§amaya yonalmi§ ekoloji yonumlu dayarlar, §agird §axsiyyatinin manavi keyfiyyatlari.
Belalikla, umumtahsil muassisalarinin §agirdlarinin inki§af etmi§ ekoloji tahsili a§agidakilarda ozunu gostaracakdir:
1) ekoloji maraqlarin, ekoloji bilik va ideyalarin, habela tabii obyektlarla qar§iliqli alaqa bacariqlarinin olmasi;
2) §agirdlar u9un §axsan ahamiyyatli olan ekoloji vardi§lar va manavi dayarlar sisteminin formala§dirilmasi;
3) galacak mütaxassisin "tabiat - insan - camiyyat" sisteminda ahangdar münasibatlarin qorunmasinda peçakar faaliyyatinin naticalarina göra masuliyyatini dark etmak;
4) ekoloji bilik va vardiçlardan praktikada istifada etmak bacarigi;
5) tabiatla ünsiyyat ehtiyaclari, atraf alama, tabiat hadisalarina açiq maraq.
Bu, yüksak ekoloji madaniyyata va tabiat haqqinda biliya malik olmaqla yana§i, ona böyük ba§ari dayar kimi humanist münasibat baslayan bir insanin yetiçmasidir.
Ekoloji tahsil rasional tafakkür sahasina tasir göstarmakla baglidir va bu, dünyagörü§ünün formalaçmasi ^ün asasdir. Tabiat haqqinda biliklari formalaçdirmaqla yanaçi, ham da camiyyatla tabiat arasinda qarçiliqli alaqa prosesinin hayata keçirilmasina töhfa veran ekoloji tahsildir.
Ekoloji tahsil prosesinin hayata keçirilmasinin hadaf komponenti "tabiat - camiyyat - insan" sahasinda faaliyyat ^ün manavi masuliyyatin formalaçdirilmasidir.
Çagirdin tabii mühita münasibati asasan ^ amilla müayyan edilir:
a) tabiat haqqinda bilavasita biliyi;
b) ümumtahsil maktablarinda verilan ekoloji biliklar;
c) Kütlavi informasiya vasitalari.
Ümumtahsil müassisalarinin §agirdlarinin yaçinin farqli xüsusiyyati, albatta ki, yeniyetmanin çaxsiyyatina, davraniçina va hisslarina tasir edan müstaqillik istayidir. Yuxari sinif §agirdlarin elmi-tadqiqat içlarinda içtiraki keyfiyyatca yeni müstaviya keçmaya baçlayir: ayri-ayri, istedadli çagirdlarin yaradiciliq qabiliyyatlarinin inkiçaf etdirilmasi vasitasi kimi müxtalif sahalar va profillar üzra mütaxassislarin hazirlanmasinin keyfiyyatinin yüksaldilmasinda mühüm maqama çevrilmiçdir.
Mütaxassislarin ekoloji hazirligi intizam proqramlarinin xüsusiyyatlarina uygun olaraq ekoloji biliklarin bütün hacminin yüksak keyfiyyatli manimsanilmasina, tipik ekoloji vaziyyatlari müstaqil tahlil etmak va modellaçdirmak bacarigini inkiçaf etdirmaya, onlari idara etmak ehtiyacina diqqat yetirmaya yönaldilmali, galacak ^ün ekoloji qararlar qabul etmak bacarigini inkiçaf etdirmak mühümdür.
Ekoloji talim o zaman ba§a çatmiç hesab edila bilar ki, §axs:
a) ekologiya sahasinda biliklar sistemini, tabii va atraf mühitin pozulmasinin naticalarinin va çirklanmasinin sabablarini, atraf mühitin insan saglamligina manfi tasirini anlasin;
b) öz manavi dünyasini takmillaçdirmakla, bu mühitin bir hissasi kimi atraf mühita va insana sevgi nümayi§ etdirsin; c) ekoloji bilik va harakatlarini gündalik hayatda va galacak istehsalat faaliyyatinda tatbiq etmak bacarigini inkiçaf etdirsin.
Müasir ümumtahsil maktablari makaninda camiyyatda yaranan sosial-iqtisadi dayiçikliklara tab gatirmaya hazir, qabul edilan qararlara göra masuliyyat daçimaga qadir olan raqabatqabiliyyatli mazunlarin hazirlanmasi ali maktablarin tadris prosesinin asas istiqamatlarindan birina çevrilir.
Bu gün demak olar ki, har hansi bir insan faaliyyati tabii mühita birbaça va ya dolayi tasir göstarir. Odur ki, raqabatqabiliyyatli mazun ekoloji savadli olmalidir. Bunun ^ün mazunlarin samarali ekoloji hazirligini tamin edacak müayyan pedaqoji §arait yaratmaq lazimdir.
Bu günün maktab mazunlari galacakda hansi sahaya hazirlaçirsa, o, ekologiyanin qanunauy-gunluqlarini, insanin atraf mühitdaki yerini bilmali, atraf mühitda ba§ veran dayiçikliklara düzgün reaksiya vermali, ekoloji problemlarin hallina yüksak manavi prinsiplarla yanaçmagi bacarmalidir.
Ekoloji madaniyyata malik insan ekoloji tafakküra malik olmalidir, yani ekoloji problemlarin sabab-natica alaqalarini düzgün tahlil edib qurmagi, insan faaliyyatinin ekoloji naticalarini proqnozlaçdirmagi bacarmalidir. insanin gündalik hayatda, istehsalat faaliyyati zamani, mazu-niyyatda va s.-da atraf mühitla bagli davraniçi ekoloji cahatdan asaslandirilmali va uygun olmalidir.
Natica etibari ila, ekoloji biliklar §agirdlara tabiat hadisalarinin qavranilmasina kömak etmalidir, çünki onun asas konsepsiyalari universal inkiçafin qanunlarina asaslanir. Va ekoloji qanunlarin harakati Yerin bir planet kimi mövcudlugu va orada hayatin olmasi ila avvalcadan müayyan edildiyi ^ün bu gün ekoloji madaniyyat formalaçmalidir ki, insan öz irrasionalligina göra nasli kasilmakda olan növa çevrilmasin.
9D9BiYYAT
1. Badalova 3smar Tahsil va talim. Baki 2015. ADPU na§riyyati, 291 s.
2. 9liyev P.B., 9hmadov H.H. Tahsil muassisalarinda tarbiya i§inin ta§kili. Baki, Tahsil, 2006, 41 s.
3. Huseynzada R.L., ismayilova M.£. Tarbiya i§i va onun metodikasi. Baki, ADPU, 2012, 294 s.
4. https://infourok.ru/ekologicheskoe-vospitanie-studentov-kolledzha-v-ramkah-turistskokraevedcheskoy-deyatelnosti-618492.html
5. https://docplayer.ru/28533634-Zaborina-mariya-alekseevna-ekologicheskoe-vospitanie-studentov-uchrezhdeniy-srednego-professionalnogo-obrazovaniya.html
