Научная статья на тему 'ҚОРАБАЙИР ЗОТ ОТЛАРИ ГЕНОФОНДИНИ ГЕНЕТИК ХИЛМА-ХИЛЛИГИ'

ҚОРАБАЙИР ЗОТ ОТЛАРИ ГЕНОФОНДИНИ ГЕНЕТИК ХИЛМА-ХИЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

CC BY
39
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ селекцияси / авлод / бўғин / ген / ирсий / қорабайир зоти / ахалтака зоти / линия / оила / айғир / бия / той / селекция / насл / келиб чиқиши / генотип / фенотип / танлаш. / folk selection / generation / stage / gene / Karabai breed / Akhal-Teke breed / line / family / stallion / filly / foal / selection / offspring / origin / genotype / phenotype / selection.

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — Ҳафизов А.И.

Ушбу мақолада қорабайир зотли отларнинг яратилиш тарихи, зотнинг келиб чиқишининг турли ирсий омилларидаги линия ва оилаларнинг генетик хилма-хиллиги батафсил ёритилган. Зотни такомиллаштиришда қатнашган қимматлт насл хусусиятларига эга бўлган линия ва оилала ҳамда уларнинг келиб чиқиши тўғрисида муҳим маълумотлар келтирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE GENETIC DIVERSITY OF THE GENE POOL OF HORSES OF THE KARABAIR BREED

This article details the history of the creation of horses of the Karabair breed, the genetic diversity of lines and families in various hereditary factors of the origin of the breed. Valuable information is given about the origin, heredity of known lines and families involved in the improvement of the breed.

Текст научной работы на тему «ҚОРАБАЙИР ЗОТ ОТЛАРИ ГЕНОФОНДИНИ ГЕНЕТИК ХИЛМА-ХИЛЛИГИ»

DOI: 10.24412/2181 -144X-2023-3-42-48

%афизов А.И.

КОРАБАИИР ЗОТ ОТЛАРИ ГЕНОФОНДИНИ ГЕНЕТИК

ХИЛМА-ХИЛЛИГИ

Хафизов Акмал Иноятович - Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети "Агрономия" кафедраси ассистенти.

Аннотация. Ушбу маколада корабайир зотли отларнинг яратилиш тарихи, зотнинг келиб чикишининг турли ирсий омилларидаги линия ва оилаларнинг генетик хилма-хиллиги батафсил ёритилган. Зотни такомиллаштиришда катнашган кимматлт насл хусусиятларига эга булган линия ва оилала х,амда уларнинг келиб чикиши тугрисида мух,им маълумотлар келтирилади. Калит сузлар: хал; селекцияси, авлод, бугин, ген, ирсий, корабайир зоти, ахалтака зоти, линия, оила, айгир, бия, той, селекция, насл, келиб чикиши, генотип, фенотип, танлаш.

ГЕНЕТИЧЕСКОЕ РАЗНООБРАЗИЕ ГЕНОФОНДА ЛОШАДЕЙ КАРАБАИРСКОЙ ПОРОДЫ

Хафизов Акмаль Иноятович - Ассистент кафедры агрономии Навоийского государственного горно-технологического университета, Республика Узбекистан, Навои.

Аннотация: В этой статье подробно рассказывается об истории создания лошадей карабаирской породы, генетическом разнообразии линий и семейств в различных наследственных факторах происхождения породы. Дано ценная информация о происхождении, наследственности известных линий и семей, участвовавших в улучшении породы.

Ключевые слова: народная селекция, поколение, стадья, ген, карабаиская порода, ахалтекинская порода, линия, семья, жеребец, кобылка, жеребенок, селекция, потомство, происхождение, генотип, фенотип, отбор.

THE GENETIC DIVERSITY OF THE GENE POOL OF HORSES OF THE KARABAIR BREED

Hafizov Akmal Inoyatovich - Assistant of the Department of Agronomy of Navoi State University of mining and technology, Republic of Uzbekistan, Navoi.

Annotation: This article details the history of the creation of horses of the Karabair breed, the genetic diversity of lines and families in various hereditary factors of the origin of the breed. Valuable information is given about the origin, heredity of known lines and families involved in the improvement of the breed. Keywords: folk selection, generation, stage, gene, Karabai breed, Akhal-Teke breed, line, family, stallion, filly, foal, selection, offspring, origin, genotype, phenotype, selection

Кириш. Йилкичилик - чорвачиликнинг мух,им тармокларидан бири булиб, дунёда техника ва технологияларни ривожланишига карамасдан х,озирги кунда хам халк;

хужалигида уз урнини йукотган эмас.Ахрлини озик-овкат мах,сулотлари (гушт, кази, сут, кимиз) хамда енгил саноатини тери хом ашёси билан таъминлашда, одамлар уртасида касалликларни (айникса, сил касаллигини) даволашда йилкичилик мухим ахамият касб этади. От кон зардобидан турли хил препаратлар тайёрлашда кенг фойдаланилади.Отда юриш инсонга эстетик рохат багишлайди ва соглигини мустахкамлайди.Маълумки, инсониятни юксак маъданият ва тараккиёт чуккиларига эришишда от инсонга ишончли йулдош, кумакдош булган, одамларни мушкулини осон килишда отнинг алохида урни бор. Отлардан халк хужалигида турли максадларда: ишчи кучи ва транспорт воситаси сифатида, хизматда, экотуризмда, наслчиликда, спорт мусобакаларида (классик ва миллий уйинларда) ва бошкаларда кенг фойдаланилади.

Халк селекцияси билан яратилган, ноёб хусусиятларга эга булган корабайир зот отлари узининг катор биологик хусусиятлари билан бошка зотлардан устунликка эга, яъни тог шароитига яхши мослашади, иссик ва совукка бардошли булиб, пойгада, айникса, узок масофага чопишда, тусиклардан сакраб утишда бошка зотлардан асло колишмайди. Миллий от спорти мусобакаларида эса унга тенглашадиган от зоти топилмайди. Улардан нафакат салт минишда, балки кишлок хужалиги ишлари, юк ташишда хам кенг фойдаланиш мумкин. Чунки мазкур зот отларининг чакконлиги паст-баланд жойларда ва тогли худудларда бемалол юриш имконини беради.

Улкамизнинг табиий-иклими ва ижтимоий-иктисодий шароитлари чайир, чопкир, кучли ва ишчан отларни яратишни талаб килганлиги натижасида мазкур зот отлари халк селекцияси билан яратилган.Республикамизда корабайир от зотларида тадкикотлар утказган олимларнинг фикрига кура, ушбу зот отлари ута чайир булиб, кора терга тушса хам чарчамайдиган, озука танламайдиган, пишик зот хисобланади. ^ашкадарё ва Самарканд вилоятлари корабайир йилкичилигининг маркази хисобланган. Лекин, кейинги йилларда корабайир зот отлари хужалик фойдали белгиларини яхшилаш, зотни такомиллаштириб боришга каратилган илмий тадкикотларнинг етарлича олиб борилмаганлиги, мазкур зот отларни етиштиришга ихтисослашган хужаликларда селекция-наслчилик ишига булган эътиборнинг камайиши натижасида зот ичидаги тизим ва оилалар йуколиб бормокда.Натижада ноёб хусусиятларга эга булган ва халк селекцияси билан яратилган корабайир зот отлар наслини яхшилаш, янги тизим ва оилаларни яратиш, генофондини соф холда саклаш ва уни такомиллаштиришнинг селекция-генетик асослари ишлаб чикилмаган. Бу холат эса муаммони долзарблигидан ва илмий асосланган ечимини топиш зарурияти мавжудлигидан далолат беради. корабайир зот отларни хужалик фойдали белгиларини такомиллаштириш, насл хусусиятларини яхшилаш, селекция-наслчилик ишларини тугри йулга куйиш, танлау ва саралаш тадбирларини утказиш, зотни такомиллаштириб бориш, хужалик фойдали белгилаприни яхшилаш, махсулдорлигини ошириш, замонавий типда курилган отчилик мажмуаларида отларни саклаш, парваришлаш, асраш ва тула кийматли озиклантириш технологиясини такомиллаштиришни илмий жихатдан асослашга каратилган илмий-амалий тадкикотларни утказиш му^им илмий-амалий ахамият касб этади. Ушбу зот танасининг кичик булиши - бу такомиллаштиришни талаб этадиган камчилик хисобланади.

корабайир зот отлари генофондини такомиллаштиришнинг селекция-генетик асослари махсус тадкикотларда урганилмаган ва ишлаб чикилмаган.

Мазкур муаммони илмий асосланган ечимини топиш ва уни назарий асосларини ишлаб чикиш максадида ушбу зот отлари урчитиб купайтирилаётган хужаликларда тадкикотлар утказилди. Тадкикотларни утказишдан максад - бу корабайир от зотининг хозирги генофонди холатини урганиш ва зот ичидаги генетик хилма-хилликни саклашнинг селекция-генетик асосларини ишлаб чикишдан иборат.

Илмий тадк;ик;отлар 2017-2022 йиллар мобайнида Узбекистон йилкичилик ва от спорти федерациясида, ^ашкадарё вилояти Яккабог туманидаги "^орабайир отчилик мажмуаси"да (n=260 бош), Жиззах вилояти Ш.Рашидов туманидаги "^орабайир" харбий йилкичилик хужалигида (n=150 бош), Жиззах вилояти Ш.Рашидов туманидаги "SARVARBEK-MF" фермер хужалигида (n=160 бош) ва Навоий вилояти ^изилтепа туманидаги "Темурбек карвони" фермер хужалигида (n=200 бош) корабайир зот отлари бокиб урчитиладиган хужалик юритувчи субъектлар ва ахоли хонадоналарида олиб борилди.

Тадкикотлар корабайир зот отлари урчитиладиган хужалик юритувчи субъектлардаги бирламчи маълумотлар, зоотехникавий хужжатлар ва Узбекистон йилкичилик ва от спорти федерациясидаги маълумотлар асосида ташкил этилди.

Узбекистонда кейинги йилларда йилкичиликни баркарор ривожлантиришга эътибор кучайтирилди. Узбекистон Республикаси Президенти томонидан кабул килинган 2017 йил 15 июндаги "Узбекистон Республикасида йилкичилик ва от спортини ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-3057-сон, 2019 йил 18 февралдаги "Узбекистон Республикасида йилкичилик ва от спортини янада ривожлантириш чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-4194-сон, 2021 йил 11 мартдаги "Йилкичилик ва от спортини янада ривожлантириш хамда замонавий бешкураш ва поло спорт турини оммалаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-5024-сон ва 2021 йил 5 августдаги "Узбекистонда йилкичилик, от спорти, замонавий бешкураш ва полони 2025 йилгача ривожлантириш давлат дастури тугрисида"ги-5211-сон, хамда Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 19 июлдаги "2017 -2021 йилларда йилкичилик ва от спортини комплекс ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 517-сон карорларида белгиланган вазифаларни бажаришда мазкур тадкикот иши мухим илмий-амалий ахамият касб этиб, муайян даражада хизмат килади.

Маълумки, инсоният тарихида илк бор буг машинасини кашф килган Жеймс Уатт хам узи яратган ихтиросини намойиш килар экан, ушбу янги курилмани кучини от кучига тенглаштирган ва шундан буён яратилаётган автомашиналар моторининг кучи от кучи билан улчанади.Тараккиётнинг, айникса, замонавий машинасозлик жадал ривожланиб бораётган хозирги пайтда хам яратилаётган кудратли машиналар ёки инсон омили учун хар томонлама кулайликларга эга булган турли русумли ва куринишдаги автомобиллар (мазкур автомобилларнинг нархи канчалик кимматли булсада) моторининг куввати от кучи бирлигида хисобланади.

Тарихчи олимларнинг фикрига кура, кадимги даврлардаёк Урта Осиё минтакасида бокиб купайтирилган "само отлари" узларининг ноёб хусусиятлари оламга машхур булган. Уша даврлардаги отлар хозирда Урта Осиё республикаларидаги корабайир, ахалтака ва лакай от зотларининг дастлабки авлодлари булган.

Юртимизда хам от билан жуда кадим замонлардан буён аждодларимиз шугулланиб келганлар ва улар тарбиялаган афсонавий отларнинг довруги бутун дунёга таралган.Халкимизнинг асрдан-асрга утиб келаётган достонларида ва ривоятларида, улуг бобокалонларимизнинг асарларида хам от тимсоли юксак мавкеда мадх этиб келинган хамда узига хос тарзда кадрланиб келинмокда.Шуни алохида таъкидлаш лозимки, отнинг корабайир зоти - бу халк селекцияси махсули булиб, ноёб хусусиятларни узида мужассамлаштирган ва унинг келиб чикиши узбек халкининг тарихи билан чамбарчас богликдир.

Халк селекцияси махсули булган ушбу зот узгарувчан табиий-иклим шароитларига мослашувчанлиги, чопкирлиги, кучлилиги билан ажралиб туради. Ташки куриниши эса нихоятда куркам ва чиройли булади. ^орабайир сузининг маъноси турли илмий манбаларда олим томонидан турлича таъриф килинади.Масалан, айрим олимлар "кора" — соф, "байир" — жайдари, яъни соф

жайдари от, деб изох,лашса, баъзилари арабчада "кора" от, "байир" эса туя, яъни бакувват от деб таърифлашади.

Ушбу зот отлари чул, дашт, тог шароитига яхши мослашади, иссик ва совукка бардошли булиб, пойгада, айникса, узок масофага чопишда бошка зот отлардан асло колишмайди. Миллий от уйинлари мусобакаларида эса унга тенглашадигани топилмайди. Улардан нафакат салт минишда, балки кишлок хужалиги ишлари, юк ташишда, хизматда, экотуризмда хам кенг фойдаланиш мумкин. Зеро, унинг чакконлиги паст-баланд жойлар, тогли худудларда бемалол юриш имконини беради.

корабайир зот отларининг туси асосан, турик, жийрон, кук, кора, чавкар, шунингдек, саман тусда булади. Мазкур зот отларининг гушт суйими чикими катта отларда 56-57 фоизни ташкил этса, бияларнинг сут махсулдорлиги лактация давомида уртача 1600 литр сут беради(ахоли хонадонларидаги баъзи биялардан 1800 литргача сут согиб олинмокда).

Улканинг табиий-иклими ва ижтимоий-иктисодий шароитлари чайир,чопкир, кучли ва ишчан отларни яратишни талаб килганлиги натижасида мазкур зот отлари халк селекцияси билан яратилган.^орабайир зотли отларни хужалик фойдали белгиларини такомиллаштириш, насл хусусиятларини яхшилаш, махсулдорлигини ошириш, саклаш, асраш ва тула кийматли озиклантириш шароитларини яратишга каратилган илмий-амалий тадкикотлар мухим илмий-амалий ахамият касб этади.

Узбекистан корабайир зоти жахон от селекциясининг олтин фондига киритилган. Асрлар мобайнида одамзотнинг асосий улови, сафарда доимий хамрохи, жангда эса хамкори булиб келган отларни кулга ургатиш илк бор кадим аждодларимизга насиб этган.

Дунё халклари ижоди отлар тасвири тушурилган коя тошлардан бошланади.Узбекистонда жуда кадимдан ва хозир хам от шайдолари, билимдонлари ва хомийлари булган.

Узбекистонда 1921 йилда корабайир от заводини ташкил килишга асос солинди. Ушбу от заводи яйлов йилкичилиги билан шугулланадиган бойлардан мусодара килинган ва дехконлар (ахоли)дан сотиб олинган биялар хисобидан шакллантирилди. От заводидаги биялар насл узаги асосан собик бухоро амирлигининг яйловда бокиладиган бияларидан ташкил этилди. Бу биялар элита синфига мансуб булган корабайир зотли булиб, нихоятда юкори насл кийматига эга булган. Мазкур от заводида уша пайтда кимматли насл хусусиятига эга булган айгирлардан 2 бош машхур наслли айгирлар алохида ахамиятга касб этган.

Биринчиси, "1а Уюли" лакабли, 1923 йилда Москвада утказилган собик Бутуниттифок кишлок хужалиги кургазмасида намойиш этилган наслли айгир ва иккинчиси,"2а Чуян" лакабли машхур корабайир зотли наслли айгир алохида уринга эга булган.

1916 йилда "2а Чуян" лакабли наслли айгир бияларни кочиришда фойдаланиш учун Гарбий фронтдан оркага кайтарилган. От заводида мазкур наслли айгирдан "Чарс" лакабли наслли айгир тугилган. "Чарс" лакабли наслли айгир кимматли хусусиятларга эга булган биялар оиласининг завод типидаги уругбошиси: Галат (онаси Гайдамачка), Тагдер (онаси Тиберда), Уарда (онаси Уйнаш),Ничья (онаси Наймичка) хисобланади.

"Чарс" лакабли наслли айгирдан Камира (онаси Кум-Куль) ва Лули (онаси Линия) тугилган. Мазкур заводда "2а Чуян" лакабли наслли айгирдан жуда куплаб авлодлар олинган.

Шунингдек,корабайир от заводида бошка зотдорликдаги ахалтака зотли ва унинг дурагай авлодлари - англо-ахалтака, ахалтака-корабайир ва англо-ахалтака-корабайир наслли айгирлардан хам кенг фойдаланилган.

Ушбу наслли айгирлар орасида 04 Байдак, 08 Гольден-Туш, 023 Кара-Солар, Суюн-Подон, 1924 йилда етиштирилган 198 Посман-Халли, 044 Тилла-^уш,Уразхон

ва Туркманистоннинг ахалтака зот линиясига мансуб булган 2а Бойноу, Улак (2а Бойно унинг угли, онаси Красавици, кора турик тусли) ва бошкалар корабайир зот отларини шаклланишида алохдца уринни эгаллаган.

От заводи отларининг асосий насл хусусияти кимматли булган кисми - зотцор биялар ва наслли айгирлар наслчилик иши, озиклантириш ва саклаш шароитлари талаб царажасица булган 68-Тошкент от завоцига кучирилган. Бу ерца киска вакт ичица корабайир зот отларини такомиллаштиришга х,амца уни ривожлантиришга салмокли равишца ижобий таъсир курсатациган кимматли отлар гурух,лари шакллантирилци.

1931 йилнинг 28 сентябрь куница наслли айгирлар, асосий зотцор биялар ва кулунлари билан биргаликца кайта ташкил килинган Жиззахцаги 76-от завоцига кучирилган. Ушбу от завоцица отлар яйлов шароитица сакланиб, салт минилациган отларни купайтириш ва уюрни кайта тиклаш йуналишица булиб, наслчилик булимига эга булган.

1931-1932 йиллар цавомица мазкур от завоцига якин хуцуцларцаги ах,олицан сараланган бияларни ва бойларцан мусоцара килинган бияларни сотиб олиш ва Тошкент от завоцицан наслли отларни келтириш х,исобига гурух,лар шакллантирилци.

Шунцай килиб, от завоцицаги отлар таркиби:

-собик бухоро амирлигининг яйловларицаги соф корабайир зотли биялар;

-собик корабайир от завоцицан Тошкент от завоцига ва унцан яна Жиззах от завоцига кучирилган биялар;

-келиб чикиши номаълум булган корабайир биялари, бойларцан мусоцара килинган биялар ва от завоци ташкил килинишицан бир ярим йил олцин ах,олицан сотиб олинган биялар;

-^орабайир ва Тошкент от завоцларицаги бойларцан мусоцара килинган бияларцан олинган авлоцларицан иборат (2-жацвал).

Бухоро амирлиги яйловларицан келтирилган корабайир биялари гурух,и узининг зотцорлиги, мустах,камлиги ва уртача тана тузилиши (карчигай баланцлиги 147 см-гача) билан ажралиб турган.

Ушбу отларнинг боши енгил, суякцор, сагрини тугри, салт минилациган булган.Бу гуру^цаги бияларцан: 82 Банци, 115 Булут, 193 Жульфа, 352 Кук-Гул, 357 Кум-Кул,560 Сари-Кук биялари кимматли ах,амиятга эга булган.Мазкур отларнинг экстерьер курсаткичлари якин булган, лекин келиб чикишини кайта тиклаш имконияти булмаган корабайир от завоци биялари булган. Бу гурухца 135 Гайцамачка, Гроза, 184 Джерань, 318 Кассам, 550 Сайга, Тина, Флора каби биялари кимматли х,исобланган.

Ах,оли хонацонларицан сотиб олинган корабайир бияларининг экстерьери тугри шаклланган булиб, йирик тана тузилишига эга (карчигай баланцлиги 150 см-цан юкори). Бу бияларцан купчилиги яхши пуштцорлик хусусиятга эга эканликлари билан ажралиб турган. Машхур биялари: 71 Аэлита, 144 Гибель, 145 Гирлянца, 381 Лацья, 386 Липа, 462 Нега, 513 Полинь ва бошкалар.

От завоцининг наслчилик булими томоницан сараланган бияларнинг (n=106) уртача улчамлари куйицагича: карчигай баланцлиги - 146,2 см, кукрак чукурлиги - 68 см, эни 38 см, танани кия узунлиги - 147,9 см, кукрак айланаси - 171,7 см ва кафт айланаси - 18,8 см-ни, тана инцекслари (%): кенглик - 117,4 тулишганлик - 101,2 ва суякцорлик 12,86 %-ни ташкил килган.

Мазкур от завоци 1932 йилца 600 бош корабайир зотли отлар билан тулик шакллантирилган ва бошка от сотиб олинмаган. Отлар бош сонини купайтириб бориш асосан олинган кулунларни х,исобицан амалга оширилган.

1932-1939 йилларца наслчилик булимига эга булган яйлов-кайта тиклаш от завоци сифатица фаолият олиб борган. Шунинг учун цастлабки йилларца корабайир зотли айгирларга караганца салт минилациган соф конли, араб ва ахалтака зот айгирлар наслчиликца кенг фойцаланилган.

Энг куп авлодлар соф к;онли 757 Грога, 152 Пуркуа-Па ва 180 Спартак айгирларидан олинган.Тошкент от заводида тугилган юкори конли англо-корабайир наслли айгирларидан Боец (243 Барбье - В 145 Белла), Бубенчик (716 Бунчик - 01 Балетта), Жиль (716 Бунчук - 09 Жильберта), Мадар (66 Даго - 0116 Миледи), Миг (180 Спартак - 0116 Миледи), Партизан (152 Пуркуа-Па - 019 Паола), Сапер (117 Маркони - 0312 Сирена), Скептик (180 Спартак - В 358 Багира) кимматли наст хусусиятига эга булган.

Жиззахдаги 76-от заводи фаолиятининг дастлабки йилларида 41 Бек-Назар ва 2814 Юлдуз лакабли ахалтака зотли, 042 Сюрприз лакабли (% соф крнли ва % ахалтака) англо-ахалтака дурагайи, 044 Тилла-Куш (% соф зотли, % ахалтака), айникса, 023 Кара-Салор (% соф зотли, % ахалтака), шунингдек, унинг угиллари: 03 Каир ва ^ора-^уюн, 07 ^ора-Сулу, 08 Карат, 09 Карс, жуда кимматли насл хусусиятига эга булган 010 Кохинур, унинг набиралари Кара-Салор - 02, Дост ва 023 Талисман, ахалтака-корабайир дурагайи булган 012 Кубла-Юлдуз, 019 Сезам, 020 Селим ва энг машхур уругбоши 024 Улуг-Бек лакабли наслли айгирлардан фойдаланган.1935-1936 йилларда ушбу от заводига 4 бош тоза конли араб зотли айгирлар Адье (оч кук, 1926 й.(Шагия - Шагия), Багдод (оч кук,1931 й.(Сиглави-Багдоди - Сиглави-Багдоди), Жак (турик, 1933 й., Жебель - Муса - Жерба), Дамашк ва 6 бош англо-араб: Камлош (турик, 1932 (Бекенчиб - Ротка), Лбмен (1933 й., Монсэкрик - Фоли), Лютан (саман, 1933 й., (Лотус - рен-де-Пре), Моти (кук, 1932 й., (Шагия - Вильма), Пайкаш (1933 й., (Шагия -Селлю) ва Фури (1926 й., (Шагия - Марга) лакабли айгирлар келтирилган. Араб зотли айгирлардан 1936-1949 йиллар давомида фойдаланилган. Энг кимматли насл хусусиятига Багдод ва кейинчалик келтирилган Цицерон 234 (оч кук, 1932 й., (С 336 Цилиндр - Тер.43 Царевна) лакабли айгирлардан 1941-1948 йиллар давомида фойдаланилган.

Олиб борилган селекция-наслчилик ишлари натижасининг самарадорлиги туфайли 1939 йилда Жиззахдаги 76-от заводига наслчилик макоми берилган ва отларни сифатини яхшилаш максадида бош сони 700 бошдан 400 бошга кискартирилди.

От заводида соф конли салт миниладиган Грога, англо-корабайир Мадара ва Мига, араб зотли Багдод ва Жак х,амда Цицерон лакабли айгирлардан наслчиликда фойдаланиш давом эттирилди.

Олиб борилган илмий-амалий ишлар корабайир зот отларини наслчилик ишида соф зотли урчитишни таказо килган.Лекин юкори насл кийматига эга булган соф зотли корабайир зот айгирларини топиш катта муаммо булган.Муаммони ечимини топиш максадида от заводи мутахассислари энг кимматли ва юкори генетик имкониятга эга булган узидаги х,амда четдаги наслли айгирлардан фойдаланиб келди.

Шундай килиб, корабайир зотли отларни генофондини саклашни такомиллаштириш, хужалик фойдали белгиларини ва насл хусусиятларини яхшилаш, мах,сулдорлигини оширишга каратилган илмий-амалий ишларга асосан 30-йилларда киришилган.

Олиб борилган илмий-амалий тадкикотлар ва утказилган бонитировка натижаларига асосан утган асрнинг 30-50-йилларида корабайир зот отларининг Давлат наслчилик китобининг I ва II-томлари х,амда 1960-йилда III-томи чоп эттирилган. Шунингдек, ^орабайир зот отларининг Давлат наслчилик китоби (ДНК)нинг охирги IV-томи республикамиздаги от заводларида 1971-1973 йилларда утказилган бонитировка натижалари асосида 1982 йилда чоп этилган ва шу билан китобни юритилиши тухтаб колган.Давлат наслчилик китоби (ДНК)- селекция-наслчилик ишлари учун мух,им булган отлар х,акида турли маълумотларни туплаш, руйхатдан утказиш, назорат килиш, аник бир тизимга келтириш ва уларни чоп эттириш буйича зоотехникавий ишларнинг асосий тадбирларидан бири х,исобланади.

Хулоса и;илиб айтганда, фрабайир зот отлари таърифланишига кура, сунъий танлаш усулица огир табиий иклимли ва ташки шарт-шароитлар таъсири остица яратилган хамца салт минилиб, енгил юк тортувчи зотлар типига кираци. Улканинг табиий-иклими ва ижтимоий-иктисоций шароитлари чайир, чопкир, кучли ва ишчан отларни яратишни талаб килганлиги натижасица мазкур зот отлари халк селекцияси билан яратилган.^орабайир зот отлари хам чицам, тез, шароитга мослашиш жихатицан хеч бир зотларцан колишмайци. Бу бораца амалга оширилациган илмий тацкикотлар куламини купайтириш керак.

Халкимиз томоницан яратилган карабайир зот отларини генофонцини соф холца саклаш ва уни такомиллаштириб бориш келажак авлоц мохир чаванцозларини шакллантириш, халк хужалигица турли максацларца кенг фойцаланиш, энг мухими генетик имконияти юкори булган ва ноёб генларни узица мустахкам мужассамлаштирган хамца пропотентлиги юкори булган корабайир зот отларини ноёб хусусиятларини бутун цунёга танитиш энг мухим вазифаларцан бирицир.Бу бораца Узбекистан Республикаси Презиценти ва Вазирлар Махкамаси томоницан кабул килинган тарихий хужжатларца олцимизга куйилган вазифалар аник белгилаб берилган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Презицентининг "Узбекистан Республикасица йилкичилик ва от спортини ривожлантиришга цоир кушимча чора-тацбирлар тугрисица" П^-3057-сон карори. Тошкент. 2017 йил 15 июн.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "2017-2021 йилларца йилкичилик ва от спортини комплекс ривожлантириш чора-тацбирлари тугрисица" ги ВМ-517-сон карори. Тошкент. 2017 йил 19 июл.

3. Узбекистон Республикаси Презицентининг "Узбекистон Республикасица йилкичилик ва от спортини янаца ривожлантириш чора-тацбирлари тугрисица" ги П^-4194-сон карори. Тошкент. 2019 йил 18 феврал.

4. Узбекистон Республикаси Презицентининг "Йилкичилик ва от спортини янаца ривожлантириш хамца замонавий бешкураш ва поло спорт турини оммалаштириш буйича кушимча чора-тацбирлар тугрисица" ги П^-5024-сон карори. Тошкент. 2021 йил 11 март.

5. Узбекистон Республикаси Презицентининг "Узбекистонца йилкичилик, от спорти, замонавий бешкураш ва полони 2025 йилгача ривожлантириш цавлат цастури тугрисица" ги П^-5211-сон карори. Тошкент. 2021 йил 5 август.

6. Амин М. Карабаирская пароца лошацей. //Зооветеринария. 2008 й. №3. 38

б.

7. Калашников А.П., Клейменов Н.И., Бакланов В.Н. и цругие. «Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных». М., Агропромизцат, 1985, с. 189-222.

8. Лихов и цр. Госуцарственная племенная книга лошацей карабаирской пороцы. Том IV, Ташкент, «Узбекистан»

9. Самибеков Р.В. Кормление лошацей. В кн. "Выращивание, тренинг и испытания верховых лошацей". Ташкент, 2000, С. 26-34

10. Холмирзаев Д. ^орабайир - отларнинг сараси. //Халк сузи газетаси. 2017 йил. 20 апрел.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.