CC BY
32
ПРЕДСТАВЛЕНИЕ НАУЧНОЙ РАБОТЫ
OQUVCHILARNI KASBLARGA YO'NALTIRISHDA KASB TIPLARINI O'RGATISH ТКШ!
Jabborov Abdug'ani, Toshkent kimyo-texnologiya шиши yangiyer fШali, Toshkent, O'zbekiston
E-mail: forishlik0426@bk.ru
Annotatsiya. Ш1аЬи maqolada umumiy o'rta ta'lim maktablarida о quvchilarni Oquvchilarni kasblarga yo'naltirishda kasb tiplarini o'rgatish tizimiga oid mulohazalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: kasb-hunar„ о 'quvchi о ^ qiziqishi, qobiliyat, bilim, amalda tadbiq.
Respublikamizda ta'lim sifati va samaradorligini oshirish jarayonida bo'layotgan • o'zgarishlar, ya'ni qabul qilingan qonun va farmoyishlar jamiyatimizning rivojlanishida muhim отШа^ап biridir.
Ta'limning yangi paradigmalariga o'tish nafaqat o'quvchilarning o'z-o'zini ijodiy rivojlantirishiga innovatsion yondashuvlami, balki ayni jarayonni ta'minlashga imkon beruvchi metodologik asoslami 1ат takomillashtirishni taqozo qilmoqda.Respublikamizda ta'lim tizimini rivojlantirishining hozirgi bosqichi ta'lim mazmuni va metodikasiga, uning samaradorligini oshirishga sifat jihatdan yangi talablar qo'ymoqda.
Bir inson hayotida davomida kelajagini davom ettirish yoki qayerga borish kerakligini 1а1 qilishi кегак bo'lgan vaqt keladi, uni ата^а oshirish ис1ип kasbni, hayot уо'Нт tanlash imkoni beriladi . Mamlakatimiznmg har bir fuqarosiga kasb va ish tanlash huquqi berilgan. Biroq, Ьи huquq, amaliyot shuni ko'rsatadiki, ba'zan amalga oshirish juda qiyin yoki yangi kirib kelayotgan kasblar, ixtisosliklar to'g'risida kasblar haqida yetarli ma'lumot yo'q, ular shaxsning shaxsiyatiga qo'yiladigan talablar va o'z qobiliyatlarini baholash, ulaming manfaatlarini hamda тоуП%т aniqlash qobiliyatiga bog'liq.Ushbu bilim Ыг inson hayotida davomida kelajagini davom ettirish yoki qayerga borish кегак%т 1а1 qilishi кегак bo'lgan vaqt keladi, uni amalga oshirish ис1ип kasbni, hayot yo'lini tanlash ткот beriladi.
Mamlakatimizning 1аг bir fuqarosiga kasb va ish tanlash huquqi berilgan. Biroq, Ьи huquq, amaliyot shuni ko'rsatadiki, ba'zan amalga oshirish juda qiyin yoki yangi ктЬ kelayotgan kasЫar, ixtisosliklar to'g'risida—kasЫar haqida yetarli ma'lumot уо^, и1аг shaxsning shaxsiyatiga qo'yiladigan talaЫar va o'z qobiliyatlarini baholash, и1ат^ manfaatlarini hamda moyilligini aniqlash qobiliyatiga bog'liq.Ushbu bilim va ko'nikmalar ШГН xil tadbirlarda, uchrashuv, ko'rgazmalar, to'garaklarda, ixtiyoriy mashg'ulotlarda, turli doiralarda, кошеЛ dasturlari va tasviriy
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
san'at ko'rgazmalarida, kitob bilan mustaqil ravishda ishlash jarayonida amalga oshadi.
1-shakl. Oquvchilami kasblarga yo'naltirish tizimi
Dunyo bo'yicha 9 mingdan ortiq kasblar mavjud bo'lsa, mehnat predmetiga qarab barcha kasblar beshta tipga bo'linadi. Bular quyidagilardan iborat.
2-shakl.
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
"Odam-taЫat". Ви tipda mehnatning asosiy, yetakchi predmeti - jonli tabiat hisoblanadi. Ви tipga quyidagi kasblar kiradi: urug'shunos, chorvador, meva-sabzavotshunos, zootexnik, agronom, kimyogar, o'simlikshunos va boshqa kasblar kiradi 1.
Odam ХаЫаХ
ТаЫа1 ЬНап типазаЬа1(^а Ьо^эИ 1а1аЬ еЫасйдал теИпа!
игитсЫ; АэаЫсЫ; Рах1аког; \/е!еппаг
1-rasm.
"Odam-texnika". kasblar tipida esa mehnatning asosiy yetakchi predmeti Ьи -texnika оЬ'еЫап (mashinalar, mexanizmlar va boshqa shunga o'xshashlar), materiallar, energiya turlaridan iboratdir. Jonsiz tabiat ob'ektlari (yer osti boyliklari, tuproq, suv, o'rmon va qishloq xo'jaligi mahsulotlari) ham ко'р jihatdan shularga o'xshagandir.Bu tipdagi kasblarga quyidagilami misol sifatida keltirish титкт: tokar, elektr mantajchi, soatsoz, chilangar,avtomobil haydovchisi, injener-geolog, tikuvchi-motorist, injener-texnolog, tokar, payvandlovchi, injener - mexanik va boshqa shu kabi kasblar kiradi.
Odam 1ехп1ка
Техтк з1з1ета1аг Ы1ап muпosabatda Ьо'УзЬ
АзЬоЬзсяКк; СИНапдагМк; Вас1ю1ехп1к; Ау1отоЬК1агп1 зтаБЬ
2-rasm.
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
"Odam-odam". Bu tipdagi kabslarning asosiy mehnat predmeti odamlardir. Mehnat sohasida mayllar, qiziqishlar qay darajada ekanini aniqlashda o'quv predmetlaridan tashqari siz shaxsan o'zingiz jamoat ishlarida, jamoaviy ravishda o'tkazilgan tadbirlarni tashkil etishda ishtirok etib orttirgan tajribangiz ham yordam beradi. Bu tipga quyidagi kasblarni kiritish mumkin: o'qituvchi, tarbiyachi, sartarosh,vrach, dirijyor, hamshira va boshqalar kiradi.
Odam odam
Inson bilan m uñosa balda bo'lish talab etiladigan mehnat laoliyali
Tarbiyachi;
O'qituvchi;
Shifokor;
Psixolog
3-rasm.
"Odam-belgilar tizimi". Kasbning bu tipida shartli belgilar, raqamlar, kodlar, tabiiy yoki sun'iy tillar asosiy yetakchi mehnat predmeti hisoblanadi. Hozirgi zamon kishisi belgilar va belgi tizimi dunyosida - matnlar, chizmalar, sxemalar, xaritalar, jadvallar va formulalar, yo'l belgilari ichida yashaydi. Avvalo, bularning hammasini biladigan tegishli mutaxassislar ham zarur. Bu tipdagi kasblar quyidagilarni misol keltirish mumkin: yozuvchi, hisobchi, olim, dasturchi, tarjimon, kotiba-mashinistka, telegraf xodimi, texnik muharrir va boshqalar kiradi.
Odam belgili tizim
Belgi tizimi bilán munüsabatda bü'liah talab etiladigan ;11 íaoliyaM
Kassir;
Hisobchi;
Dasturlovchi;
Ish yurituvchi
4-rasm.
"Odam-badiiy obraz". Bu tipdagi kasblarning asosini badiiy obrazlar, ularning tuzilish usullari yetakchi mehnat predmeti tashkil etadi. Bu yerda quyidagi kasblarni aytib o'tish mumkin: haykaltarosh, rassom, orkestr ijrochisi, teatr artisti, estrada artisti, bastakor, toshga o'yib gul soluvchi va boshqalar shular jumlasidandir. Umuman o'quvchilarning kasb-hunarga yo'naltirish tizimini quyidagi 1-rasm asosida tushintirishni tavsiya etamiz (30).
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
5-rasm.
O'quvchilarni hozirgi sanoat iqtisodiyotiga o'tish davridagi hayotiy voqealarga bardosh bera oladigan va o'zlarining har bir faoliyatiga ijodiy yondasha oladigan, xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida samarali mehnat faoliyatini amalga oshira oladigan shaxs sifatida tarbiyalash uchun ularni zaruriy xalqaro kasbiy bilim, ko'nikma va malakalar, ijodiy tafakkur, tanqidiy fikrlash bilan qurollantirish zarur. Har bir shaxs kasbga barqaror qiziqishi, mayillikga muvofiq tanlashi, shu bilan birga o'zida dadillik, * qat'iyatlilik, intizomlilik, o'ziga va o'z imkoniyatlariga ishonch hamda qaror qabul qilishdagi mulohazalilik kabi irodaviy sifatlarni rivojlantirishga ham intilish talab etiladi. Dunyodagi kasb-hunarlar, ularning sir-asrorlari bilan tanishtirish, qadim ota-bobolarimiz shug'ullangan turli xil hunarmandchilik: naqqoshlik, ganchkorlik, yog'och o'ymakorligi, kandakorlik, beshikchilik, pichoqchilik, miskorlik, kashtachilik, etikdo'zlik, do'ppi tikish, zardo'zlik, gilamchilik, kosibchilik, to'quvchilik, zargarlik, kulolchilik kabi kasb hunarlar bilan tanishtirish, kasb tanlashga yo'llash turli tadbirlarda amalga oshiriladi
Yoshlarni kasbga bo'lgan qiziqishlarini shakllantirishning bunday imkoniyatlari ob'yektiv zaminga ega bo'lib voqelikda har kuni amalga oshirilmoqda. Kasbga yo'naltirish o'quvchilarga ma'lumot berish masalalari bilan, kasb tanlash esa, muayyan bilim darajasi bilan uzviy bog'loqdir. Xalq xo'jaligini rivojlantirishning ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy texnikaviy asoslarini tahlil qilish, ishlab chiqarish tarmoqlarining istiqbolli yo'nalishlarini aniqlashni, bu yo'nalishlarni belgilovchi yangi va ilg'or texnologiyalarining ilmiy asoslarini o'rganishni nazarda tutadi. Yoshlarni amaliy faoliyatlarini va kasbiy xislatlarini singdirish, o'z ustida mustaqil ishlash hamda o'zini, kasbiy mahoratini oshirib borishga tayyorlashdan iborat. Kasbga yo'naltirish zamon bilan hamnafas olib borilishi zarur, negaki hozirgi vaqtda dasturlash, loyihalashtirish barcha sohada sanoatlashtirishda jadallashtirish masalalari har bir kasb egasidan talab qilinmoqda. Shu sababdan ham o'quvchilarni kasb tanlashga to'g'ri yo'naltirish, ularga bilimlarni chuqurroq berish, nazariya bilan amaliyotning uzviyligini ta'minlash, ularni ilm-hunarga ishtiyoqmandlik hamda, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashimiz, shu bilan birgalikda ularni kelgusi hayotda o'z o'rnini topishda unga tayanch tushuncha berish lozim. O'quvchilar kasbga va kasb tanlashga bo'lgan qiziqishlarini, ma'naviy qobiliyatini shakllantirish uchun uni vujudga keltirgan muhit va sharoitni aniq bilishi lozim.
ВЕСТНИК НАУКИ И ТВОРЧЕСТВА
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Xolmatov P.Q. Техпо^уа fanini o'qitishda zamonaviy yondashuvlar. 3.1-modul. Majmua, JVPXQTMOHM, 2021.
2. Xolmatov P.Q. Texnologya faninidagi yangiliklar fanni o'qutishda dolzarb masalalar 3-modul. Majmu, JVPXQTMOHM, 2022.
3. Xolmatov P.Q. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida о quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirishni takomillashtirish. Metodik qullanma. Navruz, 2021.
4. Xolmatov Р. O'quvchilarni kasb-hunarga уо'шк^к Monografiya. Fan,
2016.
